İqlim: Redaktələr arasındakı fərq

'''İqlim''' ({{langDil-el|κλίμα}} (klimatos) — havanın çoxillik rejimi. Hava şəraitinin bir-birini əvəz edən bütün müxtəlifliklərinin məcmusu. Planetar miqyasda, zonalar daxilində iqlim [[makroiqlim]] adlanır.

Eyni iqlim tipinə malik olan müəyyən coğrafi ərazinin müxtəlif [[Yer|yerlyer]]ərindələrində özünəməxsus iqlim şəraiti formalaşa bilər. Məsələn, yamacların müxtəlif ekspozisiyasında, şəhərlərdə və onun yaxın ətrafında, meşədə və yaxın çəmənlikdə , şum və bataqlıq üzərində, göl yaxınlığında və ondan aralı atmosfer şəraiti bu və ya digər dərəcədə fərqlənir. Bu, o deməkdir ki, adları çəkilən coğrafi məkanlarda lokal iqlim şəraiti yaranacaqdır.<ref>Матвеев Л.Т. Основы общей метеорологии. Физика атмосферы. Л. 1965.</ref> Coğrafi vəziyyətdən asılı olaraq, müəyyən ərazi üçün xas olan atmosfer şəraitinin çoxillik təkrarlanan rejimi yerli (Lokal) iqlim adlanır.<ref>Meteorologiya və iqlimşünaslıq. Ağayev T.D., Eldarov N.Ş. Bakı 2015. səh 16</ref> Belə mikroiqlim fərqləri səth prtüyünün quruluşundan və xassələrindən də asılıdır. Onların təsiri irimiqyaslı coğrafi amillərə nisbətən zəifdir. Özünəməxsus lokal iqlim şəraiti yaradan amillərdən müxtəlif ekspozisiyaya malik səth örtüyünü, mikrorelyefin qeyri- bərabərliyini, [[Torpaq|torpağ]]ın rütubətinin çox və ya az olmasını, bitki örtüyünün xüsusiyyətini və s. göstərmək olar. Yerli şəraitin belə müxtəlifliyi [[temperatur]] və [[rütubət]] rejimində,eləcə də buxarlanmada qeyri- bərabərliyə gətirib çıxarır. Eləcə də [[külək]], [[Bulud|buludluluqbulud]]luluq və yağıntı rejimində bəzi lokal fərqlər müşahidə oluna bilər. Məsələn, dənizlərin düzən sahillərində [[bulud]] və yağıntı azalır. Soyuq vaxtlarda isə aşıq su səthi üzərində konvektiv buludlar yarana bilər. Böyük şəhərlərdə dumanın təkrarlanması ətraf [[ərazi]] ilə müqayisədə daha tez- tez olur. Bəzən sahil zonası və [[Şəhər|şəhərlşəhər]]ərlər və digər iri [[Obyekt|obyektlobyekt]]ərlər barədə söhbət getdikdə buranın iqlimini [[Yer|yerliyer]]li iqlim kimi təqdim edirlər. Lakin, iqlim parametrlərinin kəmiyyətinə görə bu sərhəd dəqiq deyildir.<ref>С.П.Хромов Метеорология и климатология. Ленинград. 1968, стр. 342</ref>

Ümumiyyətlə, [[planet]]ar [[iqlim]] prosesləri çox mürəkkəb, uzundövrlü və müxtəlif variantlıdır. Onlar zəif öyrənildiyindən prosesin hansı variantda inkişaf edəcəyi haqqında fikir söyləmək çətindir. Bununla birlikdə xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, [[1960]]-[[1998]]-ci illər ərzində [[SSRİ]]-ı və [[ABŞ]] –nın birgə fəaliyyəti nəticəsində [[Qrenlandiya]] və [[Antarktida]] buzlaqların dibinə qədər gedən onlarla quyu qazıldı və nəticədə iqlimin son 450 min ildə dəyişməsi haqqında etibarlı material əldə olundu. Buz kernlərində bir çox parametrlər öyrənildi, [[oksigen]] və deyteriumun iztotopları əsasında paleotemperatur bərpa olundu. Axırıncılar [[XX əsr]]in məlumatları, meteostansiyaların müşahidələri ilə müqayisə olundu və buz kernlərindən alınan nəticələr ilə müşahidə materialları arasında yaxşı oxşarlıq olduğu aşkarlandı. Əldə olunan məlumatlara görə son [[450]] min ildə istiləşmə və soyuqlaşma epoxaları qanunauyğun şəkildə bir-birini əvəz etmişlər. Bizim yaşadığımız dövrdə təzəcə başlamış sikldə (geoloqlar onu holosen adlandırır) daxil olmaqla, bu dövrdə 6 iqlim sikli baş vermişdir.<ref>Azərbaycan Respublikasının coğrafiyası. Fiziki coğrafiya. Bakı, 2014, 528 səh.134</ref>

<p xml:lang="el">Hidrodinamik metodlar atmosfer proseslərinə tətbiq oluna bilən [[Fizika|fizikanfizika]]ınnın əsas qanunlarının riyazi təsvirinə əsaslanır. Bu istiqamətin inkişafında Rossbinin, Blinovanın, Marçukun və s. rolu böyükdür. [[Hidrodinamika]] tənliklərinin həllinə əsasən ümumi atmosfer sirkulyasiyası modelləri iqlim nəzəriyyəsinin və hava proqnozunun riyazi metodlarının təkmilləşdirilməsi və böyük miqyaslı proseslərin öyrənilməsi üçün vasitələrdən biri oldu. [[Atmosfer|Atmosferin]]in ümumi sirkulyasiyasının riyazi modelləşdirilməsi nisbətən məhdud xarici parametrlər bazasında Yer qrupu planetlərinin iqlim rejimlərini bərpa etməyə imkan verir. Son zamanlar atmosferin ümumi dövranının modelləri ətraf mühitə aid olan tətbiqi sualların həllinə daha çox cəlb edilir. Onların iqlim dəyişmələrinin tətbiqi və qabaqcadan xəbər verilməsi, iqlimə antropogen və digər təsirlərin təhlili, meteoroloji elementlərin riyazi yolla proqnozunun həlli məsələlərinə tətbiqini göstərmək olar. Ümumi sirkulyasiyanın modelləşməsi gələcəkdə daha məhsuldar EHM-in yaradılmasından asılıdır. Müasir modellər 105 dərəcədə gücə malikdir. Bu rəqəmi 106 və 107-yə çatdırmaq daha yaxşı olardı.</p>

Adətən bu həll olunmamış məsələlərdən yan keçirlər. [[Proqnoz]] spektral, statistik əlaqələr əsasında verilir. Bu isə təbiətdə baş verən prosesləri dolayı yolla nəzərə alır. Hər bir üsulun fiziki mahiyyəti mülahizələrlə müəyyən edilir. Bunlara əsasən gələcək iqlimin hamarlama əlamətləri seçilir. Məsələn, işlərdə Yerin öz oxu ətrafında sürətinin dəyişməsinin iqlimə təsir yolları göstərilir. Son zamanlar fiziki-statistik istiqamət [[Riyaziriyazi statistika|riyazi statistikan]]ınnın müasir nailiyyətləri, informasiya nəzəriyyəsinin və sürətlə işləyən EHM-nin tətbiqi əsasında daha geniş inkişaf etmişdir. Bununla əlaqədar əldə olunmuş statistik nəticələrin fiziki əsaslandırılması və obyektiv yoxlanılması zamanı çoxlu suallar yaranır.

[[İqlim]] proqnozu probleminin həllinin ən effektiv yoxlamalarından biri müasir statistik metodların tətbiqidir. Statistik müşahidə məlumatlarının müfəssəl təhlili mürəkkəb meteoroloji proseslərin qanunauyğunluqlarını açmağa imkan verir. Ehtimal etmək olar ki, statistik informasiyanın istifadə edilməsi atmosfer prosesləri dinamikasının tənliklərini sadələşdirməyə və bununla da iqlim proqnozu həllinin səmərəli alqoritmini işləyib hazırlamağa imkan yaradır. Bu istiqamətdə kifayət qədər elmi əsərlər yazılmışdır.