Şüalanma: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Dil normalarının tənzimlənməsi
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
{{İş gedir}}[[Şəkil:Alfa beta gamma radiation penetration.svg|thumb|250px|3 fərqli tipdəki radiasiya şüalarının keçişi:<br />Alfa (α) şüaları kağızın sonuna doğru nüfuz edə bilmir.<br />Beta (β) şüaları kağızı keçdikdən sonra alüminium materialdan keçə bilmir.<br />Qamma (γ) şüaları isə kağız, alüminium və qurğuşun materiallarından korlaşaraq keçə bilir.]]
'''Şüalanma''' – enerjinin şüalar(görünən və görünməyən) vasitəsilə köçürülməsi prosesi. Şüalanma tam vakuumda da baş verir. Güclü və yaxud zəif qızdırılmış bütün cisimlər (insan bədəni, soba, lampa) enerji şüalandırır. Şüalanma cisimlərdən yayılaraq başqa cisimlərin üzərinə düşür. Bu halda şüalanma enerjisinin bir hissəsi əks olunur, bir hissəsi cisimlər tərəfindən udularaq onların daxili enerjisinə çevrilir. Bunun nəticəsində cisimlər qızır. "Radiaktiv" maddələrin alfa, betta və qamma kimi şüaların yayılmasını və ya Kosmosda yayılan hər hansı bir elektromaqnetik şüanı meydana gətirən ünsürlərin hamısına Radiasiya deyilir. Bir maddənin atom nüvəsindəki neytronların sayı, proton sayına görə olduqca çoxdursa, bu cür maddələr qərarsız bir quruluş göstərməkdə və nüvəsindəki neytronlar alfa, betta və qamma kimi müxtəlif şüalar yaymaq sürətiylə parçalanmaqdadırlar. Ətrafına bu şəkildə şüa saçaraq parçalanan maddələrə Radioaktiv maddə ("işıqlanmış maddə") deyilir.
 
Şüalanma sözünün mənası bir nöqtədən çıxma, yayılma, səpilmə ( şüa-bir nöqtədən başlayan düz xətt) deməkdir. Şüalanmaya aşağıdakılar aiddir:
 
* radio dalğaları, [[mikrodalğalar]], [[İnfraqırmızı şüalanma|infraqırmızı dalğalar]], i[[İşıq|şıq]], [[Ultrabənövşəyi şüalanma|ultrabənövşəyi dalğalar]] , [[Rentgen şüaları|rentgen]] və [[Qamma şüalanma|qamma şüaları]] kimi [[elektromaqnit radiasiya]] [[Qamma şüalanma|(γ)]]
* hissəcik radiasiya kimi [[Alfa dağılması|alfa radiasiya (α)]], beta şüalanma (β) və neytron şüalanma (qeyri-sıfır qalan enerji hissəciklər)
* [[Ultrasəs dalğaları|ultrasəs]], [[səs]] və [[seysmik dalğalar]] kimi [[Akustika|akustik]] radiasiya (fiziki [[ Transmissiya mühiti|ötürmə mühitindən]] asılıdır)
* qravitasiya radiasiyası, qravitasiya dalğaları formasını alan radiasiya
 
== İonlaşdırıcı şüalanma ==
Kifayət qədər yüksək enerji ilə şüalanma atomları [[İonlaşma|ionlaşdıra]] bilər; yəni ionlar meydana gətirərək [[Elektron|elektronları]] atomlardan qopara bilər. İonlaşma, atomu xalis müsbət yüklə tərk edən bir atomun bir elektron qabığından soyulduqda (və ya "döyüldükdə") meydana gəlir. Canlı [[Hüceyrə|hüceyrələr]] və daha da önəmlisi, həmin hüceyrələrdəki DNT bu ionlaşma nəticəsində zədələnə bilər, ionlaşdırıcı radiasiyaya məruz qalma [[Xərçəng xəstəliyi|xərçəng]] riskini artırır. Beləliklə, "ionlaşdırıcı şüalanma" bioloji zərər üçün böyük potensiala görə bir qədər süni şəkildə hissəcik radiasiyasından və elektromaqnit radiasiyasından ayrılır. Fərdi bir hüceyrə trilyonlarla atomdan ibarət olsa da, bunların yalnız kiçik bir hissəsi aşağı və orta radiasiya gücündə ionlaşacaqdır.
 
İyonlaşdırıcı şüalanmanın mənbəyi radioaktiv bir material və ya [[Nüvə parçalanması|parçalanma]] və ya birləşmə kimi bir nüvə prosesdirsə, nəzərə alınacaq hissəcikdə radiasiya var. Parça radiasiya nüvə reaksiyaları ilə relativistik sürətlərə sürətlənmiş [[Maddə və sahə zərrəcikləri|subatomik hissəcikdir]] . Lazım olduqları üçün onlar elektronları və ionlaşdırıcı materialları [[İmpuls|darmadağın]] etməyə qadirdirlər, lakin əksəriyyəti bir elektrik yükü olduğundan ionlaşdırıcı şüalanmanın nüfuzedici gücünə sahib deyillər. İstisna neytron hissəcikləridir; aşağıya baxın. Bu hissəciklərin bir neçə fərqli növü var, lakin əksəriyyəti [[Alfa hissəciyi|alfa hissəcikləri]], beta hissəcikləri, [[Neytron|neytronlar]] və [[Proton (fizika)|protonlardır]] . Təxminən desək, enerjisi təxminən 10 [[Elektron volt|elektron voltdan]] (eV) yuxarı olan fotonlar və hissəciklər ionlaşır (bəzi orqanlar su üçün ionlaşma enerjisini 33 eV istifadə edirlər). Radioaktiv materialdan və ya kosmik şüalardan olan hissəcik radiasiya demək olar ki, daima ionlaşmaq üçün kifayət qədər enerji daşıyır.
 
İonlaşdırıcı şüalanmanın tibbdə, tədqiqatda və inşaatda bir çox praktik istifadəsi var, lakin düzgün istifadə edilmədikdə sağlamlıq üçün təhlükə yaradır. Şüalanmaya məruz qalma canlı toxuma zərər verir; yüksək dozalarda dərinin yanması, saç tökülməsi, daxili orqan çatışmazlığı və ölümlə nəticələnir, hər hansı bir doz xərçəng və [[Mutasiya|genetik ziyan]] ehtimalının artmasına səbəb ola bilər; xərçəngin müəyyən bir forması, tiroid xərçəngi, nüvə silahları və reaktorlar, radioaktiv yod parçalanma məhsulu olan yod-131- in bioloji istiliyi səbəbindən radiasiya mənbəyi olduqda tez-tez baş verir. <ref name="ICNIR2003">{{Cite journal|url=http://www.who.int/peh-emf/meetings/archive/en/keynote3ng.pdf|title=Non-Ionizing Radiations – Sources, Biological Effects, Emissions and Exposures}}</ref> Bununla birlikdə, ionlaşdırıcı şüalanma səbəb olduğu hüceyrələrdə xərçəng meydana gəlməsi riskinin və şansın hesablanması hələ də yaxşı başa düşülməmişdir və hazırda qiymətləndirmələr [[Hiroşima və Naqasakinin atom bombardmanı|Hirosima və Naqasaki atom bombalarından]] və reaktorun izlənməsindən gələn məlumatlara görə populyar olaraq müəyyən edilir. [[Çernobıl faciəsi|Çernobıl fəlakəti]] kimi qəzalar . Radioloji Müdafiə üzrə Beynəlxalq Komissiya, "Komissiya, qeyri-müəyyənliklərdən və modellərin və parametr dəyərlərinin dəqiq olmamasından xəbərdardır", "Kollektiv effektiv dozanın epidemioloji riskin qiymətləndirilməsi üçün bir vasitə kimi nəzərdə tutulmadığını və bundan istifadə edilməməsini yersiz hesab edir. Risk proqnozları "və" xüsusilə, mənasız fərdi dozalardan kollektiv təsirli dozalara əsaslanaraq xərçəng ölümlərinin sayının qarşısını almaq lazımdır. " <ref>{{Cite web|title=ICRP Publication 103 The 2007 Recommendations of the International Commission on Protection|url=http://www.icrp.org/docs/ICRP_Publication_103-Annals_of_the_ICRP_37(2-4)-Free_extract.pdf|publisher=ICRP|accessdate=12 December 2013}}</ref>
 
== Ultrabənövşəyi şüalanma ==
Dalğa uzunluğu 10 nm-dən 125 nm-dək olan ultrabənövşəyi hava molekullarını ionlaşdırır və bunun nəticəsində hava və xüsusən də ozon (O3) tərəfindən güclü bir şəkildə udulur. Buna görə ionlaşdıran UB Yer atmosferinə əhəmiyyətli dərəcədə nüfuz etmir və bəzən vakuum ultrabənövşəyi adlanır. Kosmosda mövcud olmasına baxmayaraq, UB spektrinin bu hissəsi bioloji əhəmiyyət kəsb etmir, çünki Yerdəki canlı orqanizmlərə çatmır.
 
Ozonda 98% ionlaşmayan, lakin təhlükəli UB-C və UB-B nisbətini aldığı atmosfer zonası var. Bu sözdə [[ozon təbəqəsi]] təxminən {{Convert|20|miles}} başlayır və yuxarıya doğru uzanır. Yerə çatan bəzi ultrabənövşəyi spektrlər (3.1 eV enerjidən yuxarı olan hissəsi, dalğa uzunluğu 400-dən az &nbsp; nm) ionlaşmayan, lakin bu enerjinin tək fotonlarının bioloji molekullarda elektron həyəcan verə bilmə qabiliyyətinə görə hələ də bioloji cəhətdən təhlükəlidir. Buna misal olaraq, 365-dən aşağı dalğa uzunluğunda başlayan DNT-də pirimidin dimerlərinin meydana gəlməsini göstərmək olar &nbsp; nm (3.4 eV), bu da ionlaşma enerjisindən daha yaxşıdır. Bu xüsusiyyət, ultrabənövşəyi spektrdə bioloji sistemlərdə ionlaşma radiasiyasının bəzi təhlükələrini həqiqi ionlaşma olmadan təmin edir. Bunun əksinə olaraq, görünən işıq və daha uzun dalğa uzunluğunda olan elektromaqnit şüaları, məsələn, infraqırmızı, mikrodalğalı və radio dalğaları, çox az enerjisi olan fotonlardan molekulyar həyəcanlanmaya səbəb olur və beləliklə bu radiasiya enerji vahidinə nisbətən daha az təhlükəlidir.
<br />
==Tarix==
[[Vilhelm Rentgen]]in kəşfindən sonra [[Antuan Anri Bekkerel]] işıqla aktivləşdirilən lüminsə edilmiş materialların rentgen şüası buraxıb-buraxmaması üzərində tədqiqat aparmağa başlamışdır. Bekkerel [[uran]]-[[kalium]] sulfatını (uran duzlarından biridir) qalın, qara kağıza bükərək, fotoqraf plastinlərinin üzərinə qoymuş və onu bir neçə saat günəş şüası altında saxlamışdır. Nəticədə uran duzunun rentgen şüaları buraxdığı aşkar edilmişdir. Lakin qaranlıq məkanda təcrübə keçirərkən də eyni hal müşahidə edən Bekkerel sonralar yalnız uran birləşmələrinin özbaşına şüa buraxdığını aşkarlamışdır. [[1896]]-cı ildə isə saf uranın uran duzundan üç-dörd dəfə daha artıq şüalanma mənbəyi olduğunu aşkar edən alimin şərəfinə, bu şüalar Bekkerel şüaları adlandırılmışdır.