Şərqi Türkistan: Redaktələr arasındakı fərq

Çin mənbələrində müxtəlif şəkillərdə (hoei-ho, vei-ho və s.) rastlanan uyğur adının mənası [[974]]-cü ilə aid çincə bir əsərdə “şahin sürətilə dolaşan və hücum edən” kimi göstərilib. Amma türk tarixçilər bunun doğru olmadığını, uyğur adının uy (əqrəba, müttəfiq) və gur ifadələrinin birləşməsindən yarandığını deyirlər. Bu baxımdan tarixdə ortaya çıxan “on uyğur” adının “on müttəfiq” mənasında işlədilməsi ehtimalına üstünlük verilir. Bəzi mənbələrdə isə uyğur kəlməsi təqib edən, izləyən kimi göstərilir.

Şərqi Türküstan tarixi türk tarixi ilə başlayır. Tarixi sənədlərə görə, Şərqi Türküstandakı məhəlli hökmdarlar ilk dəfə [[Böyük Hun imperatorluğununimperatorluğu]] nun tərkibində birləşiblər. İmperatorluğun zəifləməsi ilə çinlilərin Şərqi Türküstan torpaqlarına hücumları başlayıb. Çinlə Hun dövləti arasında toqquşmalar uzun müddət davam edib və bu zaman Şərqi Türküstan üzərindəki hakimiyyət də gah Çində, gah Hun dövlətində olub. Nəhayət, [[103]]-cü ildə Çin məğlub olaraq geri çəkilib və GöktürkGöytürk dönəminə qədər Şərqi Türküstan müxtəlif xanədanların idarəçiliyində qalıb.

[[552]]-ci ildə Göktürklər[[Göytürklər]] Ötükəni paytaxt elan edərək dövlətlərini qurublar. Müstəqil GöktürkGöytürk dövləti [[630]]-cu ilədək yaşayıb. O vaxtdan türk tarixində ağrılı dönəm başlayıb. Çin Şərqi Türküstanda çinliləşdirmə siyasəti həyata keçirməyə çalışıb. [[660]]-cı ildə bölgəni işğal edib. 10 il sonra onların yerini tibetlilər alıb. [[682]]-ci ildə ikinci[[İkinci GöktürkGöytürk dövləti]] qurulub və bölgə göktürklərin nəzarətinə keçib. Ancaq onlar da uyğur bölgəsi üzərindəki nəzarəti saxlaya bilməyiblər və hakimiyyət başqa türk boyu olan türgislərə keçib. Onları isə [[karluklar]] əvəz edib. Məşhur [[Talas meydan müharibəsindəmüharibəsi]] ndə karluklar Çin ordusunu məğlub ediblər və bundan sonra çinlilər 18-ci əsrə qədər Şərqi Türküstan torpaqlarından uzaq qalıblar.

[[Karluklar]] Şərqi Türküstanın qərbdəki bölgələrini də Ötükəndəki Uyğur Xaqanlığına bağlayıblar. [[Uyğur xaqanlığı]] yıxıldıqdan sonra karluklar digər türk boyları ilə birlikdə [[Qaraxanlı dövlətinindövləti]] nin təməlini qoyublar. Qaraxanlı hökmdarı [[Saltuk Buğra xanınxan]] ın dövründə islam rəsmi din elan edilib. Qaraxanlı dövlətinin ikiyə ayrılması ilə Şərqi Türküstan Şərqi Qaraxanlının tərkibində qalıb.

[[1090]]-cı ildə Şərqi Qaraxanlı səlcuqlarla birləşib. 15 il sonra isə yenidən müstəqillik qazanıb. Amma bu dəfə qarahıtaylar və naymanların hücumlarına məruz qalıb. Monqol tayfaları olan qarahıtay və naymanların iqtidarı [[1218]]-ci ilə - Çingizxan[[Çingiz xan]] ordularının istilasına qədər davam edib. Çingiz xan Şərqi və Qərbi Türküstanı da işğal edib. Onun ölümündən sonra isə ölkə dörd oğlu arasında bölünüb və Türküstan Çağatayın payına düşüb.

Teymurun Qərbi Türküstanı ələ almasından sonra Çağatayların əlində yalnız Şərqi Türküstan qalıb. [[Teymur]] buranı ələ keçirməyi bacarmayıb və sülh imzalamağa məcbur olub.[[1357]]-ci ildə Çağatay xanədanı tabeçiliyindəki bütün monqol bəyləri müsəlmanlığı qəbul edib və türkləşiblər. 17-ci əsrin sonlarında Hidayətulla Xocanın üsyanı Çağatay dövlətini sarsıdıb və bundan yararlanan monqol kalmıklar Şərqi Türküstanın şimalını işğal edərək dövlət qurublar.

[[1760]]-cı ildə daxili qarışıqlığa son qoya bilməyən kalmık bəyi Çindən yardım istəyincə taxtda olan mancurlar bu fürsəti əldən qaçırmayıblar. Kalmık bəyi çinlilərlə savaşdan qorxub Rusiyaya[[Rusiya]]ya qaçıb, torpaqları qorumaq isə [[Bürhanəddin Xoca]] ilə qardaşı Xoca Vihanın üzərinə düşüb. Uzun mübarizədən sonar məğlub olan bu iki qardaş qonşuluqdakı Bedahşaha pənah aparıblar, lakin əmir onları edam etdirərək başlarını Çin generalına göndərib. Çin generalı Xoca Cihanın xanımı Dilşad Sultanı da istəyib, əmir ölkəsini işğaldan qurtarmaq üçün bu əmri də yerinə yetirməli olub. Lakin zorla Pekinə göndərilən Dilşad Sultan Çin imperatorunun evlənmə təklifini rədd edib və imperatorun anası onu boğdurub. Bu səbəbdən də Dilşad sultan Türküstanda namus simvolu sayılır.

[[Mancurlar]] [[1763]]-cü ildə Şərqi Türküstanda valilik quraraq Urumçi və Barkol bölgələrini Çinə aid olan Qansu bölgəsinə birləşdiriblər. Mancur istilasından qurtulmaq üçün Şərqi Türküstanda ayrı-ayrı zamanlarda qurtuluş hərəkatları olub. [[1763]]-cü ildə Həmdullah bəy hərəkatı, [[1819]]-[[1826]]-cı illərdə Cahangir Xan hərəkatı, [[1830]]-da Yusif Xan Xoca hərəkatı, [[1846]]-cı ildə Məhəmməd Əmin Xoca hərəkatı, 18551[[855]]-ci ildə Vəli Xan Törə hərəkatı bunların ən məşhurlarıdır.

[[1863]]-cü ildə Şərqi Türküstanda azadlıq hərəkatı uğurla nəticələnib və işğalçı Çin birlikləri ölkədən qovulub. Hərəkata başçılıq edən Yaqub bəy Osmanlı hökmdarı [[Sultan AbduləzizdənAbduləziz]] dən himayədarlıq istəyib. Sultan Abduləziz Türküstana hərbi heyət və silah göndərib. Türkiyədən gələn əsgərlərin yardımı ilə Yaqub bəy 80 minlik ordu qurub. [[İngiltərə]] və [[Rusiya]] Şərqi Türküstan dövlətini rəsmən tanıyıb. Lakin Osmanlının zəifləməsindən və yardımları kəsməyə məcbur olmasından sonra İngiltərə və Rusiya çinlilərin Türküstanı işğal etməsinə göz yumub.

[[1875]]-ci ildə Yaqub bəyin ölməsi Şərqi Türküstan üçün zərbə olub. Bundan yararlanan Çin [[1876]]-cı ildə Şərqi Türküstanı bir daha işğal edib. On minlərlə türk, o cümlədən Yaqub bəyin bütün ailəsi qılıncdan keçirilib. 1884-cü ildə bütün Şərqi Türküstan Çinə qatılıb. Çinin bir vilayətinə çevrilən bu türk yurduna Şin Çianq (Yeni torpaq) adı verilib. Uyğurlara yönəlik soyqırım başlayıb, türk memarlıq üslubunda tikilən bütün binalar sökülüb, yerində Çin üslubunda binalar tikilib, Şərqi Türküstan şəhərlərinin adları dəyişdirilib, türkləri çincə oxumağa və çinlilərlə evlənməyə məcbur edilib.

İkinci Mancur istilası [[1911]]-ci ilə qədər davam edib. Həmin ildə Çində Mancur imperatorluğu devrilib və yerində respublika qurulub. 22 il yerli idarəçilər Şərqi Türküstanı talayıb, uyğurlara zülm ediblər.

[[1931]]-ci ildə Şərqi Türküstanın şərqində yerləşən Kumul vilayətində Xoca Niyaz Hacı və Saleh Dorganın liderliyində qiyam başlayıb və sürətlə yayılıb. Bütün Şərqi Türküstana yayılan üsyan iki il davam edib və genişlənib. [[1933]]-cü il noyabrın 12-də Şərqi Türküstanda – Kaşqarda istiqlal elan edilib. Xoca Niyaz Hacı ölkənin prezidenti seçilib.

Bundan sonrakı dövrdə uyğurlar çinlilərlə yanaşı ruslarla mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalıblar. Ruslar Şərqi Türküstanın prezidentini zorla devirib yerinə bir çinlini gətiriblər. Şərqi Türküstanda Xoca Niyaz Xan da daxil olmaqla 300 min nəfər həbs olunub, minlərlə insan öldürülüb. Rus işğalı [[1944]]-cü ilə qədər davam edib.

İkinci Dünya müharibəsi dövründə Şərqi Türküstana başçılıq edən çinli Şen rusları qovub. Bundan sonra isə milliyyətçi Çin birlikləri Şərqi Türküstanı işğal ediblər. Onların ilk işi bölgəni çinliləşdirmək olub. Bölgəyə Çindən çox sayda insan gətirilib, çin dili məcburi hala gətirilib, türklər çinlilərlə evlənməyə məcbur edilib, ziyalı türklər həbsə atılıb. Kommunist Çin birlikləri [[1949]]-ci ilə qədər uyğur türklərinə zülm ediblər.

[[1949]]-cu ildə Çin Xalq Cümhuriyyəti qurulub. 6 il sonra Sincan Muxtar Vilayəti yaradılıb. Lakin bu dönəmdə də uyğurların haqları tapdanıb və milli azlıq olaraq hüquqları təmin edilməyib. Ya Şərqi Türküstan dövlətinin yenidən qurulması, ya da daha yüksək statuslu muxtariyyət tələb edən uyğurlar isə həbsxanalara salınıb, sürgün edilib, işgəncələrə məruz qalıb.

[[1993]]-cü ilin rəsmi məlumatına görə, Şərqi Türküstan əhalisinin sayı 16 milyondur. Bunun 47 faizini yerli xalq olan müsəlman uyğurlar təşkil edir. Ikinci böyük çoxluq isə 37 faizlə xan millətindən olan çinlilərdir. Ölkənin üçüncü böyük xalqı sayı bir milyondan çox olan qazax türkləridir. Şərqi Türküstanda Çin müsəlmanları, qırğız türkləri, monqollar, taciklər, mancurlar, özbəklər, ruslar, dağurlar və tatar türkləri də yaşamaqdadırlar.

Uyğurlar [[1949]]-cu ildən sonra da müstəqillik və haqları uğrunda mübarizələrini davam etidirblər. Lakin Şərqi Türküstanın azadlıq istəyən ziyalıları ya həbsə, ya da sürgünə göndəriliblər. Son 50 ildə Şərqi Türküstanın problemlərini dünyaya çatdırmağa çalışan ən məşhur isimlərdən biri İsa Yusif Alptəkin olub. Şərqi Türküstanın simvolu halına gələn İsa Yusif Alptəkin 1901-ci ildə Kaşqarda anadan olub. [[1936]]-cı ildə Çin Respublika Məclisinə seçilib.[[1947]]-cü ildə Şərqi Türküstan hökumətinin baş katibi olub. 1949-cu ildə Çin Xalq Qurtuluş Ordusunun Şərqi Türküstana yerləşdirilməsindən sonra Hindistana – Kəşmirə sığınıb. [[1954]]-cü ildə Türkiyəyə köçub və orada Şərqi Türküstan Mühacirlər Cəmiyyətini qurub və Şərqi Türküstanın səsini dünyaya duyurmağa çalışıb. [[1995]]-ci ildə dünyasını dəyişib. Oğlu Erkin Alptəkin də Şərqi Türküstan azadlıq hərəkatının iştirakçılarındandır, hazırda Almaniyada yaşayır.