|
==Mənşə==
[[Azərbaycanlılar]]<nowiki/>ın etnogenezi prosesində [[Atropatena]] və [[Qafqaz Albaniyasının]] qədim yerli əhalisi iştirak edib. ŞimaliBunlar, Azərbaycanın yerli əhalisinin böyük qismi Qafqazdilliəsasən, çox az qismi irandilli, Cənubixalqlar Azərbaycanınvə isəyerli əhalisialban türkdilli və irandilli xalqlartayfaları idiolub. Yerli xalq e.ə. birinci minillikdə buraya soxulan [[kimmerlər]], [[skiflər]] və [[massagetlər|massagetlər,]]lə, kimi türkdilli tayfalarlabizim eramızın birinci minilliyində isə digər türkdilli tayfalarla-hunlar, xəzərlər və bulqarlarla, birinci minilliyin ikinci yarısında isə türkdilli oğuz və peçeneqlərlə qarışmağa başlayıb.
Britannika ensiklopediyasına əsasən, azərbaycanlılar olduqca qarışıq etnik mənşəyə sahibdirlər, ən qədim elementləri isə yerli Şərqi Qafqaz əhalisi və bəlkə də müasir İran dövləti ərazisində yaşamış midiyalılar olub. Bu yerli əhali İranda Sasanilərin hökmranlığı dövründə (III-VII əsrlər) farslaşdırılıb. Əhalinin türkləşdirilməsi prosesinin başlanğıcı kimi isə regionun XI əsrdə türk-səlcuqlular tərəfindən ələ keçirilməsi və sonraki illərdə davam edən, monqol işğalçılarının qərbə doğru hərəkəti nəticəsində türk xalqlarının miqrasiyasını hesab etmək olar. Britannikaya əsasən, etnik azərbaycanlıların əsas irsi komponenti oğuz türkləridir.
Türk-səlcuqluların Cənubi Qafqaza gəlişi yerli əhalinin böyük bir hissəsinin türkləşdirilməsi ilə yekunlaşıb və XI-XIII əsrlərdə artıq türkdilli azərbaycanlı etnosu yaranmağa başlayıb. Bəzi tədqiqatçılar Səfəvilərin hökmranlığı dövründə şiəliyin qəbul edilməsini azərbaycan xalqının formalaşması prosesinin son faktoru hesab edirlər.
'''==Genetik tədqiqatlar ''' ==▼Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, indiki Azərbaycan Respublikası tarixən Aran, İran Azərbaycanı isə Azərbaycan adlanıb. Azərbaycan adının Aranı əhatə etməsi 1918-ci ildən-tarixi Aran torpaqlarında yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətindən başlayır. O vaxtdan Şimali Azərbaycan (əslində tarixi Aran torpaqları) və Cənubi Azərbaycan (tarixi Azərbaycan torpaqları) ifadələri yaranıb.
Deməli buradan belə nəticə çıxır ki, Aranın (indiki Azərbaycan Respublikası) yerli əhalisi olan böyük qisim Qafqazdilli əhalisi və az qisim İrandilli əhalisi (Aranın böyük qisim əhalisi demək olar ki Qafqazdilli əhalidən ibarət idi, yalnız Abşeron zonasında İrandilli əhali yaşayırdı) zaman-zaman türkdilli tayfalarla qarışaraq onların çox böyük qismini öz içərisində əritmiş, türkdilli tayfaların çox az qismi öz varlığını qoruyub saxlamışdır. Sasanilər dövründə bura kürdlər, tatlar və talışlar köçürülmüş, onların da böyük qismi yerli Qafqazdilli əhalinin içərisində ərimiş və çox az qismi indiyə qədər öz varlığını qoruyub saxlamışdır (varlığını saxlayan bu az qisim bu gün Lənkəran-Astara zonasında yaşayan talışlar, Şirvan-Bakı bölgəsində yaşayan tatlar və Kəlbəcər-Laçın bölgəsində yaşayan kürdlərdir). Ərəb Xilafəti dövründə Şimali Azərbaycana köçürülən ərəblərin isə demək olar ki hamısı yerli əhalinin içində ərimişdir. Əhalinin böyük qismi İslamı qəbul etsə də, Qarabağdakı Qafqazdilli albanlar xristianlıqda qalmış, ermənilərlə qonşu olduqları üçün erməniləşərək Qarabağ ermənilərinə çevrilmişlər. Şəki-Zaqatala bölgəsində yaşayan albanlar da xristianlığı saxlamış və gürcülərlə qonşu olduqları üçün gürcüləşərək ingiloylara çevrilmişlər. Şəki-Zaqatalanın indiki gürcüdilli əhalisi və Gürcüstanın Kaxetiya diyarında yaşayan gürcülər də bu albanların nəsilləridir. XI əsrdə Səlcuq-Oğuzların gəlməsiylə isə yerli müsəlman Qafqazdilli əhali (əlbəttə ki Qafqazdilli əhalinin arasında onların içində ərimiş irandilli və ərəbdilli tayfalar da var) və öz varlıqlarını qoruyub saxlamış az qisim türkdilli əhali onlarla qarışmış,və onların içində əriyərək, türkdilli əhaliyə çevrilmişdir. Lakin irandilli tayfalar öz dillərini qoruyub saxlamış və lap az qismi Səlcuq-Oğuzlarla qarışmışdır. Öz varlığını qoruyan tatlar, talışlar və kürdlər bu gün də Azərbaycan Respublikasında yaşayır. Azərbaycanın (indiki İran Azərbaycanı) isə yerli əhalisi türkdilli tayfalar olmuş, e.ə. I minillikdə bura irandilli tayfalar da gəlmişdir. Türk dili və türk geni dominant (üstün) olaraq qalsa da, bura gələn İrandilli əhalinin çox az qismi yerli türklərə qarışmış, böyük qismi isə öz varlığını və dilini qoruyub saxlamışdır. Amma Sasanilər dövründə(III-VII əsrlər) türkdilli azərbaycanlılar (həm də burada yaşayan azsaylı irandilli xalqlar) digər İrandilli xalqlarla eyni dinə-zərdüştiliyə inandıqları üçün irandilli xalqa çevrilmiş və kütləvi surətdə bu irandillilərlə qarışmışdır. Buna görə artıq ərəblər dövründə və XI əsrin ortalarına qədərki dövrdə buradakı əhali İrandilli azəri dilində danışırdı.Səlcuq-Oğuzların gəlişiylə Azərbaycanın (yəni İran Azərbaycanının) irandilli əhalisiylə qarışaraq iranlılaşan türkdilli əhalisi yenidən türk kökünə qayıtmış və Səlcuqlarla qarışaraq Oğuzsoylu xalqa çevrilmişdir. Amma Azərbaycan (yəni İran Azərbaycanı) əhalisinin demək olar ki yarısı hələ də İrandilli azəri dilini saxlamış, yalnız Qaraqoyunluların, Ağqoyunluların, sonra isə Səfəvilərin dövründə türkmən-Oğuz tayfalarının bura kütləvi axını nəticəsində azəri dili sıradan çıxmış və Azərbaycan(İran Azərbaycanı) əhalisi tam türkdilli əhaliyə çevrilmişdir. Amma Sasanilər dövründə Azərbaycanın (İran Azərbaycanı) türkdilli əhalisi irandilli əhali ilə qarışdığı üçün buradakı əhali zahiri cəhətdən artıq irandilli xalqlara oxşayır.
Əlbəttə ki həm Arana(Şimali Azərbaycana), həm də Azərbaycana (İran Azərbaycanına) gələn türkmən-Oğuzların az qismi yerli əhali ilə qarışmış, böyük qismi isə öz varlığını qoruyub saxlamışdır. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının Daşkəsən və Gədəbəy rayonlarının, 1988-ci ildə qədər Ermənistanın Gexarkunik vilayətinin (tarixi Göyçə mahalının) əhalisi olan ayrımlar türkmən-Oğuzların eymur boyundandırlar və əslində türk dilinin(Türkiyə türkcəsinin) Qara dəniz ləhcəsində danışırlar. XI əsrdə Səlcuqlarla gələn, qıpçaq türklərindən olan qarapapaqlar (bir adları da tərəkəmələr) indi də Azərbaycan Respublikasının Qazax və Ağstafa rayonlarında, Gürcüstan Respublikasının Borçalı mahalında yaşayırlar. Onlar 1988-ci ilə qədər Ermənistanın Lori vilayətində (tarixi Loru mahalında) yaşayıblar. Qıpçaq olmaqlarına baxmayaraq, onlar da Türkiyə türkcəsinin Qara dəniz ləhcəsində danışırlar. XV əsrdə həm Arana, həm Azərbaycana gələn Qaraqoyunlular isə Oğuzların Yıva boyundandırlar, hal-hazırda Goranboyun, Bərdənin və Tərtərin bəzi kəndlərində yaşayırlar. Onlar 1988-ci ilə qədər Ermənistanın Tavuş vilayətində (tarixi Qaraqoyunlu mahalında) yaşayıblar və Türkiyə türkcəsinin özünəməxsus ləhcəsində danışırlar. Lakin XV əsrdə həm Arana, həm Azərbaycana gələn, Oğuzların Bayandur boyundan olan Ağqoyunluların çox böyük qismi yerli əhali ilə qarışmışdır. Onların yalnız lap az qismi öz varlıqlarını qoruyub saxlamışlar və 2 kənddə yaşayırlar-Tərtərin Bayandur və Bayandurlu kəndlərində. Azərbaycan Respublikasının bəzi kəndlərinin müxtəlif türkdilli tayfaları müxtəlif vaxtlarda yerli əhali ilə qarışsa da onların öz varlığını və dillərini qoruyub saxlayan nəsilləri (Qaramanlılar, Şahsevənlər, Əfşarlar, Borsunlular, Qaraçorlular və s.) hələ də qalmaqdadırlar. Adı çəkilən tayfalar bu gün daha çox Türkiyədə, Türkmənistanda və İranda yaşayırlar. Bundan başqa İran Azərbaycanının Qaradağ vilayətində yaşayan vəTürkiyə türkcəsində danışan Qaradağlılar da İran Azərbaycanlılarıyla qarışmamışlar. Üstəlik İran Azərbaycanında öz varlığını qoruyan nə qədər türkmən kəndləri var. Deməli Aranın və Azərbaycanın yerli əhalisi ilə qarışaraq adını və dilini itirlən türkmən-Oğuzlar artıq yerli əhalinin tərkibi hesab edilir, amma öz adını və dillərini qoruyub saxlayan türkmənlər ayrıca etnos hesab edilməlidir.
▲'''Genetik tədqiqatlar'''
Mitoxondrial genlər, yəni anadan ötürülən irsilik daşıyıcıları göstərir ki, ermənilər və azərbaycanlılar, fərqli dillərdə danışan digər qafqaz və iran xalqlarına daha yaxın qohumdurlar. Qohum xalqların dil fərqliliyi olduğu üçün, bu məlumatlar azərbaycan və erməni dillərinin mənşəyini izah etməyə qadir deyil.
|
