|
[[Şəkil:I İsmayılın kürd üsyançılarına qarşı döyüşü.png|250px|thumb|right|[[Şah İsmayıl Xətai|I İsmayıl]]<nowiki />ın kürd üsyançılarına qarşı döyüşünün təsviri.]]
1508-ci ildə Kürdüstan hakimi Şah İsmayıl Xətaidən asılı vəziyyətə düşür.<ref name="savoryismael">{{Cite encyclopedia |url=http://www.iranicaonline.org/articles/esmail-i-safawi |title=ESMĀʿĪL I ṢAFAWĪ |encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]] |first=R. M. |last=Sevori |volume= VIII |page=628–636 |language=en }}</ref> 1585-ci ildə bütün Kürdüstan [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]]<nowiki/>nın nəzarəti altında idi,<ref name="ottomanfath">{{Cite book |last=Roemer |last=H. R. |year=1986 |chapter=The Safavid Period |title=The CambridgeTimurid Historyand ofSafavid IranPeriods''. |volume=Vol. 6 |title=The Timurid and Safavid Periods''. |publisher=Cambridge University Press |location=[[Kembric]] |page=257–258 |language=en }}</ref> ancaq [[I Şah Abbas|Şah Abbas]] daha sonra İran Kürdüstanını geri ala bilmişdir.<ref>{{Cite book |first=Rocer M. |last=Sevori |chapter=Safavids |title=History of Humanity-Scientific and Cultural Development: From the Sixteenth to the Eighteenth Century |publisher=Taylor & Francis |url=https://www.amazon.com/History-Humanity-Scientific-Cultural-Development-Eighteenth/dp/9231028146 |year=1999 |page=177 |language=en }}</ref> ▼Alimlər arasında qəbul edilmiş səs çoxluğuna görə, 1501-ci ildə qurulmuş [[Səfəvilər|Səfəvilər dövləti]]<nowiki/>nin qurucusu [[Şah İsmayıl Xətai]]<nowiki/>nin əcdadları əslən [[İran Kürdüstanı]]<nowiki/>ndandırlar<ref name="savoryeiref">{{Cite encyclopedia |article=Safavids |first=R. M. |last=Sevori |encyclopedia=The Encyclopedia of Islam |volume=II |publisher=Brill |language=en }}</ref> və daha sonra [[Cənubi Azərbaycan]]<nowiki/>a köçüblər. 1501-ci ildən əvvəl yazılmış Səfəvi əlyazmaları sülalənin əslini kürd əyanı olan [[Firuz Şah]]<nowiki/>a qədər çıxardırlar.<ref name="R.M.">{{Cite encyclopedia |url=http://www.iranicaonline.org/articles/ebn-bazzaz |title=Ebn Bazzaz |encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]] |first=R. M. |last=Sevori |language=en }}</ref><ref>{{Cite book |url=https://books.google.az/books/about/Intellectual_Traditions_in_Islam.html?id=bOE-IQrJ5o0C&source=kp_book_description&redir_esc=y |first=F. |last=Dəftəri |title=Intellectual Traditions in Islam |publisher=I.B. Tauris |year=2001 |page=147 |quote=But the origins of the family of Shaykh Safi al-Din go back not to Hijaz but to Kurdistan, from where, seven generations before him, Firuz Shah Zarin-kulah had migrated to Adharbayjan |isbn=9781860644351 }}</ref>
{{Sitat|İndiki vaxtda mövcud olan dəlillərdən məlumdur ki, Səfəvi ailəsi yerli iranlıdır və bəzən iddia edildiyi kimi türk mənşəli deyil. Onlar yəqin ki, [[İran Kürdüstanı]]<nowiki />ndan gəlirlər və daha sonra [[Azərbaycan]]<nowiki />a köçərək orada [[türk dili]]<nowiki />nin [[Azərbaycan dili|azəri]] formasını öyrəniblər və axırda, on birinci əsrdə [[Ərdəbil]] adlı kiçik bir qəsəbədə məskən salıblar.|müəllif=[[Rocer Sevori]]<ref>{{Cite book |first=Rocer M. |last=Sevori |chapter=Safavids |title=History of Humanity-Scientific and Cultural Development: From the Sixteenth to the Eighteenth Century |publisher=Taylor & Francis |url=https://www.amazon.com/History-Humanity-Scientific-Cultural-Development-Eighteenth/dp/9231028146 |year=1999 |page=259 |language=en }}</ref>}}
▲1508-ci ildə Kürdüstan hakimi Şah İsmayıl Xətaidən asılı vəziyyətə düşür.<ref name="savoryismael">{{Cite encyclopedia |url=http://www.iranicaonline.org/articles/esmail-i-safawi |title=ESMĀʿĪL I ṢAFAWĪ |encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]] |first=R. M. |last=Sevori |volume= VIII |page=628–636 |language=en }}</ref> 1585-ci ildə bütün Kürdüstan [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]]<nowiki/>nın nəzarəti altında idi,<ref name="ottomanfath">{{Cite book |last=Roemer |last=H. R. |year=1986 |chapter=The Safavid Period |title=The Cambridge History of Iran |volume=Vol. 6 |title=The Timurid and Safavid Periods''. |publisher=Cambridge University Press |location=[[Kembric]] |page=257–258 |language=en }}</ref> ancaq [[I Şah Abbas|Şah Abbas]] daha sonra İran Kürdüstanını geri ala bilmişdir.<ref>{{Cite book |first=Rocer M. |last=Sevori |chapter=Safavids |title=History of Humanity-Scientific and Cultural Development: From the Sixteenth to the Eighteenth Century |publisher=Taylor & Francis |url=https://www.amazon.com/History-Humanity-Scientific-Cultural-Development-Eighteenth/dp/9231028146 |year=1999 |page=177 |language=en }}</ref>
[[Rusiya]] və daha sonra [[SSRİ]] etnoqrafı Qriqori Çursinə görə, kürdlər indiki [[Azərbaycan Respublikası]] ərazisində yaşayışı 1589-cu ildə [[Səfəvilər]]<nowiki />in şiə kürdləri [[Zəngəzur]] ilə [[Qarabağ]] vilayətləri arasınakı əraziyə köçürməsi ilə başlamışdır.<ref name="aristova">{{Cite journal |last=Aristova |first=T. F. |title=Из истории возникновения современных курдских селений в Закавказье |publisher=Советская этнография |location=[[Moskva]] |year=1962 |volume2 |language=ru }}</ref><ref>{{Cite book |url=https://www.books.ru/books/voiny-pamyati-mify-identichnost-i-politika-v-zakavkaze-161756/last=Şnirelman |first=V. A. |title=Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье |publisher=ИКЦ «Академкнига» |year=2002 |page=199 |isbn=5-94628-118-6 |language=ru }}</ref>
Canpoladoğlu [[Suriya]]<nowiki/>da yaşayan bir kürd tayfası idi.<ref>{{Cite book |url=https://www.abebooks.com/9789004124547/Image-Ottoman-City-Imperial-Architecture-9004124543/plp |first=Heqnar Seytlyan |last=Vatenpau |title=The Image Of An Ottoman City: Imperial Architecture And Urban Experience In Aleppo In The 16th And 17th Centuries |publisher=BRILL |year=2004 |isbn=9789004124547 |page=123 |language=en }}</ref> Onların başçısı Hüseyn Canpoladoğlu 1604-cü ildə Hələb bəyi təyin olunur, ancaq daha sonra [[Urmiya döyüşü (1604)|Urmiya döyüşü]]<nowiki/>nə gec çatmasına görə [[Cığalızadə Yusif Sənan Paşa]] tərəfindən edam edilir. Əbül Vəfa əl-Urdinin fikrinə görə, Canpoladoğlu sırf kürd olduğuna görə öldürülmüşdür. Onun qardaşı oğlu Əli paşa 1606-cı ildə müstəqillik əldə etmək üçün üsyan qaldırır. [[Toskana|Toskana hersoqu]] [[I Ferdinand (Toskana hersoqu)|I Ferdinand]] onun bu əməllərini dəstəkləyirdi.<ref>{{Cite book |url=https://www.goodreads.com/en/book/show/17473179-the-arabs-of-the-ottoman-empire-1516-1918f|irst=Bryus |last=Masters |title=The Arabs of the Ottoman Empire, 1516–1918: A Social and Cultural History |location=[[Kembric]] |publisher=Cambridge University Press |year=2013 |isbn=1107067790 |page=38 |language=en }}</ref> Əli paşa 30.000 nəfərdən təşkil olunmuş ordusu ilə [[Həma]]<nowiki/>dan [[Adana]]<nowiki/>ya qədər olan ərazini zəbt edir.<ref>{{Cite book |url=https://brill.com/view/title/1509?lang=en |first=H. C. Kisslinq, B. Spuler, N. Barbur, J. S. Trimingham, |last=H. Braun, H. Hartel |title=The Last Great Muslim Empires |volume=Vol. III |publisher=BRILL |year=1997, |isbn=9789004021044 |page=70 |language=en }}</ref> Osmanlı sədrəzəmi [[Quyucu Murad Paşa]] 1607-ci ildə Əli paşaya qarşı yürüş edir və onu məğlub edir.<ref>{{Cite book |url=https://www.ebooks.com/en-us/95712845/osman-s-dream/caroline-finkel/ |first=Kerolin |last=Finkel |title=Osman's Dream: The History of the Ottoman Empire |publisher=Basic Books |year=2007 |isbn=9780465008506 |page=179 |language=en }}</ref>
Baxmayaraq ki, kürdlər [[Gürcüstan]]<nowiki />a ilk dəfə XII əsrdə gəliblər,<ref name="history">{{Cite journal|title=The Yezidi Kurds and Assyrians of Georgia The Problem of Diasporas and Integration into Contemporary Society|language=en|first=İrakli Çixladze|last=Giqa Çixladze|journal=Journal of the Central Asia & the Caucasus, Center for Social and Political Studies|date=March 21, 2003|location=[[Tbilisi]]|url=http://www.aina.org/reports/tykaaog.pdf}}</ref> kürd tayfaları birinci dəfə XVI əsrdə [[Msxeta|Msxeta şəhəri]]ndə olmuşdular.<ref name="Georgian Genealogy">{{Cite web|title=Kurds in Georgia|url=http://geogen.ge/indexen.php?id_menu_up=4&lang=en&id_menu=33&abc=0|archivedate=March 5, 2016|website=geogen.ge|publisher=Georgian Genealogy|language=ka|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160305212407/http://geogen.ge/indexen.php?abc=0&id_menu=33&id_menu_up=4&lang=en|accessdate=August 30, 2019}}</ref>
1609-cu ildə kürdlər [[Səfəvilər]]<nowiki />ə qarşı üsyana qalxır. [[Hatəm bəy Ordubadi]]<nowiki />nin öndərlik etdiyi [[Dimdim döyüşü]]<nowiki />ndən sonra Dimdim qalası [[Qızılbaş|qızılbaşlar]] tərəfindən zəbt edilir. Şah Abbas [[Sumay-i Bəradost|Bəradost]] və [[Məhabad]] şəhərlərində qətliam əmri verir və əraziyə [[Əfşar boyu|əfşarlar]]<nowiki />ı yerləşdirir.<ref>{{Cite book |isbn=978-0-89158-296-0 |first=O. C. |last=Cəlilov |language=ru |title=Курдский героический эпос Златоруки хан |location=[[Moskva]] |year=1967 }}</ref>
{{Əsas|Türkiyə Kürdüstanı}}
[[Şəkil:Cumhuriyet March_30March 30, 1925.jpg|thumb|250px|left|[[Şeyx Səid üsyanı]] zamanı çəkilən afişa. Burada [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri|türk əsgərləri]] üsyanın qaldırıldığı ərazini mühasirə altına almışdır.]]
[[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]] dövründə Kürdüstan toponimindən istifadə edilirdi, ancaq [[Türkiyə|Türkiyə Respublikası]]<nowiki/>nda Maarif Vəkalətinin (indiki Milli Təhsil Nazirliyi) yayımladığı 8 dekabr 1925-ci il tarixli "Türk birliyini parçalamağa çalışan cərəyanlar" başlıqlı xəbərdarlıq ilə [[Lazistan]] və digər bütün [[etnonim]]<nowiki/>lər ilə qurulan toponimlər, o cümlədən "Kürdüstan" toponimi də rəsmi istifadədən qaldırılmışdır.<ref name="kultur.gov.tr">{{Cite web |url=http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF8FE9074FF19B00050B809AAFBA588C3B |title=Maarif Vekaleti, adlarının yasaklanması |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090906180951/http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF8FE9074FF19B00050B809AAFBA588C3B |archivedate=September 6, 2009 |accessdate=August 19, 2019 |website=Kultur.gov.tr |publisher=Kültür ve Turizm Bakanlığı |language=tr }}</ref> Ərazi onun yerinə şərq və ya cənub-şərq adlandırılmağa başlandı. Türkiyə torpaqlarında "Kürdüstan" adında müstəqil bir dövlət qurmağa çalışmaq Türkiyə Respublikasının [[Türkiyə Respublikasının Konstitusiyası|1982-ci il konstitusiyası]]<nowiki/>nın "ölkənin bölünməzliyi" maddəsini pozur.<ref name='Anayasa'>{{Cite web |url=http://www.tbmm.gov.tr/Anayasa.htm |title=Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasası |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111119050902/http://www.tbmm.gov.tr/anayasa.htm |archivedate=November 19, 2011 |website=Tbmm.gov.tr |publisher=Türkiye Bütük Millec Meclisi Başkanlığı |language=tr }}</ref>
1930-cu illərin ortalarında kürdlər və [[xristianlar]] arasında muxtariyyətçi hərəkat yaranmışdı. Hərəkatın kürd öndərləri Haco ağa, Qədir bəy və Xəlil bəy İbrahim paşa idi. Haco ağa Həvərkan tayfa konfederasiyasının başçısı idi və Xoybun partiyasının öndərlərindən biri idi. O, özünü kürdlərin nümayəndəsi kimi tanıdırdı və xristianlar ilə birlikdə koalisiya qurmuşdu. Xristianların öndəri Suriya Katolik Kilsəsinin patriarxı İqnati Qavriil I Tappuni və [[Erməni Katolik Kilsəsi]]<nowiki />nin [[Əl-Qamışlı (Suriya)|Əl-Qamışlı]] rəhbəri Mişel Dom idi. Kürd-xristian koalisiyası fransız qüvvələrinin Suriya müstəqillik əldə etdiyi təqdirdə vilayətdən çəkilməklərini istəyirdi. Onlar qorxurdular ki, milliyətçi [[Dəməşq]] hökuməti etnik azlıqlardan olan səlahiyyətliləri [[müsəlman]] [[ərəblər]] ilə əvəz edəcəklər. Fransa rejimi bu hərəkatın tələblərini rədd etmiş, hətta [[Ələvi Dövləti]] və [[Cəbəl əl-Druz Dövləti]]<nowiki />ni [[Suriya|Suriya Respublikası]]<nowiki />na qatmışdır.<ref>{{Cite journal |first=Xordi |last=Texel Qorqaz |url=http://remmm.revues.org/6481 |title=Les territoires de marge de la Syrie mandataire : le mouvement autonomiste de la Haute Jazîra, paradoxes et ambiguïtés d’une intégration" nationale" inachevée (1936–1939) |journal=Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée |volume=126 |date=November 2009 |page=205–222 |language=fr }}</ref> 1936-cı ildə [[Fransa Silahlı Qüvvələri|Fransa qüvvələri]] [[Amuda|Amuda şəhəri]]<nowiki />ni bombalayır. 13 avqust 1937-ci ildə 500 kürd əhalisinin əksəriyyəti xristian<ref>{{Cite book |title=Syria's Kurds: History, Politics and Society |pages=57 |publisher=Routledge |isbn=0-414-42440 |year=2009 |language=en |url=https://web.archive.org/web/20130512211210/https://www.kurdipedia.org/books/74488.PDF }}</ref> aysorlardan<ref name="Princeton University Press">{{Cite book |last=Uatenpo |first=Keyt Deyvid |title=Being Modern in the Middle East: Revolution, Nationalism, Colonialism, and the Arab Middle Class |year |publisher=Princeton University Press |isbn=1-4008-6666-9 |page=270 |url=https://books.google.co.uk/books?id=-Zw8BQAAQBAJ |language=en }}</ref> ibarət qəsəbəyə hücum edir və onu məhv edir. Şəhərin xristian əhalisi{{Efn|Təxminən 300 ailədən ibarət.}} [[Əl-Qamışlı (Suriya)|Qamışlı]] və [[Əl-Həsəkə|Həsəkə]] şəhərlərinə qaçır.<ref name="John Joseph p107">{{Cite book |first=Con |last=Cozef |title=Muslim-Christian Relations and Inter-Christian Rivalries in the Middle East |url=https://books.google.az/books/about/Muslim_Christian_Relations_and_Inter_Chr.html?id=1rlfxl0_YkIC&source=kp_book_description&redir_esc=y |year=1983 |publisher=SUNY Press |page=107 |language=en }}</ref>
[[Şəkil:Syria Ethno-religious composition..jpg|250px|left|250px|thumb|Suriyanın etnik və dini xəritəsi. Kürdlərin yaşadığı ərazilər çəhrayı rəngdə verilib. 1976-cı il.]]
[[Osman Sabri]] və Həmzə Divəran, eləcə də digər kürd siyasətçilər 1957-ci ildə [[Suriya Kürdüstan Demokratik Partiyası]]<nowiki />nı (SKDP) təsis etmişdilər.<ref>{{Cite web |url=https://carnegieendowment.org/syriaincrisis/?fa=48360 |title=The Kurdish Democratic Party in Syria (al-Parti) |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141027003915/https://carnegieendowment.org/syriaincrisis/?fa=48360 |archivedate=October 27, 2014 |website=carnegieendowment.org |publisher=Carnegie Middle East Center |language=en |accessdate=August 28, 2019 }}</ref> SKDP-nin hədəfləri kürd mədəni hüquqlarının, iqtisadi tərəqqi və demokratik dəyişikliklərin təbliğatı idi. Ölkəni kürd mədəni hüquqlarının tanınmasına çağıran partiya [[Birləşmiş Ərəb Respublikası]]<nowiki />nın təzyiqlərinə məruz qalır. Bu dövrdə kürd dilində kitablara sahib olmaq və [[kürd dili]]<nowiki />ndə mahnı oxumaq, hətta kürd xalq musiqilərini ifa etmək polis nəzarətinə alınmaq üçün yetərli səbəb idi. SKDP Suriya hökuməti tərəfindən heç vaxt qanuni şəkildə tanınmamışdır və bu günə kimi yeraltı fəaliyyət göstərir. 1960-cı ildə partiya repressiyaya uğramış, onun liderlərindən bir neçəsi seperatçılıq ilə təqsirkar bilinərək həbs edilmişdir. Suriyanın 1961-ci ildə [[Misir]] ilə siyasi birlik qurmaq cəhdi uğursuz olan zaman<ref name="hassanpour137">{{Cite book |url=https://books.google.az/books/about/Nationalism_and_Language_in_Kurdistan_19.html?id=fP9jAAAAMAAJ&source=kp_book_description&redir_esc=y |title=Nationalism and Language in Kurdistan |last=Həsənpur |first=Əmir |publisher=Mellen Research University Press |year=1992 |isbn=0773498168 |location=[[San-Fransisko]] |pages=137 |language=en }}</ref> ölkə [[Suriya Ərəb Respublikası]] elan edilmişdir.<ref name="syriaconstitution">{{Cite web |author=Suriya Ərəb Respublikası |authorlink=Suriya |title=Constitution of the Syrian Arab Republic |date=2012 |url=https://www.ilo.org/dyn/natlex/docs/ELECTRONIC/91436/106031/F-931434246/constitution2.pdf |website=ilo.org |publisher=International Labour Organization |archivedate=November 6, 2016 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161106062722/https://www.ilo.org/dyn/natlex/docs/ELECTRONIC/91436/106031/F-931434246/constitution2.pdf |accessdate=August 28, 2019 |language=en }}</ref>
[[Tunis inqilabı]] və [[Misir inqilabı (2011)|Misir inqilabı]]<nowiki />ndan sonra 4 fevral 2011-ci il tarixində "[[Facebook|Feysbuk]]" sosial şəbəkəsi vasitəsilə siyasi fəallar tərəfindən Suriyada "''Qəzəb günü''" elan edilir. Etiraz aksiyalarında o qədər də çox adam insan iştirak etməmişdi, ancaq etirazçılar arasında kürdlər də var idi.<ref>{{Cite web |url=http://english.aljazeera.net/indepth/features/2011/02/201129103121562395.html |title=Syria: 'A kingdom of silence' |first=Kaysa |last=Vikstrem |archivedate=December 27, 2011 |website=english.aljazeera.net |publisher=Əl-Cəzirə |accessdate=August 28, 2019 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111227101332/http://www.aljazeera.com/indepth/features/2011/02/201129103121562395.html }}</ref> 7 oktyabr 2011-ci ildə kürd siyasi lider [[Məşəl Təmo]] öz mənzilində hökumət agentləri olduqları düşünülən maskalı şəxslər tərəfindən güllələnir. Təmonun [[Əl-Qamışlı (Suriya)|Əl-Qamışlı şəhəri]]<nowiki />ndə dəfn mərasimi zamanı hüquq-mühafizə qüvvələri 50.000 nəfərdən çox insandan təşkil olunmuş kütləyə atəş açır və 5 nəfəri qətlə yetirir.<ref name="Huff">{{Cite web |url=http://www.huffingtonpost.com/2011/10/08/syria-funeral-shooting_n_1001354.html |title=Syria Funeral Shooting: Forces Open Fire On Mashaal Tammo Mourners |website=huffingtonpost.com |publisher=Huffington Post |archivedate=December 15, 2011 |date=August 10, 2011 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111215102555/http://www.huffingtonpost.com/2011/10/08/syria-funeral-shooting_n_1001354.html }}</ref> Təmonun oğlu Fares Təmo demişdir: "Mənim atamın sui-qəsdə uğraması rejimin tabutundakı vint idi. Onlar mənim atamı öldürərək çox böyük bir səhv etdilər".<ref name="awaken">{{Cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/8816825/Thousands-of-Kurds-could-awaken-against-Syrian-regime.html |title=Thousands of Kurds could awaken against Syrian regime |archivedate=December 24, 2011 |website=telegraph.co.uk |publisher=Telegraph |first=Adrian |last=Blumfild |date=October 9, 2011 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171124065245/http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/8816825/Thousands-of-Kurds-could-awaken-against-Syrian-regime.html }}</ref> O gündən sonra kürd etirazçılar [[Suriyada vətəndaş müharibəsi|Suriyadakı böhran]]<nowiki />da yaxından iştirak etməyə başlayırlar.<ref>{{Cite web |url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2012/apr/26/syrias-kurds-part-of-revolution |title=Syria's Kurds: part of the revolution? |website=theguardian.com |publisher=[[The Guardian]] |first=Tomas |last=MakGi |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171019065648/https://www.theguardian.com/commentisfree/2012/apr/26/syrias-kurds-part-of-revolution |archivedate=October 19, 2017 |date=April 26, 2012 |language=en }}</ref> 2012-ci ilin iyun ayında ölkənin ən böyük müxalif qrupu olan [[Suriya Milli Şurası]] milliyətcə kürd olan [[Əbdülbəsit Seyda]]<nowiki />nı öz sədrləri bəyan edirlər.<ref>{{Cite web |url=https://www.nytimes.com/2012/06/11/world/middleeast/syrian-forces-shell-cities-as-opposition-picks-leader.html |first=Nil |last=MakFarkuhar |title=Syrian Forces Shell Cities as Opposition Picks Leader |website=nytimes.com |publisher=[[The New York Times]] |archivedate=December 12, 2017 |date=June 10, 2012 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171225040044/http://www.nytimes.com/2012/06/11/world/middleeast/syrian-forces-shell-cities-as-opposition-picks-leader.html }}</ref>
Suriyanın kürd əhaliyə malik ərazilərdə gerçəkləşən etiraz aksiyaları [[Demokratik Birlik Partiyası|Kürd Demokratik Birlik Partiyası]] (DBP və ya PYD) ilə [[Kürd Milli Şurası]] (KNC) 12 iyul 2012-ci il tarixində [[Kürd Ali Komitəsi]]<nowiki />ni yaradan əməkdaşlıq müqaviləsi imzalayanda silahlı münaqişəyə çevrilir.<ref>{{Cite web |title=Syrian Kurds Try to Maintain Unity |url=http://www.rudaw.net/english/news/syria/4964.html |accessdate=August 28, 2019 |websitw=rudaw.net |publisher=Rudaw |date=July 17, 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120723012730/http://www.rudaw.net/english/news/syria/4964.html |archivedate=July 23, 2012 |language=en }}{{Dead link}}</ref><ref>{{Cite web |title=Syria: Massive protests in Qamishli, Homs |url=http://english.cntv.cn/program/newsupdate/20110519/103075.shtml |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171114234349/http://english.cntv.cn/program/newsupdate/20110519/103075.shtml |archivedate=November 14, 2017 |accessdate=August 28, 2019 |website=english.cntv.cn |publisher=[[CNTV]] |date=May 19, 2011 |language=en }}</ref><ref>{{Cite web |archivedate=August 1, 2012 |language=en |title=Syrian Kurdish Official: Now Kurds are in Charge of their Fate |url=http://www.rudaw.net/english/news/syria/5010.html |accessdate=August 28, 2019 |website=rudaw.net |publisher=Rudaw |date=27 July 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120801020239/http://www.rudaw.net/english/news/syria/5010.html }}{{Dead link}}</ref> Kürd Ali Komitəsinin administrasiyası altında ikən [[Xalq Qoruma Dəstələri]] (XQD və ya YPG) yaradılmışdır ki, Suriyanın kürd əhaliyə malik əraziləri idarə edilsin. 19 iyulda YPG [[Kobani|Kobani şəhəri]]<nowiki />ni, növbəti gün isə [[Amuda]] və [[Afrin]] şəhərlərini zəbt edir.<ref name="liberated">{{Cite web |title=More Kurdish Cities Liberated As Syrian Army Withdraws from Area |accessdate=August 28, 2019 |website=rudaw.net |url=http://www.rudaw.net/english/kurds/4978.html |publisher=Rudaw |date=July 20, 2012 |archivedate=July 21, 2012 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120721142617/http://www.rudaw.net/english/kurds/4978.html }}{{Dead link}}</ref> KNC və PYD zəbt edilmiş şəhərləri idarə etmək üçün daha sonra birgə rəhbərlik şurası yaradır. Xalq Qoruma Dəstələri 24 iyulda Suriyanın kürd əhaliyə malik şəhərləri olan [[Əl-Məlikiyyə]], [[Rəsulayn]], [[Əl-Darbəsiyyə]] və [[Əl-Müəbbadə]]<nowiki />ni ələ keçirir. Bu zaman hökumətin idarə etdiyi əsas kürd şəhərləri sadəcə [[Əl-Həsəkə]] və [[Əl-Qamışlı (Suriya)|Əl-Qamışlı]] idi.<ref name="casualties">{{Cite web |title=Armed Kurds Surround Syrian Security Forces in Qamishli |url=http://www.rudaw.net/english/news/syria/4984.html |accessdate=August 28, 2019 |website=rudaw.net |publisher=Rudaw |date=July 22, 2012 |archivedate=July 24, 2012 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120724224808/http://www.rudaw.net/english/news/syria/4984.html }}{{Dead link}}</ref><ref name="girkelege">{{Cite web |title=Girke Lege Becomes Sixth Kurdish City Liberated in Syria |url=http://www.rudaw.net/english/news/syria/4992.html |accessdate=August 28, 2019 |website=rudaw.net |publisher=Rudaw |date=July 24, 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121129100410/http://www.rudaw.net/english/news/syria/4992.html |archivedate=November 29, 2012 |language=en }}{{Dead link}}</ref> [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri]] ilə [[Azad Suriya Ordusu]] 2018-ci ilin əvvəllərində [[Zeytun budağı əməliyyatı]]<nowiki />na start verir və Afrini ələ keçirir.<ref>{{Cite web |first=Patrik |last=Kokbörn |url=https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/syria-civil-war-assad-regime-turkey-afrin-kurds-eastern-ghouta-us-allies-militia-a8252456.html |title=Syria's war of ethnic cleansing: Kurds threatened with beheading by Turkey's allies if they don't convert to extremism |archivedate=October 19, 2018 |website=independent.co.uk |publisher=[[The Independent]] |date=March 12, 2018 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181206105945/https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/syria-civil-war-assad-regime-turkey-afrin-kurds-eastern-ghouta-us-allies-militia-a8252456.html }}</ref> Bu əməliyyat nəticəsində 150.000 ilə 200.000 arası insan məcburi köçkün olur.<ref>{{Cite web |first=Set C. |last=Frantsman |url=https://www.jpost.com/Middle-East/Displaced-Kurds-from-Afrin-need-help-activist-says-547096 |title=Displaced Kurds from Afrin need help, activist says |archivedate=September 25, 2018 |website=jpost.com |publisher=The Jerusalem Post |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180925033638/https://www.jpost.com/Middle-East/Displaced-Kurds-from-Afrin-need-help-activist-says-547096 |date=March 26, 2018 |language=en }}</ref>
==== Azərbaycan ====
[[Şəkil:Red kurdistan 1923 1929.png|250px|thumb|right|1923–1930-cu illərdə mövcud olmuş [[Kürdüstan qəzası]]<nowiki />nın xəritəsi.]]
Kürdlər [[İran]]<nowiki />dan və [[Osmanlı imperiyası]]<nowiki />nda kütləvi şəkildə [[Azərbaycan]]<nowiki />ın dağlıq regionlara köçürdülər.<ref>{{Cite web |first=Dmitri |last=Pirbari |url=http://www.kurdishcenter.ru/content/view/14/41/ |title=Курды – исконные обитатели Ближнего и Среднего Востока |website=kurdishcenter.ru |publisher=Kurdishcenter |archiveurl=https://archive.is/20120911035338/http://www.kurdishcenter.ru/content/view/14/41/ |archivedate=September 11, 2012 |language=ru }}</ref> Bu proses yalnız 1920-ci ildəki [[Aprel işğalı]]<nowiki />ndan sonra sona çatmışdır. 1920-ci illərdə Azərbaycanda yaşayan kürdlərin bir qismi [[Ermənistan azərbaycanlıları|Ermənistanın azərbaycanlı]] əhaliyə malik ərazilərinə köçmüşdür.<ref name="aristova"/> Bu isə Azərbaycandakı kürd əhalisinin diqqətəlayiq şəkildə azalmasına səbəb olmuşdur.<ref name="worldcultures">{{Cite encyclopedia |encyclopedia=Encyclopedia of World Cultures |first=Deyvid |last=Levinson |publisher=G.K. Hall & Co. |year=1991 |page=225 |language=en }}</ref>
Azərbaycandakı kürdlər [[Şiəlik|şiə]]<nowiki />dirlər.<ref name="sakharov">{{Cite web |first=Rasim |last=Musabəyov |url=http://www.sakharov-center.ru/publications/azrus/az_012.htm |title=Становление независимого азербайджанского государства и этнические меньшинства |website=sakharov-center.ru |publisher=Sakharov Center |archiveurl=https://www.webcitation.org/65BOFA09w?url=http://www.sakharov-center.ru/publications/azrus/az_012.htm |archivedate=February 3, 2012 |accessdate=August 30, 2019 |language=ru }}</ref> Azərbaycanlılar ilə kürdlərin bölüşdüyü dini etiqad və mədəniyyətin XIX əsrin axırlarında kürdlərin sürətli şəkildə assimilyasiyaya uğramasına səbəb olmuşdur. 1886-cı ildə əldə edilmiş statistik məlumatlar göstərir ki, [[Cəbrayıl qəzası|Cəbrayıl]], [[Ərəş qəzası|Ərəş]] və [[Cavanşir qəzası|Cavanşir]] qəzalarında yaşayan kürdlərin ana dilləri [[Azərbaycan dili]] idi. 1926-cı ildə keçirilən əhalinin siyahıyaalınmasında [[Azərbaycan SSR]]-də 37.200 kürdün yaşadığı, ancaq onların sadəcə 3.100-nün [[kürd dili]]<nowiki />ndə danışdığı məlum olmuşdur.<ref name="volkova"/>
Azərbaycan cəmiyyətinə olduqca yaxşı inteqrasiya olmuş kürdlər [[Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti]] hökumətində də təmsil olunmağa başladılar. Onlardan [[Nurməmməd bəy Şahsuvarov]] Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Maarif Naziri, [[Xosrov bəy Sultanov]] isə [[Qarabağ]]<nowiki />ın general-qubernatoru, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərbi naziri olmuşdur.<ref>{{Cite journal |first=Ələmdar |last=Şahverdiyev |title=Азербайджанские курды |language=ru |journal=Международный Азербайджанский Журнал IRS-Наследие |page=40–41 }}</ref>
Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra [[Sov.İKP MK|Azərbaycan SSR Mərkəzi İcra Komitəsi]] 1923-cü ildə [[Kürdüstan qəzası]] adlı bir inzibati-ərazi vahidi təsis etmişdir. Qəzaya indiki Laçın, Qubadlı və Zəngilan rayonları aid idi və paytaxtı [[Laçın|Laçın şəhəri]] idi.<ref name="KreyenbroekSperl201">{{cite book |first=Fillip G. Kreyenbrök |last=Stefan Sperl |title=The Kurds: A Contemporary Overview |url=https://books.google.com/books?id=DkI1u4ta5w4C |year=1992 |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-07265-6 |chapter=Chapter 8: The Kurds in Syria and Lebanon |pages=201 |language=en }}</ref> 1926-cı ildə keçirilən əhalinin siyahıyaalınmasında əldə edilən məlumatlara görə, qəzanın əhalisinin 73%-i kürd, qalanı isə Azərbaycan türkü idi. İnzibati-ərazi vahidi 1930-cu ildə ləğv edilmişdi və ölkədə yaşayan kürdlər azərbaycanlı olaraq kateqoriyalaşdırılmışdı.<ref>{{Cite book |title=[[Qarabağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında|Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War]] |first=Tomas |last=De Vaal |authorlink=Tomas de Vaal |publisher=NYU Press |location=[[Nyu-York]] |year=2004 |isbn=0-8147-1945-7 |page=133 |language=en }}</ref> Azərbaycanda yaşayan kürdlərin çoxu 1937-ci ildə [[Qazaxıstan]]a<nowiki /> deportasiya olunmuşdur.<ref name="hist.ru">{{Cite web |url=http://www.hist.ru/kurdy.html |title=Партизаны на поводке. |website=hist.ru |publisher=Исторический альманах времен |archivedate=January 14, 2019 |accessdate=August 30, 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190114183714/http://www.hist.ru/kurdy.html |language=ru }}</ref>
Azərbaycan və Ermənistan arasındakı [[Qarabağ müharibəsi]] zamanı [[Ermənistan Silahlı Qüvvələri]] kürd əhaliyə malik əraziləri işğal etmişdir. Bu dövrdə diskriminasiyaya uğrayan 18.000 kürd Ermənistandan Azərbaycana köçməli olmuşdur.<ref>{{Cite book |title=[[Qarabağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında|Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War]] |first=Tomas |last=De Vaal |authorlink=Tomas de Vaal |publisher=NYU Press |location=[[Nyu-York]] |isbn=0-8147-1945-7 |year=2004 |page=304 |language=en }}</ref> 1992-ci ildən 1993-cü ilə qədər Ermənistan Silahlı Qüvvələri [[Kəlbəcər rayonu|Kəlbəcər]], [[Laçın rayonu|Laçın]], [[Qubadlı rayonu|Qubadlı]] və [[Zəngilan rayonu|Zəngilan]] rayonlarını işğal etmiş, bu rayonların erməni olmayan əhalisinin oradan məcburi şəkildə qovmuşdur.<ref>{{Cite book |title=Azerbaijan. Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh. |publisher=[[Human Rights Watch]] |location[[Helsinki]] |year=1994 |page=14 |isbn=1-56432-142-8 |language=en }}</ref> Azərbaycanda yaşayan kürdlərin 80% məcburi köçkün olmuşdur.<ref>{{Cite web |last=Yunisov |first=A. |url=http://demoscope.ru/weekly/2004/0183/analit05.php |title=Этнический состав Азербайджана (по переписи 1999 года) |archiveurl=https://www.webcitation.org/61Dmq7bcg?url=http://demoscope.ru/weekly/2004/0183/analit05.php |archivedate=August 26, 2011 |website=demoscope.ru |publisher=«Демоскоп» |accessdate=August 30, 2019 |language=ru }}</ref>
==== Ermənistan ====
Baxmayaraq ki, kürdlər ilə ermənilər tarixən bir-birləri ilə döyüşmüşdülər, 1918-ci ildə qurulmuş [[İlk Ermənistan Respublikası (1918-1920)|Ermənistan Demokratik Respubikası]]<nowiki />nda kürdlərə siyasi hüquqlar verilmişdir. Kürd namizədlər Ermənistan parlamentinə seçilmiş, bəzi kürdlər Ermənistan ordusunda zabit olmuşdur.<ref>{{Cite web |url=http://www.ezid.ru/articles/letif_mammad/2007_10_kurd.ru.html |first=Qacar |last=Əsgərov |date=August 18, 2007 |archivedate=December 21, 2007 |title=Курды Армении |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071221120724/http://www.ezid.ru/articles/letif_mammad/2007_10_kurd.ru.html |accessdate=August 30, 2019 |website=ezid.ru |publisher=Kurdish Online Group |language=ru }}</ref>
[[SSRİ]] hakimiyyəti dövründə [[Ermənistan SSR]]-də çoxlu kürddilli ədəbiyyat nümunələri nəşr edilmişdi. [[Kürd dili]]<nowiki />ndə məktəblər və radional açılmışdı. [[Böyük Sovet Ensiklopediyası]]<nowiki />na görə, sovet Ermənistanı kürd ədəbiyyatının əsas mərkəzi idi.<ref>{{BSE|КУРДЫ}}</ref> 1925-ci ildə Ermənistanda kürdlər üçün 50-dən çox məktəb açılmışdır.<ref name="worldcultures" />
Ermənistanda yaşayan kürdlərin çoxu 1937-ci ildə [[Qazaxıstan]]<nowiki />a deportasiya olunmuşdur.<ref name="hist.ru">{{Cite web |url=http://www.hist.ru/kurdy.html |title=Партизаны на поводке. |website=hist.ru |publisher=Исторический альманах времен |archivedate=January 14, 2019 |accessdate=August 30, 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190114183714/http://www.hist.ru/kurdy.html |language=ru }}</ref>
==== Gürcüstan ====
[[Gürcüstan]]<nowiki />da yaşayan kürdlərin əksəriyyəti 1918-ci ildən sonra [[Van]] və [[Qars]]<nowiki />dan Gürcüstana köçmüşdür.<ref name="Georgian Genealogy">{{Cite web |title=Kurds in Georgia |url=http://geogen.ge/indexen.php?id_menu_up=4&lang=en&id_menu=33&abc=0 |archivedate=March 5, 2016 |website=geogen.ge |publisher=Georgian Genealogy |language=ka |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160305212407/http://geogen.ge/indexen.php?abc=0&id_menu=33&id_menu_up=4&lang=en |accessdate=August 30, 2019 }}</ref> Gürcüstan kürdləri [[Böyük təmizləmə|Stalin repressiyası]]<nowiki />nın qurbanı olmuşdur.<ref name="hist.ru"/><ref>{{Cite book |first=Deyvid |last=MakDouall |url=http://elibrary.bsu.az/books_400/N_35.pdf |title=A Modern History of the Kurds |year=1996 |location=London |publisher=[[I.B. Tauris]] |page=527 |language=en }}</ref> 1944-cü ildə [[Axısqa türklərinin deportasiyası]] zamanı yerli kürdlər də deportasiya edilmişdi.<ref>{{Cite book | |last=Həsənli |first=Cəmil |authorlink=Cəmil Həsənli |year=2011 |title=Stalin and the Turkish Crisis of the Cold War, 1945-1953 |publisher=Lexington Books |isbn=9780739168073 |lccn=2011017370 |url=https://books.google.com/?id=QS_8hTWEG0AC&pg=PA382#v=onepage&q&f=false |page=248 |language=en }}</ref> 1979-cu ildən 1989-cu ilə qədər Gürcüstandakı kürd əhalisinin miqdarı 30% azalmışdır.<ref name="book1">{{Cite book |title=Miniature empires: a historical dictionary of the newly independent states |year=1998 |isbn=0-313-30610-9 |pages=320 |url=https://books.google.dk/books?id=RSxt-JB-PDkC&pg=PA114&dq=&hl=da&ei=nUK1TtraF5HOswaU0aXTAw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CDUQ6AEwAg#v=onepage&q&f=false |first=Ceyms |last=Minahan |language=en }}</ref> Gürcüstan 1991-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra kürdlər ölkəni tərk etməyə başladılar.<ref name="history">{{Cite journal |title=The Yezidi Kurds and Assyrians of Georgia The Problem of Diasporas and Integration into Contemporary Society |language=en |first=İrakli Çixladze |last=Giqa Çixladze |journal=Journal of the Central Asia & the Caucasus, Center for Social and Political Studies |date=March 21, 2003 |location=[[Tbilisi]] |url=http://www.aina.org/reports/tykaaog.pdf }}</ref>
1990-cı illərdə kürdlərin və [[yezidilər]]<nowiki />in çoxu [[Rusiya]]<nowiki />ya, [[Qərbi Avropa]]<nowiki />ya və [[Şimali Amerika]]<nowiki />ya köçmüşdür. 1989-cu ildə Gürcüstanda 30.000 yezidi yaşayırdısa, 2002-ci ildə ölkədə yalnız 18.000 yezidi qalmışdı. Gürcüstanda hal-hazırda 12.000 yezidi yaşayır.<ref name="EA.de">{{Cite web |url=http://www.ezidische-akademie.de/de/menschenrechte/40-menschenrechte/69-the-yezidis-of-georgia-on-the-verge-of-extinction.html |title=The Yezidis of Georgia – On the Verge of Extinction? |first=von Cenni |last=Tomsen |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180314070435/http://www.ezidische-akademie.de/de/menschenrechte/40-menschenrechte/69-the-yezidis-of-georgia-on-the-verge-of-extinction.html |archivedate=March 14, 2018 |website=ezidische-akademie.de publisher=Ezidishce Akademie |language=en }}</ref> Onların kiçik bir hissəsi İŞİD qüvvələrindən qaçıb Gürcüstana yerləşmişdir.<ref>{{Cite web |url=http://dfwatch.net/yazidis-in-tbilisi-call-on-the-world-to-stop-isis-76971-30719 |title=Yazidis in Tbilisi call on the world to stop ISIS |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190418191523/https://dfwatch.net/yazidis-in-tbilisi-call-on-the-world-to-stop-isis-76971-30719 |archivedate=April 18, 2019 |website=dfwatch.net |publisher=Democracy & Freedom Watch |language=en }}</ref>
== Əhali ==
| 