Kösəm Sultan: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
this is not Kösəm, has never been Kösəm, read the description
k parametr düzəlişləri using AWB
Sətir 1:
{{Dövlət xadimi
|azərbaycanadı dilində adı ='''Mahpeykər Kösəm Sultan'''
|adınorijinal adı orijinalı = {{small|Naib-i Səltənət}}<br />{{small|Validə-i Müəzzəmə}}<br />{{small|Sahibət-ül Makam}}<br />{{small|Validə-i Kəbir}}<br />{{small|Ümmü'l Mümnin}}<br />{{small|Validə-i Məktulə}}<br />{{small|Validə-i Şəhidə}}
|portretşəkil = Kösem Sultana.jpg
|portretinşəklin ölçüsü =
|izahşəklin izahı=
|titul = [[Validə sultan]]
|dövr əvvəl = [[10 sentyabr]] [[1623]]
Sətir 12:
|doğum tarixi = {{doğum tarixi|1590||}}
|doğum yeri =
|ölümvəfat tarixi = {{vəfat tarixi|1651|9|2}}
|ölümvəfat yeri = [[İstanbul]], [[Osmanlı imperiyası]]
|sülaləsi =
|həyat yoldaşı = [[I Əhməd]]
|uşaqlarıuşağı = [[Şahzadə Mehmed (I Əhmədin oğlu)|Şahzadə Mehmed]]<br />[[IV Murad]]<br />[[Şahzadə Süleyman]]<br />[[Şahzadə Qasım]]<br />[[I İbrahim]]<br />[[Ayşə Sultan]]<br />[[Fatma Sultan]]<br />[[Gövhər Sultan (I Əhmədin qızı)|Gövhərhan Sultan]]<br />[[ Xanzadə Sultan]]
|Dini = [[İslam]]
}}
 
'''Mahpeykər Kösəm Sultan''' ([[Osmanlı Türkcəsi|Osmanlı türkcəsi]]: كوسم صولتان) ; (d. [[1590]] - ö. [[2 sentyabr]] [[1651]]), [[Osmanlı Dövləti|Osmanlı dövlət]] idarəsində önəmli rol oynamış [[Hasəki Sultan]] və [[Validə Sultan|Validə Sultandır]]dır. Nəvəsinin səltənəti dövründə belə [[hərəm]]<nowiki/>i və bütün [[imperiya]]<nowiki/>nı idarə etmişdir. Sultan [[I Əhməd|I Əhmədin]]in [[Hasəki Sultan|hasəki]]<nowiki/>si, [[Sultan]] [[IV Murad|IV. Murad]] və [[I İbrahim (sultan)|I. İbrahimin]] [[Validə sultan|validə]]<nowiki/>si, [[Sultan]] [[IV Mehmed|IV. Mehmedin]] [[Validə sultan|Validə-i Müəzzəm]]<nowiki/>idir (nənəsi). [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı tarixi]]<nowiki/>nin [[1603]]-[[1651]] dövrlərində, təxminən 50 il müddətində [[saray]] içində mükəmməl gücə sahib olmuşdur. [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı tarixi]]<nowiki/>nin öldürülən ilk [[Validə Sultan|Validə Sultanıdır]]ıdır.
 
[[Saray]] tarixindəki ilk adı Mahpeykər olsa da, ləqəb olaraq işlətdiyi Kösəm adı sonradan əsl adı kimi işlədilmişdir. Kösəm sözü "yol göstərən, hər şeyi bilən" deməkdir. [[Kösəm Sultan|'''Mahpeykər Kösəm Sultanın]]''' [[saray]] daxilində və [[saray]] xaricindəki duruşu bir-birilə ziddiyyət təşkil edirdi. [[Saray]] daxilində ciddi və qəddar olaraq tanınsa da, xalq içində çox sevilmiş, hətta vəfatından sonra [[İstanbul]]<nowiki/>da təqribən 14.000 nəfər ac qalmış, bütün şəhər əhalisi ölümündən sonra 40 gün yas tutmuşdur.
 
== İlk illəri ==
Kölə olaraq [[Topqapı sarayı|Topqapı Sarayının]] [[Hərəm|hərəminəhərəm]]inə girmədən əvvəlki həyatı bilinmir. [[1590]] tarixində [[Yunanıstan]]ın Tinos adasında ''Anastasiya'' adı ilə dünyaya gəlməsi, atasının vəfatından sonra [[Bosniya vilayəti|Bosniya bəylərbəyi]] tərəfindən seçilərək [[İstanbul]]<nowiki/>dakı [[Topqapı sarayı|Osmanlı sarayı]]<nowiki/>nın [[qızlar ağası]]<nowiki/>na göndərilməsi rəvayət edilir.
 
Uzun boyu və qumral saçları ilə dönəmin [[Validə sultan]]ı [[Safiyə Sultan|Safiyə Sultanın]]ın diqqətini çəkmiş, adını Mahpeykər olaraq dəyişərək himayəsinə almışdır. Kösəm Sultan kiçik yaşda [[hərəm]]<nowiki/>dəki təhsilinə başlamış, bu dönəmlərdə [[III Mehmed|III. Mehmedin]] vəfatı ilə taxta oturan [[I Əhməd|I Əhməd]]ə nənəsi [[Safiyə Sultan]]ın hədiyyəsi olaraq təqdim edilmişdir.
 
== Hasəkilik dönəmi ==
Sətir 54:
 
=== Sultan Murad dövrü ===
[[IV Murad|IV. Murad]] [[taxt]]<nowiki/>a keçər keçməz sürətli bir təhsil müddətinə başladı. Bu müddət ərzində isə [[padşah]]ın adına dövləti onun anası Mahpeykər Kösəm Sultan [[Regent|"Səltənət naibəsi"]] olaraq idarə etməkdə idi. [[Padşah]]ın yerinə dövləti onun anasının idarə etməsi isə [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı tarixi]]<nowiki/>ndə bir ilk idi və nəticələri də ağır oldu. Belə ki, [[Səfəvilər]] [[İraq|İraqı]]ı ələ keçirdib, [[Bağdad]] da daxil olmaq üzrə bir neçə yerdə [[sünnilər]]<nowiki/>i qılıncdan keçirmişdi. [[Səfəvilər|Səfəvi]] orduları [[Mardin]] şəhərinə qədər irəliləmiş, [[Yaxın Şərq]]<nowiki/>də [[sünni]]-[[Şiələr|şiə]] tarazlığı pozulmuşdu. [[Krım]], [[Yəmən]], [[Livan]] və [[Misir|Misirdə]] ciddi üsyanlar baş vermişdi. [[Abxaz Mehmed Paşa|Abaza Mehmed Paşa]] [[Şərqi Anadolu regionu|şərqi Anadolu]]<nowiki/>da iki dəfə üsyan başlatmışdı. [[Yeniçərilər]]ə verilən maaşlar artır amma buna baxmayaraq alınan verginin miqdarı günü gündən azalırdı. [[Səfəvilər]]ə qarşı apardığı siyasətdə uğursuz olan [[Qazi Əkrəm Hüsrəv Paşa|Hüsrəv Paşanın]] [[Sədrəzəm|sədarət]]<nowiki/>dən qovulmasını bəhanə edən əhali [[1632]] tarixində [[Saray|sarayasaray]]a zorla daxil olub [[Sultan|sultandansultan]]dan keçmiş [[sədrəzəm]] də daxil olmaqla 17 dövlət adamının kəlləsini istədi. Yeni [[sədrəzəm]] [[Hafiz Əhməd Paşa|Hafiz Paşa]] [[yeniçərilər]] tərəfindən öldürüldü və bir çox dövlət adamının evinə hücumlar oldu. [[Sultan]]<nowiki/>dan [[Vəliəhd|şahzadələr]]<nowiki/>ini tələb edən [[Yeniçərilər|yeniçəriləriyeniçərilər]]i isə [[şeyxülislam]] və [[sədrəzəm]] yatırdı.
 
Kösəm Sultan [[Anadolu]]<nowiki/>dakı üsyanları yatırmaq üçün güclü siyasət aparsa da, nəticə əldə edə bilmirdi. Təqribən 10 illik hakimiyyəti dövründə 8 [[sədrəzəm]], 9 dəftərdar dəyişdirmiş, hər zaman xalqın yanında olmuşdur. Xeyriyyə cəmiyyətləri qurmuş, borca görə məhbus olan insanların borclarını ödəyərək onları azad etmiş, kasıblar üçün aşxanalar açdırmışdır.
 
Keçən 10 il ərzində [[IV Murad|IV. Murad]] təlim-tərbiyə dərslərini başa çatdırmış və dövlət işləri ilə maraqlanmağa başlamışdı. Rəvayətə görə, günlərin bir günü bütün [[Yeniçərilər|yeniçəriləriyeniçərilər]]i mərasim bəhanəsi ilə [[Sultanəhməd meydanı|Sultan Əhməd Meydanı]]<nowiki/>na yığan [[Sultan]] [[IV Murad|IV. Murad]], [[yeniçərilər]]<nowiki/>dən birinin onun yaşına lağ etməsindən əsəbləşib qılıncı ilə həm [[Yeniçərilər|yeniçəri]]<nowiki/>ni, həm də atını ikiyə bölmüşdür. Bu hadisədən sonra öncə bacısı [[Ayşə Sultan]]ın əri [[Hafiz Əhməd Paşa|Hafiz Əhməd Paşanı]], daha sonra digər bacısı [[Gövhər Sultan (I Əhmədin qızı)|Gövhərxan Sultan]]ın əri [[Topal Rəcəb Paşa|Topal Rəcəb Paşanı]] edam etdirmiş, anası Kösəm Sultanı da [[Köhnə Saray (İstanbul)|köhnə saray]]<nowiki/>a göndərərək əsl səltənət dönəmini başlatmışdır.
 
Buna baxmayaraq Kösəm Sultanın oğlu üzərindəki gücü hələ də azalmamışdı. Belə ki, [[Mahfiruz Xədicə Sultan|Mahfiruz Sultan]]ın ölümündən sonra xalaları Şahincan Xatunun himayəsində böyüyən [[şahzadə Süleyman]] və [[Şahzadə Bəyazid (I Əhmədin oğlu)|şahzadə Bəyazid]], xalasının sürgünə yollanması ilə Kösəm Sultanın insafına qalmışdılar. Kösəm Sultanın da təkidi ilə [[İrəvan|İrəvan səfəri]]<nowiki/>nə hazırlaşan [[IV Murad|IV. Murad]] 2 qardaşını da boğduraraq edam etmişdir. Beləliklə, [[Osmanlı sülaləsi|Osmanlı xanədanı]] Kösəm Sultanın övladları ilə davam edəcəkdi. Buna baxmayaraq öz oğlu [[Şahzadə Qasım]]ın edamının qarşısını ala bilmədi.
Sətir 67:
[[I İbrahim (sultan)|I. İbrahim]] şahzadəlik dönəmində hər an öldürüləcəyi qorxusu ilə yaşamış, bu səbəbdən psixoloji cəhətdən zəif xarakteri vardı. Bundan istifadə edən Kösəm Sultan bu oğlunun da səltənətində söz sahibi oldu. [[I İbrahim (sultan)|İbrahim]] taxta çıxanda [[Osmanlı sülaləsi|Osmanlı xanədanı]] pis vəziyyətdə idi. [[I İbrahim (sultan)|Sultan İbrahim]] [[Osmanlı sülaləsi|xanədan]]ın tək kişi varisi idi və hələ də [[Vəliəhd|şahzadə]]<nowiki/>si yox idi. Bu səbəbdən [[Topqapı sarayı|Topqapı Sarayı]]<nowiki/>na dünyanın dörd tərəfindən [[Kəniz|cariyələr]], cadugərlər gəlməyə başlamışdı. Gələn cadugərlər arasında ən məşhuru Cinci Xoca ləqəbi ilə tanınan [[Cindar Hüseyn Əfəndi|Safranbolulu Qarabaşzadə Hüseyn Əfəndi]]<nowiki/>dir. Nəhayət, [[taxt]]<nowiki/>a çıxdıqdan 2 il sonra [[I İbrahim (sultan)|Sultan İbrahim]]<nowiki/>in 3 oğlu : [[IV Mehmed|şahzadə Mehmed]], [[II Süleyman|şahzadə Süleyman]] və [[II Əhməd|şahzadə Əhməd]] dünyaya gəldi. Bunun qarşılığında Kösəm Sultan Cinci Xocaya Safranboluda imarət tikdirmişdir.
 
[[I İbrahim (sultan)|Sultan İbrahim]]<nowiki/>in ilk [[Hasəki Sultan|hasəki]]<nowiki/>si olan, əslən [[ukrayna]]<nowiki/>lı olan [[Turhan Xədicə Sultan|Turhan Xədicə Sultanın]]ın [[2 yanvar]] [[1642]] tarixində ilk oğlan uşağını dünyaya gətirməsi [[saray]]<nowiki/>da böyük bir şənliyə səbəb oldu. [[IV Mehmed|Şahzadə Mehmed]]<nowiki/>in təlim-tərbiyəsi ilə Kösəm Sultanın qızı [[Atiyə Sultan]] şəxsən özü maraqlanmışdır. [[I İbrahim (sultan)|I. İbrahim]]<nowiki/>in [[1647]] tarixində evləndiyi səkkizinci [[Hasəki Sultan|hasəki]]<nowiki/>si [[Hüma Şah Sultan]]ın [[saray]]<nowiki/>a gəlişi ilə Kösəm Sultan gözdən düşdü. Hətta, [[I İbrahim (sultan)|I. İbrahim]] bacıları [[Ayşə Sultan]], [[Fatma Sultan]], [[Xanzadə Sultan]]ın və qardaşı qızı [[Əsməhan Qaya Sultan]]ın bütün mülklərini əllərindən alaraq [[Hüma Şah Sultan]]<nowiki/>a hədiyyə etmişdir. Bundan sonra oğlunun təkbaşına hakimiyyətə can atmasını hiss edən Kösəm Sultan gözünü belə qırpmadan öz doğma oğlundan imtina etmiş və dövlət adamları ilə görüşərək oğlu [[I İbrahim (sultan)|I. İbrahim]]<nowiki/>i devirmişdir.
 
[[I İbrahim (sultan)|Sultan İbrahim]]<nowiki/>in ilk [[Hasəki Sultan|hasəki]]<nowiki/>si olan, əslən [[ukrayna]]<nowiki/>lı olan [[Turhan Xədicə Sultan|Turhan Xədicə Sultanın]] [[2 yanvar]] [[1642]] tarixində ilk oğlan uşağını dünyaya gətirməsi [[saray]]<nowiki/>da böyük bir şənliyə səbəb oldu. [[IV Mehmed|Şahzadə Mehmed]]<nowiki/>in təlim-tərbiyəsi ilə Kösəm Sultanın qızı [[Atiyə Sultan]] şəxsən özü maraqlanmışdır. [[I İbrahim (sultan)|I. İbrahim]]<nowiki/>in [[1647]] tarixində evləndiyi səkkizinci [[Hasəki Sultan|hasəki]]<nowiki/>si [[Hüma Şah Sultan]]ın [[saray]]<nowiki/>a gəlişi ilə Kösəm Sultan gözdən düşdü. Hətta, [[I İbrahim (sultan)|I. İbrahim]] bacıları [[Ayşə Sultan]], [[Fatma Sultan]], [[Xanzadə Sultan]]ın və qardaşı qızı [[Əsməhan Qaya Sultan]]ın bütün mülklərini əllərindən alaraq [[Hüma Şah Sultan]]<nowiki/>a hədiyyə etmişdir. Bundan sonra oğlunun təkbaşına hakimiyyətə can atmasını hiss edən Kösəm Sultan gözünü belə qırpmadan öz doğma oğlundan imtina etmiş və dövlət adamları ilə görüşərək oğlu [[I İbrahim (sultan)|I. İbrahim]]<nowiki/>i devirmişdir.
 
=== Sultan Mehmed dövrü ===
[[I İbrahim (sultan)|Sultan İbrahim]]<nowiki/>in taxtdan endirilərək yerinə uşaq yaşdakı [[IV Mehmed|şahzadə Mehmed]]<nowiki/>in [[sultan]] olması, Kösəm Sultanı gücləndirmişdi. Çünki [[IV Mehmed|IV. Mehmed]] hələ 6 yaşında idi və 21 yaşlı anası [[Turhan Xədicə Sultan]] dövlət işlərində hələ çox şeyləri bilmirdi. Nəvəsinin səltənəti dönəmində [[Validə sultanlar|"Validə-i Müəzzəm"]] olaraq anılan Kösəm Sultan [[Yeniçərilər|Yeniçəri Ocağı]]<nowiki/>nı öz tərəfinə çəkmişdi.
 
Əsnafla [[yeniçərilər]] arasındakı mübarizədə [[Yeniçərilər|yeniçərilərinyeniçərilər]]in tərəfini tutan Kösəm Sultan [[saray]]<nowiki/>dakı gücünün yavaş-yavaş azaldığını hiss edirdi. [[Turhan Xədicə Sultan]]ın [[Qızlar ağası|hərəm ağaları]]<nowiki/>nın dəstəyini alması ilə dövlət işlərinə qarışması Kösəm Sultanı narahat etməyə başladı. Belə ki, Kösəm Sultanın nəvəsi [[Əsməhan Sultan|Əsməxan Sultan]]ın əri [[Sədrəzəm]] [[Mələk Əhməd paşa|Mələk Əhməd Paşa]]<nowiki/>nın [[Sədrəzəm|sədarət]]<nowiki/>dən qovulması və [[Turhan Xədicə Sultan|Turhan Sultan]] tərəfdarı olan [[Siyavuş Paşa|Siyavuş Paşanın]]nın [[sədrəzəm]] təyin olunması Kösəm Sultanın səbrini daşırdı. Belə ki, artıq yeni bir [[saray]] çevrilişinin vaxtı gəlib çatmışdı. Kösəm Sultanın hazırladığı plana görə Halvaçıbaşı Üveys Əfəndi [[IV Mehmed|IV. Mehmedə]] zəhərli şərbət içirtməli və yerinə [[I İbrahim (sultan)|I. İbrahim]]<nowiki/>in digər oğlu [[II Süleyman|şahzadə Süleyman]] gətirilməli idi. Çünki onun anası [[Səliha Dilaşub Validə Sultan|Saliha Dilaşub Sultan]] daha mülayim və Kösəm Sultan tərəfdarı idi. Ancaq Kösəm Sultanın Mələk Xatun adlı xidmətçisinin bu xəbəri [[Turhan Xədicə Sultan|Turhan Sultan]]<nowiki/>a çatdırması bütün planları pozdu. [[IV Mehmed|IV. Mehmed]]<nowiki/>i öldürə bilməyən Kösəm Sultan yeni bir plan hazırladı. Plana görə [[2 sentyabr]] [[1651]] tarixində [[iftar]]<nowiki/>dan sonra [[Süleymaniyyə məscidi|Süleymaniyyə Məscidi]]<nowiki/>nə toplanan [[yeniçərilər]] gizli yolla [[Topqapı sarayı|Topqapı Sarayı]]<nowiki/>na buraxılmalı və [[IV Mehmed|IV. Mehmed]]<nowiki/>lə tərəfdarlarını qətlə yetirməli idi. Ancaq bu dəfə də planı pozulan Kösəm Sultan Lələ Süleyman ağanın rəhbərlik etdiyi [[Qızlar ağası|hərəm ağaları]]<nowiki/>ndan ibarət bir qrup tərəfindən gizləndiyi xüsusi bölmədən çıxarılaraq otağında qətlə yetirilmişdir. Bu edam o qədər faciəvi olmuşdur ki, otağın hər tərəfi qana bulanmışdı. Ömrü boyu yenilikçi hərəkətləri ilə tanınan Kösəm Sultan ölümü ilə də yenilik etdi. Belə ki, Kösəm Sultan [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı tarixi]]<nowiki/>nin şəhid edilən ilk [[validə sultan]]ıdır.
 
== Övladları ==
Sətir 97 ⟶ 96:
* [[İstanbul qanadlarımın altında]] ([[1996]]) filmində Zuhal Olcay tərəfindən canlandırıldı
* [[Mahpeykər]]([[2010]]) filmində isə Kösəm Sultanın gəncliyini Damla Sönmez, yaşlılığını isə Selda Alkor canlandırdı
* Muhteşem yüzyıl-Kösem (2015-günümüz) serialının ilk mövsümündə Kösəm Sultan obrazını yunan aktrisası Anastasiya Tslimpiou və türk aktrisası Beren Saat oynamışlar. II mövsümdən etibarən isə türk aktrisası Nurgül Yeşilçay canlandırmaqdadır.
 
== Mənbə ==
Sətir 139 ⟶ 138:
== Xarici keçidlər ==
{{Osmanlı sultanlarının anaları}}{{I Əhməd}}{{IV Murad}}{{I İbrahim}}
[[Kateqoriya:Validə sultanlar]]
 
[[Kateqoriya:Validə sultanlar]]
[[Kateqoriya:Osmanlı sultanlarının anaları]]
[[Kateqoriya:İstanbulda vəfat edənlər]]