Xızı rayonunda Şəhər tipli qəsəbə. Eyniadlı rayonun mərkəzi. Xızı platosundadır. Kəndin əhalisinin erkən orta əsrlərdə Sasanilərin Şimal sərhədlərini qorumaq üçün İranın Xuzistan əyalətindən buraya köçürüldüyü güman edilir. Ehtimal ki, toponim həmin əyalətin adı ilə bağlıdır. Ərəb işğallarına qədər Xizan kicik XizanŞahlığın mərkəzi olmuşdur. İlk dəfə VII əsrə aid mənbələrdə Əhli-Xizan kimi qeydə alınıb. IX əsr ərəb mənbələrində Xizan qalasının və xizan tayfasının adı çəkilir. Xarabalıqları hazırda Dizəvar ("qala yeri") adı ilə məlumdur. Bəzi tədqiqatçılar Xızı toponimini türk dillərindəki xız/qız (od, istilik) sözü ilə bağlayırlar<ref>”Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti”. İki cilddə. I cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007, səh.355</ref>. Digər bir məlumata görə isə "XIZI" toponimi "Xəzər" sözündən əmələ gəlmişdir.Tarixçi S.S.Baquş bu barədə yazır; Əsrlər boyu Xəzərlər Xəzər, Qara və Baltik dənizləri ətraflarında hökmranlıq ediblər. VII əsr ərəb tarixçisi İbn Fadlanın yazdıqlarına əsasən türkdilli xəzərlərin "müsəlman" hissəsi Xızı tayfası adı altında birləşmişlər və Qafqaz Albaniyasının şimal hissəsində e.ə VII əsrdən etibarən yaşayıblar. Bu tayfanın sakinləri bir olan Tanrıya və Peyğəmbər İlyasa iman gətirirdilər İbn Fadlan yazırdı. Strabon bildirirdi ki, Ş.Hindistina gedən yol Qafqaz Albaniyasından keçir, həmçinin Xızı Bərmək Mahalından hansı ki Böyük İpək Yolunun bir hissəsini təşkil edirdi. Əslində Xızının kəndlərinin sayı 70-dən çox olub. Bu kəndlərdən: Xızı (mərkəz olaraq) - əsasən Şıx Xızılı və Səyyad Xızılı tayfalarının məskunlaşdığı kənddir, Şıx Xızılıların kökü ərəblərə dayanır, Səyyad Xızılıların kökü isə bəziİrandilli tədqiqatçılara görə Skiflərə, bəzi tədqiqatçılara görə isə Elamlılara (e.ə. 2700–539)tayfalara dayanır; Ağdərə, Tüdar - türkmən ([[Qaraqoyunlu]] və [[Ağqoyunlu]]) kəndləridir; Xələc - türklərin [[Qarluqlar|Qarluq]] boyundan olan ([[Qaraxanlılar]]) qövmün məskunlaşdığı (XI əsr) kənddir; ƏngəlanTəkəli, Bəxşili - Anadolu türklərinin məskunlaşdığı kənddir; Təkəli - [[Səfəvilər|Səfəvi]] türkmən kəndidir; Upa (Molla Kamallı), Aşağı Dizəvər - Xızının Səyyad tayfasından ayrılmış kəndlərdir;, Xanəgah - dərvişlərin məkanı kimi tanınır;, Fındığan və daha 4 naməlum kənd, -Gədi bərməkilərinmahalı, [[IIIGövxanı Dara]]mahalı, zamanındaQuşçu məskunlaşdığı(Dağ kəndlərdir;Quşçu, GədiKöhnə mahalıQuşçu) - kəndləri İrandilli tayfalaraqövümlərin məxsusdur;məskunlaşdığı Gövxanıkəndlərdir. mahalıÜmumiyyətlə -Xızı Türkdillimahalının vəəhalisinin əksəriyyəti İrandilli qövümlərinetnik məskunlaşdığıxalqdan məkandır;ibarətdirki, Quşçubu (Dağetnik Quşçu,xalqın Köhnəadı Quşçu)Tat -(və adınıya [[Kuşan İmperiyası|Kuşanlar]] sülaləsindənDağlı) almışdıradlanır. Xızı ilə əlaqədar olan digər Ərəb mənbələri Xızıda yaşayanları "əhli Xizon", yəni Xızı əhalisi adlandırır. Orta əsr tarixçiləri Xızı əhalisini eyni zamanda Bərməklilər, onun ərazisini Bərmək mahalı adlandırırlar. Tarixçilərdən başqa ədəbiyyatşünasların da tədqiqatlarında Xızı haqqında verilən məlumatlara rast gəlirik. Görkəmli folklorşünas alim, professor Məmmədhüseyn Təhmasibin "Xalq dastanları" adlı monoqrafiyasında, Qafqaz dastanı olan "Nərd" dastanında (bu dastanın mövcudluğu e.ə. XIII əsrə təsadüf edilir) Xızı və Xızıqala haqqında məlumat verilir.
