Əlaəddin Təkiş: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə
k parametr düzəlişləri using AWB
Sətir 1:
{{Dövlət xadimi
| azərbaycanadı dilində adı = Əlaəddin Təkiş
| adınorijinal adı orijinalı = علاء الدين تكش
| portretşəkil = KonyeUrgenchMausoleum.jpg
| portretinşəklin ölçüsü = 250
| izah şəklin izahı = Əlaəddin Təkiş məqbərəsi
| titul = [[Xarəzmşahlar dövləti|Xarəzmşahlar]] [[sultan]]ı
| bayraq = Khwarazmian_dynasty_flag.png
Sətir 13:
| doğum tarixi =
| doğum yeri =
| ölümvəfat tarixi = {{vəfat tarixi|1200|7|4}}
| ölümvəfat yeri = [[Xarəzm]]
| atası = [[El Aslan Xarəzmşah|Xarəzmşah El-Arslan]]
| anası =
| həyat yoldaşı = Türkan Xatun<br/>İnanc Xatun<br/>Fulana Xatun
| uşaqlarıuşağı = Ələddin Məhəmməd<br/>Tacəddin Əlişah<br/>Yunus xan<br/>Toqan-Toqdu<br/>Məlikşah<br/>şahzadə Şah Xatun
| imzası =
}}
Sətir 34:
 
== Hakimiyyətinin ilk illəri ==
Qardaşı [[Sultanşah|Sultanşahı]]ı<nowiki/>n qaçmasından sonra [[Xarəzmşahlar dövləti|Xarəzm]] taxtına 1173-cü ilin yanvar ayının 10-da  Əlaəddin Təkiş oturur. O Xarəzmşahların ən qüdrətli hökmdarlarından biri idi. O dövlətin İmperiyaya çevrilməsində ən mühüm pay sahibi olmuşdu.
O hələ hakimiyyətinin ilk illərində bir sıra çətinliklərlə üzləşir. Belə ki, qardaşı Sultanşah və anası Melike Türkan xatun Xorasan hakimi Məlik Müəyyədi əmin etmişdilər ki, Xarəzm xalqı və bütün ordu onların tərəfindədir və onların yardımı ilə Təkişi çox asanlıqla məğlub edə bilərlər. Bu səbəblə Məlik Müəyyəd Xarəzm  üzərinə hücuma keçir. Sultan Təkiş isə Xarəzmin 20 [[fərsəx]]<nowiki/>liyində onları gözləyirdi. Bundan xəbər tutan Məlik Müəyyəd əsgərlərini çöldən keçirib, cəm halında Xarəzmə salmaq istəyirdi. Məlik Müəyyədin ordusunun bir qismi Subarlıya girər-girməz Təkişin ordusu tərəfindən darmadağın edilir. Əsir düşən Məlik Müəyyəd öldürülür. Bu məğlubiyyətdən sonra Sultanşah və anası Dihistana qaçırlar. Lakin bura tezliklə Xarəzmşah Təkiş tərəfindən zəbt olunur. Bu hadisədən sonra əsir düşən Melike Türkan xatun öldürür, Sultan şah isə əvvəl Nişapura qaçmalı olur. Burada o kömək məqsədilə Gur sultanı Qiyassədinin sarayına sığınır.
== Daxili siyasəti ==
Xarəzmşahlar dövləti Təkişin hakimiyyəti illərində öz siyasi inkişafının ən yüksək zirvəsinə çatır. Həm Qarakitaylarla mübarizədə, həm də Xorasanın müdafiəsi üçün [[Seyhun]] çayı ətrafında yaşayan [[Qıpçaqlar|Qanqlı-Qıpçaq]] tayfalarının hərbi dəstəyindən istifadə etmək istəyən Təkiş bu məqsədlə onlarla nigah əlaqələri yaratmış və dövlət idarəsində Qanqlı-Qıpçaq əmirlərinə mühüm vəzifələr vermişdir.<ref name=":1">{{cite book|first=Meryem |last=Gürbüz |authorlink= |title=Harezmşahlarda devlet teşkilatı, ekonomik ve kültürel hayat |year=2005 |location=İstanbul |publisher= |url= |ref=harv}}</ref>
== Xarəzmşahlar dövlətinin imperiyaya çevrilməsi ==
Xarəzmşahların Qarakitaylarla olan dostluğu da Xarəzmşah Təkişin dövründə pozulur. Təkişi özlərindən asılı bir hökmdar kimi qəbul edən Qarakitaylar öz elçilərini Xarəzm sarayına göndərir. Lakin özünə təqdim olunan vergi və hədiyyələrin qarşısında elçinin tamahkarlığı Xarəzmşahı hiddətləndirir. Və elçini öldürtdürür. Təbii ki, Əlaəddin Təkiş bu əmri verərkən özünü Qarakitaylarla müharibə aparacaq gücdə hesab edirdi. Vəziyyətdən xəbər tutan Sultanşah Qarakitaylarla birləşərək qüvvətli bir ordu ilə Xarəzmə doğru ilərləməyə başlayır. Lakin Xarəzm əhalisinin Təkişdən tərəf olduğunu başa düşən Qarakitay ordusu geri çəkilmək qərarına gəlir. <ref>{{cite book|first=Ziya |last=Bünyadov |authorlink= |title=Xarəzmşahlar- Anuştəqinilər dövləti. 1097-1231 |year=2015 |location= Bakı|publisher= |url= |ref=harv}}</ref> Buna baxmayaraq Sultanşahın xahişi ilə ordunun bir qismi Mərv, Sərəxs, Tuz yaxınlığında düşərgə qurur. İlk əvvəl Oğuz rəislərindən Məlik Dinarı, daha sonra isə Toqan şahı məğlub edir. Lakin Sultanşah 1193-cü ilə- ölümünə qədər Nişapuru ələ keçirməyə müvəffəq ola bilməmişdir. 1187-ci ildə [[Nişapur]] Xarəzmşah Təkiş tərəfindən tutulur. Sultanşahın ölümündən sonra Mərv də Xarəzmşahların tabeliyinə keçir. Təkiş buraya oğlu Ələddin Məhəmmədi vali təyin etmək istəsə də böyük oğlu Nəsirəddin Məlikşah geniş ov ərazilərinə malik olan Mərvi əldən vermək istəmir. Nəticədə Ələddin Məhəmməd Nişapur vilayətinin valisi təyin edilir.<ref name=":0">{{cite book|first=Aydın |last=Taneri |authorlink= |title=Xarəzmşahlar |year=1993 |location=Ankara |publisher=TVD yayınları |url= |ref=harv}}</ref>
 
Qardaşı ilə apardığı mübarizədən müvəffəqiyyətlə ayrılan Təkişin dövləti öz nüfuzunu bütün Şərqi İrana yaymışdı. Bu Təkişə Qərbi İranda gedən siyasi proseslərə  müdaxilə etmək imkanı da yaratmışdı. Abbasi xəlifəsi Nəsir ilə [[İraq Səlcuq Sultanlığı|İraq Səlcuq]] sultanı II Toğrul arasında baş verən ixtilaflardan istifadə edən Təkiş [[1194|1194-]]<nowiki/>cü il [[24 mart]]<nowiki/>da [[Rey]] ətrafında baş verən döyüşdə Toğrulu məğlub edərək öldürmüşdü. Beləliklə Həmədan da daxil olmaqla Əcəm İraqı və Səlcuqlara aid qalalar Xarəzmşahların əlinə keçir. Mənbələrdən də görünür ki, bu qalibiyyətdən sonra özünü sultan elan edən Xarəzmşah Təkiş öz adına buraxılan pullarda da “sultan”titulundan istifadə etmişdir. Xarəzm şahları içində də bu titulu ilk Əlaəddin Təkiş qəbul etmişdir.
Özünü İrandakı müxəlif xanədanlıqların, atabəyliklərin hətta Gurlu hökmdarlarının da hamisi elan edən Xarəzmşah Təkiş bu vəsiləylə nəzəri də olsa bütün İran torpaqlarını öz imperiyası ətrafında birləşdirməyə müvəffəq olmuşdur. <ref name=":0">{{cite book|first=Aydın |last=Taneri |authorlink= |title=Xarəzmşahlar |year=1993 |location=Ankara |publisher=TVD yayınları |url= |ref=harv}}</ref>
Xarəzmşahın [[İraq]] ərazisini birbaşa onun tabeliyinə verəciyini ümid edən xəlifə Nəsir li-dinillah Təkişin də digər Səlcuq sultanları kimi onu sadəcə “ruhani rəis” olaraq tanıdğını görüb Xarəzmşahlara qarşı müharibəyə başlayır. Lakin bu müharibədə məğlub olur. Xarəzmşah İsfahanın idarəsini [[Qutluq İnanc|Qutluq İnanca]]a , [[Rey]] isə oğlu Yunus Xana tapşırıb, böyük əmirlərdən Mayacık da oğluna atabəy təyin edərək Xarəzmə qayıdır. Lakin səhhəti ilə əlaqədar problemlərlə bağlı Yunus xan Reyi tərk edir və idarə etmə birbaşa atabəy Mayacıkın əlinə keçir. Vəziyyətdən istfadə edən xəlifə öz ordusu ilə Rey üzərinə hücuma keçir. Bu hücumu dəf etməkdən ötrü köməyə gələn [[Qutluq İnanc]] Mayacık tərəfindən öldürülür. Bu səbəblə 1196-cı ildə üçüncü dəfə İraqa səfər edən Xarəzmşah Təkiş Bağdad ordusunu məğlub edir və Həmədanın idarəsini  [[Özbək (atabəy)|Atabəy Özbəy]]ə, İsfahanı isə nəvəsi Ərbuza tapşırır. Bu zaman böyük oğlu Məlikşahın öldürüldüyü xəbərini eşidir. Buradakı qarışıqlıqlığa son verərək Xarəzmə qayıdır. 1198-ci ildə Xorasana hücuma keçən Təkiş burada atabəy Mayacık və tərəfdarlarını qətl edir. [[İsmaililər|İsmaililərin]]in əlindəki bir sıra qalaları da zəbt etdikdən sonra [[1200]]-cü ildə [[Xarəzmşahlar dövləti|Xarəzmə]] qaydır və iyul ayının 4-ü  burada vəfat edir.<ref name=":0">{{cite book|first=Aydın |last=Taneri |authorlink= |title=Xarəzmşahlar |year=1993 |location=Ankara |publisher=TVD yayınları |url= |ref=harv}}</ref>
== Həmçinin bax ==
*[[Xarəzmşahlar sülaləsi]]