Konveksiya: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Məzmun üzrə iş
Sətir 1:
{{İş gedir}}[[Şəkil:Convection-snapshot.png|alt=Şəkildə Yer örtüyünün termal konveksiya hesablamaları |thumb|Şəkildə [[Yer]] örtüyünün termal konveksiya hesablamaları göstərilmişdir. Qırmızı rəng isti, göy rəng isə soyuq əraziləri təsvir edir. Az qalınlığa malik olan qırmızı rəng isti maddələrin yuxarıya, qalın göy rəng isə soyuq maddələrin aşağıya doğru hərəkətini göstərir.|215x215px]]
'''Konveksiya-''' Enerjinin [[maye]] və [[qaz]] axını ([[maddə]] daşınması) ilə köçürülmə prosesi. Bəzən konveksiya prosesində yaranan maye və qaz axını konvektiv axın da adlandırılır. [[Bərk cism|Bərk cisim]]<nowiki/>lərdə istilikvermə maddə daşınması ilə baş vermədiyindən ( molekulyar quruluş əsasında ) konveksiya hadisəsi də baş vermir. Konveksiya istilik ötürülməsinin ən əsas növlərindəndir.
 
Sətir 7:
== Atmosferdə konveksiya ==
[[Şəkil:Earth_Global_Circulation_-_en.svg|alt=Qlobal sirkulyasiya|thumb|Dünyada qlobal hava sirkulyasiyasının ideal təsviri|195x195px]]
[[Atmosfer]]<nowiki/>də konveksiya müəyyən miqdar [[hava]] kütləsinin şaquli hərəkətidir. [[Ətraf mühit]]<nowiki/>ə nisbətən daha isti və seyrək havanın yuxarı, daha soyuq və sıx havanın isə aşağı hərəkəti nəticəsində baş verir. Konveksiya zəif inkişaf etdikdə nizamsız, turbulent xarakterli olur. Atmosferin (xüsusilə ekvatorial enliklərdə) aşağı və yuxarı qatları arasında istilik və rütubət mübadiləsində konveksiya prosesi mühüm rol oynayır.<ref>Qərib Məmmədov, Mahmud Xəlilov. Ensiklopedik ekoloji lüğət. Bakı-Elm-2008. </ref> Qlobal atmosfer hərəkətindən daha çox lokallaşdırılmış hadisələr də külək və bəzi [[Su dövranı|hidroloji]] dövrlər daxil olmaqla konveksiya ilə əlaqədardır. Məsələn, [[fön]] bir dağ silsiləsinin aşağı tərəfində meydana gələn aşağı yamaclı bir küləkdir. Havanın [[Adiabatik proses|adiabatik]] istiləşməsi nəticəsində rütubətin böyük hissəsini külək yamaclarında azaltmışdır. <ref name="MT">{{Cite web|first=Michael|last=Pidwirny|year=2008|url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8e.html|title=CHAPTER 8: Introduction to the Hydrosphere (e). Cloud Formation Processes|publisher=Physical Geography|accessdate=2009-01-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081220230524/http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8e.html|archivedate=2008-12-20}}</ref>
[[Şəkil:8 to 1 thermally driven cavity benchmark problem.gif|left|143x143px]]
Bir termal sütun (və ya termal), Yer atmosferinin aşağı hündürlüklərində yüksələn havanın şaquli hissəsidir. Termallar Günəş radiasiyasından Yer səthinin qeyri-bərabər istiləşməsi nəticəsində yaranır. Günəş yerin istiləşməsini təmin edir və bu da birbaşa öz üstündəki havanı istiləşdirir. İsti hava genişlənir, ətrafdakı hava kütləsinə nisbətən daha az sıx olur və aşağı [[Təzyiq|təyziq]] yaradır. <ref>{{Cite web|year=2008|url=http://www.wrh.noaa.gov/twc/monsoon/monsoon_whatis.php|title=What is a monsoon?|publisher=National Weather Service Western Region Headquarters|accessdate=2009-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120623140647/http://www.wrh.noaa.gov/twc/monsoon/monsoon_whatis.php|archivedate=2012-06-23}}</ref> <ref>{{Cite journal|first=Douglas G.|last=Hahn|year=1975|title=The Role of Mountains in the South Asian Monsoon Circulation}}</ref> Yüngül havanın kütləsi yüksəlir və olduğu kimi, aşağı hava təzyiqlərində genişlənərək soyuyur. Ətrafdakı hava ilə eyni temperaturda soyuduqda yüksəlməyi dayandırır. Digər bir konveksiya ilə əlaqəli hava effekti [[Brizlər|dəniz çovğunudur]] . <ref>University of Wisconsin. [http://cimss.ssec.wisc.edu/wxwise/seabrz.html Sea and Land Breezes.] {{Vebarxiv}} Retrieved on 2006-10-24.</ref> <ref name="Jet">JetStream: An Online School For Weather (2008). [http://www.srh.weather.gov/srh/jetstream/ocean/seabreezes.htm The Sea Breeze.] {{Vebarxiv}} [[ Milli Hava Xidməti |National Weather Service]]. Retrieved on 2006-10-24.</ref>
 
İsti hava sərin havadan daha aşağı bir sıxlığa malikdir, buna görə isti hava şarlarına bənzər soyuducu hava daxilində isti hava yüksəlir <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=PDtIAAAAIAAJ&pg=PA462|title=Civil engineers' pocket book: a reference-book for engineers, contractors|publisher=D. Van Nostrand Company|year=1913|accessdate=2009-08-31}}</ref> . <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=ssO_19TRQ9AC&pg=PA112&dq=Kongming+balloon|title=Ancient Chinese Inventions|publisher=Chinese International Press|year=2005|accessdate=2009-06-18}}</ref> Soyuq havanın içərisində nəm daşıyan nisbətən isti havanın meydana gəlməsi nəticəsində buludlar əmələ gəlir. Nəmli hava qalxdıqca soyuyur, artan rütubətlilik hava [[Su buxarı|buxarının]] bir hissəsinin [[Kondensasiya|yoğunlaşmasına]] səbəb olur. <ref>{{Cite web|year=2007|url=http://www.zamg.ac.at/docu/Manual/SatManu/main.htm?/docu/Manual/SatManu/CMs/FgStr/backgr.htm|title=Fog And Stratus – Meteorological Physical Background|publisher=Zentralanstalt für Meteorologie und Geodynamik|accessdate=2009-02-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110706085616/http://www.zamg.ac.at/docu/Manual/SatManu/main.htm?%2Fdocu%2FManual%2FSatManu%2FCMs%2FFgStr%2Fbackgr.htm|archivedate=2011-07-06}}</ref> Nəm qatılaşdıqda, artan paketin ətrafdakı havadan daha az soyumasına imkan verən gizli kondensasiya istiliyi kimi tanınan enerjini buraxır, <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=RRSzR4NQdGkC&pg=PA20|title=Storm world: hurricanes, politics, and the battle over global warming|publisher=Houghton Mifflin Harcourt|year=2007|accessdate=2009-08-31}}</ref> buludun qalxmasına davam edir. Atmosferdə kifayət qədər qeyri-sabitlik varsa, bu proses ildırım və ildırım dəstəkləyən fırtına buludlarının meydana gəlməsi üçün kifayət qədər davam edəcəkdir. Ümumiyyətlə, göy gurultulu yağışların əmələ gəlməsi üçün üç şərt tələb olunur: nəm, qeyri-sabit bir hava toplanması və qaldırıcı qüvvə (istilik). Konvektiv [[bulud]]<nowiki/>lar ({{lang-lat|convectiv- aparıram, birləşdirirəm}})- yuxarı qalxan [[hava]] kütləsinin adiabatik soyuması nəticəsində tərkibində olan [[su]] [[buxar]]<nowiki/>ının kondensasiyaya uğraması ilə əlaqədar yaranan topa buludlardır.<ref>Qərib Məmmədov, Mahmud Xəlilov. Ekoloqlarin məlumat kitabi. Bakı-Elm-2003.</ref>
Bir termal sütun (və ya termal), Yer atmosferinin aşağı hündürlüklərində yüksələn havanın şaquli hissəsidir. Termallar Günəş radiasiyasından Yer səthinin qeyri-bərabər istiləşməsi nəticəsində yaranır. Günəş yerin istiləşməsini təmin edir və bu da birbaşa öz üstündəki havanı istiləşdirir. İsti hava genişlənir, ətrafdakı hava kütləsinə nisbətən daha az sıx olur və aşağı [[Təzyiq|təyziq]] yaradır. <ref>{{Cite web|year=2008|url=http://www.wrh.noaa.gov/twc/monsoon/monsoon_whatis.php|title=What is a monsoon?|publisher=National Weather Service Western Region Headquarters|accessdate=2009-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120623140647/http://www.wrh.noaa.gov/twc/monsoon/monsoon_whatis.php|archivedate=2012-06-23}}</ref> <ref>{{Cite journal|first=Douglas G.|last=Hahn|year=1975|title=The Role of Mountains in the South Asian Monsoon Circulation}}</ref> Yüngül havanın kütləsi yüksəlir və olduğu kimi, aşağı hava təzyiqlərində genişlənərək soyuyur. Ətrafdakı hava ilə eyni temperaturda soyuduqda yüksəlməyi dayandırır. Digər bir konveksiya ilə əlaqəli hava effekti [[Brizlər|dəniz çovğunudur]] . <ref>University of Wisconsin. [http://cimss.ssec.wisc.edu/wxwise/seabrz.html Sea and Land Breezes.] {{Vebarxiv}} Retrieved on 2006-10-24.</ref> <ref name="Jet">JetStream: An Online School For Weather (2008). [http://www.srh.weather.gov/srh/jetstream/ocean/seabreezes.htm The Sea Breeze.] {{Vebarxiv}} [[ Milli Hava Xidməti |National Weather Service]]. Retrieved on 2006-10-24.</ref>
 
İsti hava sərin havadan daha aşağı bir sıxlığa malikdir, buna görə isti hava şarlarına bənzər soyuducu hava daxilində isti hava yüksəlir <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=PDtIAAAAIAAJ&pg=PA462|title=Civil engineers' pocket book: a reference-book for engineers, contractors|publisher=D. Van Nostrand Company|year=1913|accessdate=2009-08-31}}</ref> . <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=ssO_19TRQ9AC&pg=PA112&dq=Kongming+balloon|title=Ancient Chinese Inventions|publisher=Chinese International Press|year=2005|accessdate=2009-06-18}}</ref> Soyuq havanın içərisində nəm daşıyan nisbətən isti havanın meydana gəlməsi nəticəsində buludlar əmələ gəlir. Nəmli hava qalxdıqca soyuyur, artan rütubətlilik hava [[Su buxarı|buxarının]] bir hissəsinin [[Kondensasiya|yoğunlaşmasına]] səbəb olur. <ref>{{Cite web|year=2007|url=http://www.zamg.ac.at/docu/Manual/SatManu/main.htm?/docu/Manual/SatManu/CMs/FgStr/backgr.htm|title=Fog And Stratus – Meteorological Physical Background|publisher=Zentralanstalt für Meteorologie und Geodynamik|accessdate=2009-02-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110706085616/http://www.zamg.ac.at/docu/Manual/SatManu/main.htm?%2Fdocu%2FManual%2FSatManu%2FCMs%2FFgStr%2Fbackgr.htm|archivedate=2011-07-06}}</ref> Nəm qatılaşdıqda, artan paketin ətrafdakı havadan daha az soyumasına imkan verən gizli kondensasiya istiliyi kimi tanınan enerjini buraxır, <ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=RRSzR4NQdGkC&pg=PA20|title=Storm world: hurricanes, politics, and the battle over global warming|publisher=Houghton Mifflin Harcourt|year=2007|accessdate=2009-08-31}}</ref> buludun qalxmasına davam edir. Atmosferdə kifayət qədər qeyri-sabitlik varsa, bu proses ildırım və ildırım dəstəkləyən fırtına buludlarının meydana gəlməsi üçün kifayət qədər davam edəcəkdir. Ümumiyyətlə, göy gurultulu yağışların əmələ gəlməsi üçün üç şərt tələb olunur: nəm, qeyri-sabit bir hava toplanması və qaldırıcı qüvvə (istilik). Konvektiv [[bulud]]<nowiki/>lar ({{lang-lat|convectiv- aparıram, birləşdirirəm}})- yuxarı qalxan [[hava]] kütləsinin adiabatik soyuması nəticəsində tərkibində olan [[su]] [[buxar]]<nowiki/>ının kondensasiyaya uğraması ilə əlaqədar yaranan topa buludlardır.<ref>Qərib Məmmədov, Mahmud Xəlilov. Ekoloqlarin məlumat kitabi. Bakı-Elm-2003.</ref>
 
== Okeanda konveksiya ==
[[Şəkil:Conveyor_belt.svg|alt=Okean axınları|thumb|[[Okean]] axınları|146x146px]]
Okeanda konveksiya suyun şaquli hərəkətidir. Suyun sıxlığının dəyişməsindən əmələ gəlir. Konveksiya okeanın yuxarı qatlarında və səthində temperaturun aşağı düşdüyü, yaxud duzluluğun artdığı, böyük dərinliklərdə isə [[temperatur]]<nowiki/>un [[Adiabatik proses|adiabatik]] yüksəkdiyi şəraitdə inkişaf edir. Konveksiya əhatə etdiyi qatlarda suyun qarışmasına, soyuq və isti səthaltı su qatlarının əmələ gəlməsinə, daha aşağı qatların [[oksigen]]<nowiki/>lə zənginləşməsinə səbəb olur. [[Payız]]-[[Vikipediya:Qış fəsili|qış]] dövründə konveksiya böyük dərinliklərə, ayrı-ayrı [[subtropik]] və [[tropik]] qurşaqlardakı [[dəniz]]<nowiki/>lərdə isə dibədək yayılır.
 
Günəş radiasiyası okeanlara təsir göstərir: Ekvatordan gələn isti su [[Coğrafi qütblər|qütblərə]] doğru irəliləyir, soyuq qütb suyu Ekvatora doğru yönəlir. Səth cərəyanları əvvəlcə yerüstü külək şəraitindən diktə olunur. [[Passat|Passatlar]] tropiklərdən qərbə doğru əsir, <ref>{{Cite web|title=trade winds|work=Glossary of Meteorology|publisher=American Meteorological Society|year=2009|accessdate=2008-09-08|url=http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?id=trade-winds1|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081211050708/http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?id=trade-winds1|archivedate=2008-12-11}}</ref> və [[qərb küləkləri]] orta enliklərdən şərqə doğru əsirlər . <ref>Glossary of Meteorology (2009). [http://amsglossary.allenpress.com/glossary/search?id=westerlies1 Westerlies.] {{Vebarxiv}} [[ Amerika Meteoroloji Cəmiyyəti |American Meteorological Society]]. Retrieved on 2009-04-15.</ref> <ref>Earthguide (2007). [http://earthguide.ucsd.edu/parkerprogram/berger/pdf/OcnBasLesson06.pdf Lesson 6: Unraveling the Gulf Stream Puzzle - On a Warm Current Running North.] {{Vebarxiv}} [[Kaliforniya Universiteti|University of California]] at San Diego. Retrieved on 2009-05-06.</ref>
 
== Mantiyada konveksiya ==
Mantiyada konveksiya, Yerin daxili hissəsindən səthə istilik daşıyan konveksiya cərəyanlarının yaratdığı Yerin qayalı mantiyasının yavaş sürünən hərəkətidir. <ref name="University of Winnipeg">{{Cite web|date=2002-12-16|last=Kobes|first=Randy|title=Mantle Convection|publisher=Physics Department, University of Winnipeg|accessdate=2010-01-03}}</ref> Tektonik plitələrin Yer səthində hərəkət etməsinə səbəb olan 3 hərəkətverici qüvvədən biridir. <ref name="Condie">{{Cite book|title=Plate tectonics and crustal evolution|first=Kent C.|last=Condie|page=5|isbn=978-0-7506-3386-4|edition=4th|publisher=Butterworth-Heinemann}}</ref>
 
Yer səthində olduğu kimi daxilində də konyektiv axınlar hərəkət edir. Yerin daxilindəki daxili istiliyin qızdırdığı maqma dəyişən temperaturu nəticəsilə daim hərəkətdədir.
 
== Sərbəst (təbii) konveksiya ==
'''Təbii konveksiya''' və ya '''sərbəst konveksiya''', mayenin sıxlığına və beləliklə nisbi qatılığına təsir edən temperatur fərqləri səbəbindən meydana gəlir. Daha ağır (daha sıx) komponentlər endikcə, yüngül komponentlər qalxdıqca, toplu mayenin hərəkətinə səbəb olur. Təbii konveksiya yalnız buna görə də cazibə zonasında baş verə bilər. Təbii konveksiyanın ümumi bir nümunəsi oddan tüstünün artmasıdır. Bun alt qatdakı isti və daha az sıx suyun yuxarıya doğru irəlilədiyi və qazanın üst hissəsindəki sərin və daha sıx suyun da batdığı qazanda da müşahidə edilə bilər.
 
Təbii konveksiya, iki maye arasındakı sıxlığın daha böyük bir dəyişməsi ilə, konveksiya və ya konveksiya mühiti üzərindən daha böyük bir məsafəyə sürət edən ağırlıq səbəbiylə daha böyük sürətlənmə ilə daha yüksək və daha sürətli olacaqdır. Təbii konveksiya daha sürətli yayılma qabiliyyətinə malik və ya yapışqan maddələr arasında daha az miqdarda və daha az sürətlə olacaqdır.<gallery>
Şəkil:Convection.gif
Şəkil:ConvectionCells.svg
Şəkil:Convection + Ventilation.JPG
Şəkil:Air froid ss rideau dair.JPG
</gallery>
 
== Məcburi konveksiya ==
Təbii konveksiya, iki maye arasındakı sıxlığın daha böyük bir dəyişməsi ilə, konveksiya və ya konveksiya mühiti üzərindən daha böyük bir məsafəyə sürət edən ağırlıq səbəbiylə daha böyük sürətlənmə ilə daha yüksək və daha sürətli olacaqdır. Təbii konveksiya daha sürətli yayılma qabiliyyətinə malik və ya yapışqan maddələr arasında daha az miqdarda və daha az sürətlə olacaqdır.
İstilik qəbulu adlanan məcburi konveksiyada, bir fan və ya nasos kimi xarici səth qüvvələri nəticəsində mayenin hərəkəti meydana gəlir. Məcburi konveksiya ümumiyyətlə istilik mübadiləsinin sürətini artırmaq üçün istifadə olunur. Qarışdırmanın bir çox növü bir maddənin digəri içərisində yayılması üçün məcburi konveksiyadan da istifadə edir. Məcburi konveksiya, başqa bir proses kimi yan məhsul olaraq meydana gəlir. Maye radiator sistemləri, həmçinin bədənin hissələrinin qan dövranı ilə istiləşməsi və soyudulması məcburi konveksiyanın digər tanış nümunələridir.
 
Məcburi konveksiya təbii yollarla baş verə bilər, məsələn bir yanğın istisi bu vasitə ilə havanın və toplu hava axınının genişlənməsinə səbəb olduqda. İstilik və kütləni partlayışlardan kənarlaşdıran şok dalğası da məcburi konveksiya növüdür.
<br />
== Həmçinin bax ==
* [[Atmosfer]]