|
}}
'''Qurd''' ya da '''Canavar''' ({{dil-la|Canis}} ''lupus'', [[Qədim_türk_dili|Əski türkcə]]: 𐰋𐰇𐰼𐰃<ref>http://bitig.org/index.php?l=b&wi=177&lang=r&mod=3 𐰋𐰇𐰼𐰃 [börü] бөрү</ref> — '''Börü''') — Canidae fəsiləsindən yırtıcı məməli heyvan cinsinövü.
Qurdun qidası ilin mövsümündən asılı olaraq müxtəlif növ gəmiricilər, quşlar, sürünənlər, onların yumurtaları, qurbağalar,digər kərtəkələlər,kiçik xırda yırtıcılar və kənd təsərrüfatı heyvanlarıheyvanlar təşkil edir. Yuvalarını qayalıqlarda və suya yaxın yerlərdə düzəldirlər.
== Etimologiya ==
* Farscadan gələn Canavar sözü (جانور) fars dilində "Qurd"canı yoxolan, "qulyabani, xoxan, bədheybət varlıq, monsteryaşayan" anlamını daşıyır, lakin Azərbaycan dilinə "qurd" anlamında daxil olub.
* Qurd indiki anlamında (köpəkkimilərdənitkimilərdən bir yırtıcı heyvan) sözü birinci dəfə "[[Divanü Lüğat-it-Türk]]"də (1072-1074 illər) قُرتْ [kurt] şəkilində istifadə olunub və yazarın bildirdiyinə görə, qurd sözünü bu anlamda ancaq [[Oğuz_türkləri|oğuzlar]] işlədir, başqa [[Türk_dilləri|türk dillərində]] isə bu söz yalnız soxulcan anlamını daşıyır.
* Börü (بُرى / 𐰋𐰇𐰼𐰃) sözü bütün türk dillərində müxtəlif formalarda işlənilir (büre, börö, böri və s.) və tarixdəki ən əski qaynağı [[731]]-ci ildə ölən [[Kültigin|Kültəkinin]] [[Epitafiya|qəbirüstü yazısıdır]].
== Qısa məlumat ==
Qurdlar yaz başları cütləşirlər. Boğazlıq müddəti 63-65 gündür. Dişi qurdlar 5-6, nadir hallarda daha çox bala doğurlar. Qurdlar əsasən monaqam olurlar, yəni ömrəlik cütlər əmələ gətirirlər. Erkək canavarlar iri (alfa) erkək tərəfindən sonra özünə yeni sürü qurmaq üçün dişi axtarır.Bəzən isə erkəklər müxtəlif sürülərdəki dişilərlə cütləşərək yaşayırlar (alimlər belə erkəkləri Kazanova qurdları ləqəbi ilə adlandırırlar)
Qurdlar yaz başları cütləşirlər. Boğazlıq müddəti 63-65 gündür. Qışda cütləşir, yazda küçükləyirlər, 5-6 bala doğurlar. Balalar cütləşmədən iki ay sonra dünyaya gəlir. Bala dünyaya gələnə qədərsə erkək qurd dişisinin rahatlığı üçün əlindən gələni edir. Bunun üçün əvvəlcə erkək yerin altında bir yuva düzəldir və heç yorulmadan yuvanı və yuvaya gedən lağımı qazmağa başlayır. Lağımın uzunluğu adətən 9 metr olur. İşini başa çatdırdıqdan sonra isə hamilə yoldaşını yeraltı yoldan keçirərək yeni evinə aparır. Burda onu hər cür təhlükədən mühafizə edərək 2 ay müddətində dişisinə qulluq edir. Erkək qurd gecələr ova çıxır, əlinə nə keçirsə, toxunmadan dişisinə gətirir. Beləcə, 2 ayın tamamında bala dünyaya gəlir. Qurdların bir dəfəyə 4-dən 10-a qədər balası olur.
Balalar doğulduğu zaman gözləri görmür. Çəkik,və maviqulaqları eşitmir. gözlərGözlər qurd balası doğulduqdan doqquz9-12 gün sonra gün işığını görməyə başlayır. Başlanğıcda balalarını ana südü ilə qidalandıran ana, iki həftə sonra onları süddən kəsir. Bundan sonra isə qəribə bir qidalanma taktikası başlayır. Balaların dişləri çıxmadığından, həmçinin mədələri möhkəm qidaya hazır olmadığından ana qurd mədəsindəki yarı həzm olunmuş qidaları qusaraq balalarını bununla doyuzdurur. Bir müddət sonra isə onlara erkəyi ilə bərabər yedikləri yeməkdən verməyə başlayır. Balalar 3 həftəlik olduqları zaman ana və ata birlikdə balaları yuvadan çölə çıxarır və onlara bundan sonra gündəlik həyata qatılaraq ovlamağı, başlarının çarəsinə baxmağı öyrədirlər..
İnkişafa qaldıqda isə dişi qurdlar erkəklərə nisbətən daha tez böyüyürlər. Erkək üç yaşından əvvəl yetkin sayılmasa da, iki yaşındakı dişi artıq bala doğmağa hazır olur . Gənc erkəklər çox vaxt ataları tərəfindən sürüdən qovulur. On, on iki yaşına çatmış qurd qocalmağa başlayır və qurdların ən uzun ömürlüsü 20 yaşına qədər yaşayır. ▼Qurdlarda balası olan qurd ailəsinə çox qəribə bir diqqət olur. Məsələn, balaları olan erkək qurd bir gün ov tapa bilməmişsə, o günü ətrafdakı qohum qurdlar öz ovlarından həmin ailəyə pay aparırlar.
Qurdların arasında ailə bağları çox qüvvətlidir. Dişisi və balaları yuvada yatdıqları zaman erkək qurd bir təpənin başında oturaraq keşik çəkir. Hər hansı bir təhlükə hiss etdiyi anda isə ilk öncə kəsik-kəsik hürərək ailəsinə xəbər edir, daha sonra ucadan ulayaraq düşməni uzaqlaşdırmağı bacarır.
Balalar böyüyənə qədər ailədə bol sevgi nümayişi gözə dəyir. Ailənin bir üzvü tələyə düşmüş olsa, qohumları onu qurtarmaq üçün əllərindən gələni edərlər.
▲İnkişafa qaldıqda isə dişi qurdlar erkəklərə nisbətən daha tez böyüyürlər. Erkək üç yaşından əvvəl yetkin sayılmasa da, iki yaşındakı dişi artıq bala doğmağa hazır olur. On, on iki yaşına çatmış qurd qocalmağa başlayır və qurdların ən uzun ömürlüsü 20 yaşına qədər yaşayır.
== Həyat tərzi ==
Onların baxışlarından "heyvanlığa" xas olmayan zəka süzülür. Yırtıcıdırlar, vəhşidirlər, ancaq təhrik edilmədikləri halda insanlara dişlərini qıcatmazlar. QurdlarınCanavarlar əhliləşməkləsürü aralarıhalında yoxdur,yaşayırlar. azadlıqlarınaSürüdə çoxortalama bağlıdırlar.5-11 Ənfərd hündür(bir zirvələrə çıxmağıcüt və ordanonların ətrafabalaları) nəzarətolsa etməyida, çoxdaha sevirlər.iri "Mərdlik"(42 sözüfərddən onlarıibarət) ənsürülər yaxşıdə xarakterizəqeydə edən sözdüralınmışdır. Onlar azadlığın, hürriyyətin, cəsarətin, qəhrəmanlığın və çevikliyin simvoludurlar.
Erkək qurdlar əksər kişilərə örnək ola biləcək bir həyat tərzi yaşayırlar. Onlar ömürlərində yalnız bir dəfə bir dişi ilə cütləşər, bizim təbirimizcə desək, ailə qurar və həyatlarının sonunacan öz dişisinə sadiq qalarlar. Dişinin hər hansı bir səbəbdən öldüyü zaman isə erkək qurd dağlara çəkilər və yalquzaq həyatı yaşayaraq ölər. Əgər balaları varsa, onlara analarının yoxluğunu hiss elətdirməmək üçün hər şeyi edərlər. Məsələn, ananın etdiyi kimi balalarını yedirər, balalar yatarkən onları qarnının altında alaraq qucaqlayar, bərabər gəzməyə çıxar...
== Görünüşü ==
Uzunluğu 105-160 sm. Quyruğunun uzunluğu 29-50sm. Quruluşu mütənasibdir. Beli bir qədər enişlidir, yalından sonra. Əzaları nisbətən hündür və güclüdür. Mülayim uzantılı, küt burunlu, enli almacıq sümüklü böyük başı var. Xırda gözləri aralı yerləşmişlər. Qulaqları üçbucaq formasındadır, kiçikdirlər, geniş yerləşmişlər. Tüklü quyruğu tullanma əyləminə çatır. Tük örtüyü qışda hündür, sıx, ama sərtdir. Rəngi ağımtıl-bozdan sarımtıl-qum rənginə qədər, çox vaxt narıncıvari ya da qaramtıl çalarlıdır. Qarın rəngi daha açıqdır. Bəzən belin ortasından uzunamasına qara zolaq olur.
== Yayılma arealı. Həyat tərzi ==
Əvvəllər Şimal yarımkürəsinin bütün mülayim sahəsi üzrə yayılmışdılar. Hal-hazırda ABŞ və Avropa ərazisində tamamilə məhv olublar, ya da buna yaxın vəziyyətdədirlər. Əvvəlki tək, cənub ştatlarından başqa Kanadada geniş yayılıblar. ABŞ-da az sayda Minnesota ştatında və Alyaskada, eləcə də Yelloustoun və Qleşier milli parklarında və bəzi bitişik toxunulmamış yerlərdə qalıblar. Ola bilsin ki, Meksikanın insan məskənlərindən uzaq yerlərində də qorunublar. Avropada azsaylı populyasiyaları Kantabriyanın, Appeninin və Karpatların ucqar yerlərində qalıblar. Ayrı-ayrı başları italyan və transilvan Alplarında da qorunublar. Şərqi Avropada və Rusiya Federasiyasının Avropa hissəsində yayılıblar. Şərqdə bütün Sibirdə, Qafqazda, Türküstanda(Orta Asiyada), Monqolustanda, [[Tibet]]dəd<nowiki/>ə, Koreyada cənuba doğru Hindistan, Bəlucistan və Kəşmirə qədər geniş yayılıblar. Cənub-şərqi Asuyada İrandan Ərəbistana qədər yayılıblar. Qərbi, Şimali və Mərkəzi Avropada tamamilə məhv olublar. Müxtəlif yerlərdə, [[tundra]]da, meşələrdə, çöldə və səhraların qıraqlarında yaşayırlar. 3-4 min metr dəniz səviyyəsindən yuxarı da rast gəlmək olar. Adətən təkliklə, cütlərlə və ailə qruplarında birləşirlər. Nadir hallarda sürü şəklində. Oturaq, nadir hallarda köçəri həyat sürürlər.
== Qidalanma ==
== Cütləşmə. Laktasiya ==
[[Monoqam]]dırlard<nowiki/>ırlar. Qızışma dövrü, coğrafiyadan asılı olaraq dəyişkəndir. Boğaz olma zamanı 62-75 gün. Dişi ildə bir dəfə balalayır. 9-14 qədər , ortalama 4-6 küçük gətirir. Dişi təbii şəraitdə təşkil olunan mağarada balalayır. Laktasiya təxminən 1,5 aydır. Erkək balaların tərbiyəsində iştirak edir. Cinsi yetkinlik iki yaşlarından başlayır.
== Sayları ==
| 