Metamorfik süxurlar: Redaktələr arasındakı fərq

'''Metamorfik süxurlar''' ({{langDil-el|"metamorfozis - çevrilmə}}) — [[Yer|Yerin]]in dərinliyində temperaturun, təziqin və kimyəvi şəraitin dəyişməsinin təsirindən [[Çökmə süxurlar|çökmə]] və [[Maqmatikmaqmatik süxurlar|maqmatik süxurların]]ın dəyişilmiş formalarıdır. [[Yer qabığı|Yer qabığını]]nı təşkil edən [[Süxurlar|süxurlarınsüxurlar]]ın əsas hissəsi iki dəfə, bəzən bir neçə dəfə gah dərinliyə Yerin təkinə bataraq, gah da yuxarıya qalxaraq özlərinin ilkin formaşdığı şəraiti dəyişməli olurlar. Daha çox [[əhəngdaşları]], [[gillər]], [[Bazalt|bazaltlarbazalt]]lar və s. tanınmaz dərəcədə dəyişilirlər. Metamorfik süxurlar Yer səthinin 12 %-ni təşkil edir.<ref name="Wilkinson2008">{{cite journal | url=http://gsabulletin.gsapubs.org/content/121/5-6/760.abstract | title=Global geologic maps are tectonic speedometers – Rates of rock cycling from area-age frequencies | first1=Bruce H. | last1=Wilkinson | first2=Brandon J. | last2=McElroy | first3=Stephen E. | last3=Kesler | first4=Shanan E. | last4=Peters | first5=Edward D. | last5=Rothman | journal=Geological Society of America Bulletin | year=2008 | volume=121 | issue=5–6 | pages=760–79 | doi=10.1130/B26457.1}}</ref>

Məlumdur ki, plastik gil sobada bişirildikdə [[Kərpic|kərpicəkərpic]]ə, möhkəm əhəngə və ya çox bəzəkli, gözəl çini qablara çevrilir. Yerin təkində 30-60 30–60&nbsp;km dərinlikdə yüksək temperatur ( 400 -900&nbsp;° C) və çox yüksək təziq ( on minlərlə atmosfer) şəraitində milyon illər ərzində yuxarıdan daxil olan yumşaq çöküntülərdə çevrilmələr gedir. Nəticədə kiçikdənəli yumşaq çöküntülər irikristallik (0,3 -1,0 sm ölçüdə dənələr) süxurlara, görünüşü o qədər də cazibədar olmayan əhəngdaşıları isə qədim sarayları bəzəyən müxtəlif rəngli nəcib [[Mərmər|mərmərlərəmərmər]]lərə çevrilir. Ala-bəzək mərmər kolleksiyasını [[Moskva]], [[Sankt-Peterburq|Sank-Peterburq]], qismən də [[Bakı metropoliteni|Bakı metropolitenlərinin]] zallarında görmək olar.

=== [[Kvarsit|Kvarsitlər]]lər ===

Onalar ədətən, açıq rəngli süxurlar olaraq qeyri-düzgün formalı kvars dənələrindən ibarətdir. Onlar qumdaşlarının və çimərlikdəkilərə bənzər qumların metamorfizmləşməsi nəticəsində əmələ gəlmişdir. Yerin dərinliklərinə düşərək, qumlar bir neçə milyon ildən sonra möhkəm və gözəl süxurlara çevrilə bilər. Kvarsitlərin bəzi növləri bəzək və üzlük daşları kimi istifadə olunur. Lakin onların əsas kütləsi inşaat çınqıllarının hazırlanmasına sərf olunur, [[Metallurgiya|metallurgiyadametallurgiya]]da (flüs filizləri əridərkən əlavə kimi) və [[şüşə]] istehsalında işlədilir. Dəmirli kvarsitlər cesplitlər adlandırılır (''ingiliscə'' "jasper" - yəşəm və ''yunanca'' "litos - daş).

Bu kvarsitlərin tərkibində xeyli miqdarda dəmir oksidləri ([[maqnetit]] və [[hematit]]) olduğuna görə onlar qiymətli dəmir filizi hesab olunur. Dünyanın ən böyük dəmirli kvarsitlər yataqları Kursk Maqnit Anomaliyası (KMA), [[Ukrayna|Ukraynada]]da [[Krivoy Roq]], [[Braziliya|Braziliyada]]da Minas-Jeraysdır. Cespilitlər adı kvarsitlərdən tünd-boz, tünd-qonur və ya qırmızımtıl rənglərlə fərqlənir. Cespilitlər həm də bəzək daşları kimi istifadə olunur.

Qneyslər zolaqlı metamorfik süxurlardı. Adətən, açıq rəngli kvars və [[Plaqioklazlar (mineral)|plagioklaz]] zolaqları mika (biotit), [[Amfibollar|amfibol]], [[Piroksenit|piroksen]] və başqa mineralların tünd rəngli zolaqları ilə növbələşir. Qneyslər Yerdə məlum olan süxurlardan ən qədimidir. Onlar Yer qabığının qədim əyalətlərində geniş əraziləri tutur.<ref>[http://kristallov.net/gnejs.html ГНЕЙС – метаморфическая горная порода] </ref>

Bu ad [[İsveç dili|İsveç dilində]]ndə "skarn" sözündən götürülmüşdür. Fəhlələr Lonqban yatağında boş, lazımsız süxurları "skarn" adlandırmışlar. Buna səbəb yatağı öyrənən İsveç alimi Ternebomun təmasyanı maqmatik və karbonat süxurlarının hamısını "skarn" adlandırması olmuşdur. Skarnlar tərkibindəki mineralların (piroksen, [[epidot]] və s.) rəngindən asılı olaraq yaşılımtıl və ya qonuru rənglərdə olur.

Skarnlar metasomatik yolla, yəni yüksək temperaturlu maqmatogen (hidrotermal) məhlulların təsirindən alümosilikat süxurları ilə karbonat süxurlarının bilavasitə təmas zonasında əmələ gəlir. Skarn proseslərinin nəticəsində skarn metasomatitlər və onların içərisində dəmir, mis, polimetal, qalay, volfram, kobalt, nikel yataqlarə əmələ gəlir. [[Azərbaycan|Azərbaycanın]]ın [[Daşkəsən]] skarn-dəmir filizi (kobalt minerallaşması ilə) yatağı [[Qafqaz|Qafqazda]]da unikal yataqdır.

Onların metamorfik süxurlar sırasında xüsusi yeri var. Bu süxurlar dərinlikdə çox yüksək temperatur və olduqca böyük təziq şəraitlərində yaranır. Eklogitlər tünd-qırmızı [[Maqnezium|maqneziumlumaqnezium]]lu qranatdan (piropdan) və almaya-yaşıl klinopiroksendən (omfasitdən) ibarətdir. Bəzi alimlərin fikrincə, Yerin mantiyası məhs bu süxurlardan ibarətdir.