|
Hacked By Mr.Feko
== Həyatı ==
Nizaminin həyatı haqqında çox az məlumat var; şairin həyatı haqqında yeganə məlumat mənbəyi onun əsərləridir ki, bu əsərlərdə də kifayət qədər aydın informasiya verilməmişdir.<ref>{{cite book|last=Rypka|first=Jan|title="Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods", в "The Cambridge History of Iran"|date=January 1968|pages=578}}<blockquote>'''Hakim Jamal al-din Abu Muhammad Ilyas b. Yusuf b. Zaki b. Mu’ayyad Nizami''' a native of Ganja in Azarbaijan… Little is known of his life, the only source being his own works, which in many cases provided no reliable information.</blockquote></ref> Buna görə də Nizaminin adı və şəxsiyyəti ətrafında çoxlu əfsanələr yaranmış və onun bioqrafiyasını bəzəmişdir.<ref name="Oxford">{{cite book|last=Ganjavī|first=Niẓāmī|title=The haft paykar: a medieval Persian romance|date=1995|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|isbn=0-19-283184-4|pages=305|edition=Julie Scott Meisami|url=http://books.google.com/books?id=8vxjAAAAMAAJ&q=Julie+Scott+Meisami+%22The+Haft+Paykar:+A+Medieval+Persian+Romance&dq=Julie+Scott+Meisami+%22The+Haft+Paykar:+A+Medieval+Persian+Romance&hl=en&ei=yjZ4TbXAFsa48gOH7K2gDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA}}<blockquote>"Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami… He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but '''little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet.'''"</blockquote></ref>
=== Adı və ləqəbi ===
Şairin əsl adı ''İlyas'', atasının adı ''Yusif'', babasının adı ''Zəki'' olmuşdur: oğlu ''Məhəmməd''in doğulmasından sonra onun da adı şairin tam adına keçmiş və onun tam adı '''''Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki Müəyyəd''''' olmuşdur.<ref name="Blois1" /> Ədəbi [[ləqəb]] kimi şair "''Nizami''" sözünü seçmişdir<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4}}<blockquote>"Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209."</blockquote></ref> ki, bunu da bəzi təzkirəçilər, şairin ailəsinin ənənəvi olaraq tikməçiliklə məşğul olması ilə izah edirlər; Nizami ədəbiyyatla məşğul olmaq üçün ailə sənətindən imtina etmiş, toxuyucu səbri ilə əsərləri üzərində çalışmışdır.<ref>{{cite book|last=Zarrinkoob|first=Abdolhossein|title=Nizami, a life-long quest for a utopia|date=1977|publisher=G. Bardi, deH'Accademia Nazionale dei Lincei|location=Roma|pages=7|edition=Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno (ROMA, 25-26 MARZO 1975)}}<blockquote>The generous gifts of these royal patrons, which included a Turkish slave-maid with one or two pieces of land, offered a good opportunity for the poet to work on his poetical craft with the patience of a skillful embroiderer. In fact, some writers of Tadhkiras have stated(4) that embroidering was the inherited profession of the poet’s family and that, he himself had renounced it for the sake of poetry, although there is nothing in the poet’s work that might assure us of this point. … But in all these facts, there is nothing to assure us about the poet’s craft.</blockquote></ref> Şairin ''Nizam əd-Din Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki ibn Müəyyəd'' olmuşdur.<ref name="Oxford3">{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4}}<blockquote>"Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209. His father, who had migrated to Ganja from Qom in north central Iran, may have been a civil servant; his mother was a daughter of a Kurdish chieftain; having lost both parents early in his life, Nizami was brought up by an uncle. He was married three times, and in his poems laments the death of each of his wives, as well as proferring advice to his son Muhammad. He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet."</blockquote></ref> Yan Rıpka şairin rəsmi adının ''Hakim Camal əd-Din Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki ibn Müəyyəd Nizami'' olduğunu qeyd edir.<ref>{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan, "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods"|title="The Cambridge History of Iran"|date=1995|publisher=William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar Shater, Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=0-521-06936-X, 9780521069366|page=771|pages=578|edition=5 – The Saljuq and Mongol Periods|url=http://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s|accessdate=24 iyun 2017}}<blockquote>As the scene of the greatest flowering of the panegyrical qasida, southern Caucasia occupies a prominent place in New Persian literary history. But this region also gave to the world Persia’s finest creator of romantic epics. '''Hakim Jamal al-din Abu Muhammad Ilyas b. Yusuf b. Zaki b. Mu’ayyad Nizami''' a native of Ganja in Azarbaijan, is an unrivaled master of thoughts and words, a poet whose freshness and vigor all the succeeding centuries have been unable to dull.</blockquote></ref>
=== Doğum tarixi və yeri ===
{{Şəkillər albomu
| yer = right
| istiqamət = üfüqi
| şəkil1 = Nizaminin Gəncədəki heykəli.JPG
| miqyas1 = 153
| şəkil2 = Nizami heykəli (2012).JPG
| miqyas2 = 150
| alt yazı= Nizami Gəncəvinin [[Gəncə]] şəhərində [[Nizami Gəncəvinin heykəli (Gəncə, 1946)|1946-cı ildə]] <small>(heykəltəraş:''[[Fuad Əbdürrəhmanov]]'')</small> və [[Nizami Gəncəvinin heykəli (Gəncə, 2012)|2012-ci ildə]] <small>(heykəltəraş:''[[Şərif Şərifov (memar)|Şərif Şərifov]]'')</small> ucaldılmış heykəlləri.
| alt_yazı_arxafon= lightgrey
}}
Nizaminin dəqiq doğum tarixi bilinmir.<ref name="Rypka2">{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan|title=Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods|date=January 1968|pages=578}}<blockquote>"We can only deduce that '''he was born between 535 and 540 (1140–46)''' …"</blockquote></ref> Məlum olan odur ki, şair, [[1140]]-[[1146]]-cı (hicri 535—540) illər arasında doğulmuşdur. Nizaminin bioqrafları və müasir tədqiqatçılar, onun dəqiq doğum tarixini altı il arasında göstərirlər (535-40/1141-6).<ref>{{cite encyclopedia
|author = Chelkowski, P.
|editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs
|encyclopedia = [[İslam Ensiklopediyası|Энциклопедия ислама Online]]
|title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad
|publisher = Brill Academic Publishers
|id = ISSN 1573-3912}}<blockquote>The traditional biographers, and some modern researchers, differ by six years about the exact date of his birth (535-40/1141-6)…</blockquote></ref> Formalaşmış ənənəyə əsasən və [[UNESCO]]-nun da qəbul etdiyi tarixə əsasən şairin doğum tarixi kimi 1141-ci il qəbul olunur.<ref name="ref0" /> Bu tarixə şair özü də, "[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]" poemasının ''"Kitab üçün üzr"'' bölməsində işarə edərək deyir:
{{cquote|müəllif=<small>([[Rəsul Rza|R.Rzanın]] tərcüməsi)</small>|''Fələk yaradırkən deyib mənə "şir",<br />Lakin bu vücudum bir yun heykəldir,<br />Deyiləm düşmənlə vuruşan şirdən,<br />Yetər ki, özümlə döyüşürəm mən.''}}
Bu beytlərdən məlum olur ki, şair [[Şir (bürc)|Şir]] bürcü altında doğulmuşdur. Həmin bölmədəcə Nizami bildirir ki, poema üzərində işə başlayarkən onun qırx yaşı olmuşdur, poemanı yazmağa isə şair, [[hicri təqvim]]lə 575-ci ildə başlamışdır. Bu hesaba əsasən belə nəticə alınır ki, Nizami hicri 535-ci ildə (miladi 1141-ci il) doğulmuşdur. Həmin il ulduzlar 17-22 avqust tarixlərində Şir bürcü altında düzlümşüdür ki, buna əsasən də Nizaminin 17-22 avqust 1141-ci ildə doğulması güman edilir<ref name="Низами Г.">Низами Гянджеви. Избранное. — Баку: "Азернешр", 1989. — 6 с.</ref>.
Şairin doğum yeri də uzun müddət mübahisə mövzusu olmuşdur. [[Lütfəli bəy Azər]] (XVIII əsrdə yaşamışdır) ''"Atəşgədə"'' adlı təzkirəsində Nizaminin aşağıda göstərilən və ''"[[İsgəndərnamə]]"'' poemasından olması iddia edilən (poemanın [[Abdulla Şaiq]] və [[Mikayıl Rzaquluzadə]] tərəfindən [[Azərbaycan dili]]nə tərcümə edilmiş və nəşr olunmuş variantında həmin beyt yoxdur) beytə istinadən Nizaminin mərkəzi [[İran]]dakı [[Qum (İran)|Qum]] şəhərində doğulmasını iddia edir:/
[[Şəkil:Nizami Gəncəvinin məqbərəsi.JPG|310px|thumb|right|<center>[[Gəncə]] şəhərində yerləşən [[Nizami məqbərəsi]]</center>]]
{{cquote|müəllif=<small>(Əhməd İsayevin tərcüməsi<ref>{{cite news|last=İsayev|first=Əhməd|title=Gəncənin dünya şöhrətli övladı – ulu Nizami|url=http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=14554|accessdate=26 iyun 2017|agency=Azərbaycan qəzeti|date=01 Sentyabr 2012}}</ref>)</small>|''Mən mirvari kimi Gəncə dənizində qərq olsam da,<br />dağlarda yerləşən Qum şəhərindənəm.''}}
Nizaminin orta əsr bioqraflarının hamısı (Aufi Sədidəddin (XIII əsr), [[Dövlətşah Səmərqəndi]] (XV əsr) və s.) şairin doğulduğu şəhər kimi, onun bütün ömrü boyu yaşadığı və vəfat etdiyi [[Gəncə]] şəhərini göstərirlər. Akademik [[Yevgeni Bertels|Y.E. Bertels]] qeyd edir ki, Nizaminin ona məlum olan ən yaxşı və qədim əlyazmalarında belə Qum haqqında məlumata rast gəlməmişdir.<ref>Бертельс Е. Э. - Великий азербайджанский поэт Низами. — Баку: издательство АзФАН, 1940. — стр. 26:<blockquote>"В лучшей и старейшей из известных мне рукописей Низами, принадлежащей Национальной библиотеке в Париже и датированной 763 г. (1360 г. н. э.), этой строки не имеется."</blockquote></ref> Hazırda, akademik müəlliflər tərəfindən qəbul edilmiş ortaq fikrə əsasən, Nizaminin atasının Qumdan olmasına<ref name="Oxford3" />, lakin Nizaminin özünün Gəncədə doğulmasına, onun əsərlərində Qumda doğulması ilə bağlı iddianın isə mətn səhvi olmasına<ref name="Blois1" /> inanılır. Nizaminin yaşadığı dövrdə Gəncə şəhəri, 1077-1307-cü illərdə mövcud olmuş [[Böyük Səlcuq imperiyası]]nın<ref>{{cite web
| url = http://www.britannica.com/EBchecked/topic/413374/Nezami
| title = Nezami
| author =
| date =
| work =
| publisher = Encyclopædia Britannica
| accessdate = 2011-02-08
| lang = en
| archiveurl = http://www.webcitation.org/61HMHDXyC
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>Neẓāmī, in full Elyās Yūsof Neẓāmī Ganjavī, Neẓāmī also spelled Niẓāmī (b. c. 1141, '''Ganja, Seljuq empire''' [now Ganca, Azerbaijan]—d. 1209, Ganja), greatest romantic epic poet in Persian literature, who brought a colloquial and realistic style to the Persian epic.</blockquote></ref> (və onun yerli təmsilçiləri olan [[Azərbaycan Atabəyləri]]nin) hakimiyyəti altında olmuşdur.
Nizami şəhərdə doğulmuş<ref name="Rypka4">{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan|title=Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods|date=January 1968|pages=578}}<blockquote>We can only deduce that he was born between 535 and 540 (1140–46) and that '''his background was urban'''.</blockquote></ref> və ömrünün sonuna kimi şəhərdə yaşamışdır. Onun doğma şəhəri olan Gəncədə o dövrdə irandilli əhali üstünlük təşkil etdiyinə<ref name="Blois1" /> görə fars mədəniyyəti hakim olmuşdur.<ref name="Blois1" /> Həyatı haqqında az məlumat olmasına baxmayaraq, şairin ömrünün sonuna kimi Cənubi Qafqazda yaşaması güman edilir.<ref name="Blois1" /> Nizaminin həyatı haqqında cüzi məlumatlar onun əsərlərində verilmişdir.<ref name="Rypka3">{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan|title=Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods|date=January 1968|pages=578}}<blockquote>"Little is known of his life, the only source being his own works, which in many cases provided no reliable information."</blockquote></ref>
=== Valideynləri və qohumları ===
Nizaminin [[Qum (İran)|Qum]]dan (Mərkəzi İran) [[Gəncə]]yə köçmüş atası Yusif ibn Zəki ehtimal ki, dövlət işçisi olmuşdur.<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4}}<blockquote>"Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209. '''His father''', who had migrated to Ganja from Qom in north central Iran, '''may have been a civil servant'''; his mother was a daughter of a Kurdish chieftain; having lost both parents early in his life, Nizami was brought up by an uncle."</blockquote></ref> Nizaminin iran mənşəli<ref>{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan, "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods"|title="The Cambridge History of Iran"|date=1995|publisher=William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar Shater, Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=0-521-06936-X, 9780521069366|page=771|pages=578|edition=5 – The Saljuq and Mongol Periods|url=http://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s|accessdate=24 iyun 2017}}<blockquote>"At all events '''his mother was of Iranian origin''', the poet himself calling her Ra’isa and describing her as Kurdish."</blockquote></ref> anası Rəisə, şairin özünün sözlərinə görə kürd<ref>{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan, "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods"|title="The Cambridge History of Iran"|date=1995|publisher=William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar Shater, Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=0-521-06936-X, 9780521069366|page=771|pages=578|edition=5 – The Saljuq and Mongol Periods|url=http://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s|accessdate=24 iyun 2017}}<blockquote>"At all events his mother was of Iranian origin, the poet himself calling her '''Ra’isa and describing her as Kurdish.'''"</blockquote></ref><ref>V. Minorsky. [https://books.google.az/books?id=Pzg8AAAAIAAJ&lpg=PP12&ots=HwajV0cSHD&dq=MINORSKY,+V.+Studies+in+Caucasian+History.+:+New+Light+on+the+Shaddadids+of+Ganja.+The+Shaddadids+of+Ani.+Prehistory+of+Saladin.&hl=ru&pg=PA34&redir_esc=y#v=onepage&q=Nizami%20Ganja&f=false Studies in Caucasian History: I. New Light on the Shaddadids of Ganja II. The Shaddadids of Ani III. Prehistory of Saladin.] — CUP Archive, 1953. — Т. I. — С. 34. — 208 с.</ref> olmuşdur. Ehtimal ki, [[Kürdlər|kürd]] sülalə başçısının qızı olan həmin xanım<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4}}<blockquote>"Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209. His father, who had migrated to Ganja from Qom in north central Iran, may have been a civil servant; '''his mother was a daughter of a Kurdish chieftain'''; having lost both parents early in his life, Nizami was brought up by an uncle."</blockquote></ref>, bəzi ehtimallara görə, Atabəylərdən əvvəl Gəncədə hakim olmuş [[Şəddadilər]] sülaləsindən olmuşdur.
Nizami valideynlərini erkən itirmişdir.<ref name="TalatoffClinton">"The Poetry of Nizami Ganjavi: Knowledge, Love, and Rhetortics", Edited by Kamran Talattof and Jerome W. Clinton, Palgrave Macmillan, New York, 2001, ISBN 978-0-312-22810-1, ISBN 0-312-22810-4. pg 210: <blockquote>"'''His father, Yusuf and mother, ''Rai’sa'', died while he was still relatively young''', but maternal uncle, Umar, assumed responsibility for him"</blockquote></ref> Atasının ölümündən sonra İylası anası tərbiyələndirmiş, anasının ölümündən sonra isə uşaq dayısı Xoca Ömərin himayəsində qalmışdır.<ref name=autogenerated4>"The Poetry of Nizami Ganjavi: Knowledge, Love, and Rhetortics", New York, 2001. pg 2: <blockquote>"His father, Yusuf and mother, ''Rai’sa'', died while he was still relatively young, but '''maternal uncle, Umar, assumed responsibility for him'''"</blockquote></ref>
[[Dövlətşah Səmərqəndi]] (1438–1491) özünün ''"Təzkirət ət-şüəra"'' adlı traktatında ([[1487]]-ci ildə tamamlanmışdır) Nizaminin, [[Qivami Mütərrizi]] adlı şair qardaşı olmasını qeyd etmişdir.
=== Təhsili ===
Yaşadığı dövrün standartlarına görə Nizaminin parlaq təhsili olmuşdur.<ref>{{cite book|last=Seyyed Hossein Nasr, Mehdi Amin Razavi.|title=The Islamic intellectual tradition in Persia",RoutledgeCurzon; annotated edition edition|date=1996|publisher=Mehdi Amin Razavi, Routledge|isbn=0-7007-0314-4, 9780700703142|page=375|pages=179|url=http://books.google.com/books?id=rXDSeOhHihcC&dq=nasr+razavi+nizami&source=gbs_navlinks_s}}<blockquote>When Nizami, who was an unusual gifter child, began his formal education, he encountered a vast ocean of Islamic sciences. He studied the religious sciences as his work reflect and mastered the art of quaranic interpretation and Hadith which are the fundamental and foundational bases of the Islamic sciences.</blockquote></ref> Nizaminin yaşadığı dövrdə belə hesab edilirdi ki, şair müxtəlif fənnlər üzrlə bilikli olmalıdır. Lakin, buna baxmayaraq, Nizami öz savadı ilə şairlər arasında seçilə bilmişdi: Nizaminin əsərləri onun ərəb və fars ədəbiyyatının şifahi və yazılı ənənələrinə gözəl bələd olmasına, [[riyaziyyat]], [[astronomiya]], [[astrologiya]]<ref>{{cite book|last=Nizami|title=The Story of Layla and Majnun, by Nizami|date=1966|publisher=Translated Dr. Rudolf. Gelpke in collaboration with E. Mattin and G. Hill, Omega Publications|isbn=#0-930872-52-5}}</ref>, [[əlkimya]], [[tibb]], [[botanika]], [[teologiya]], [[Quran]] təfsiri, [[şəriət]], [[xristianlıq]], [[iudaizm]]<ref>{{cite encyclopedia
|author = Abel, A.
|editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs
|encyclopedia = Encyclopaedia of Islam
|title = Iskandar Nama
|publisher = Brill Academic Publishers
|id = ISSN 1573-3912}}<blockquote>"As a learned Iranian poet, Niẓami, who demonstrates his eclecticism in the information he gives (he says, "I have taken from everything just what suited me and I have borrowed from recent histories, Christian, Pahlavi and Jewish … and of them I have made a whole"), locates the story of his hero principally in Iran.</blockquote></ref>, [[İran]] mifləri və əfsanələri<ref name="Subtelny, Maria">{{cite book|last=Maria|first=Subtelny|title=Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, "Botanical progress, horticultural information and cultural changes"|date=2007|publisher=Michel Conan and W. John Kress, Dumbarton Oaks|location=USA|isbn=0-88402-327-3, 9780884023272|page=278|pages=12|url=http://books.google.com/books?id=dmclFThar_UC&source=gbs_navlinks_s}}<blockquote>In a highly evocative tale he relates in the Makhzan al-Asrar ("Treasury of Secrets"), the twelfth-century Persian poet, Nizami whose oeuvre is an acknowledged repository of Iranian myths and legends, illustrates the way in which the rose was perceived in the Medieval Persian imagination.</blockquote></ref>, [[tarix]], [[etika]], [[fəlsəfə]], [[ezoterika]], [[musiqi]] və [[təsviri sənət]]i<ref name="Oxford" /><ref>{{cite encyclopedia
|author = Chelkowski, P.
|editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs
|encyclopedia = Encyclopaedia of Islam
|title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad
|publisher = Brill Academic Publishers
|id = ISSN 1573-3912}}<blockquote>From his poetry, it is evident that he was learned not only in mathematics, astronomy, medicine, jurisprudence, history, and philosophy but also in music and the arts.</blockquote></ref> yaxşı bilməsinə dəlalət edir.
Baxmayaraq ki, Nizamini mənbələrdə tez-tez "həkim" (müdrik)<ref>{{cite encyclopedia
|author = Chelkowski, P.
|editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs
|encyclopedia = Encyclopaedia of Islam
|title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad
|publisher = Brill Academic Publishers
|id = ISSN 1573-3912}}<blockquote>In recognition of his vast knowledge and brilliant mind, the honorific title of ḥakīm, "learned doctor, " was bestowed upon him by scholars.</blockquote></ref> adlandırırlar, o, [[Fərabi]], [[İbn Sina]] və [[Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi|Sührəvərdi]] kimi filosof və ya [[İbn əl-Ərəbi]] və [[Əbdürrəzzaq əl-Kaşani]] kimi sufizm nəzəriyyəçisi olmamışdır. Buna baxmayaraq, daha sonrakı dövrdə yaşamış, müxtəlif elm sahələrində fəaliyyət göstərmələrinə baxmayaraq fəlsəfə, qnosis və teologiyanı birləşdirməyə çalışmış [[Qütbəddin Şirazi]] və [[Baba Əfzəl Kaşani]] kimi, İslam fəlsəfi fikrinin müxtəlif sahələrinə yaxşı bələd olan filosof və qnostik hesab edirlər.<ref>{{cite book|last=Seyyed Hossein Nasr, Mehdi Amin Razavi.|title=The Islamic intellectual tradition in Persia",RoutledgeCurzon; annotated edition edition|date=1996|publisher=Mehdi Amin Razavi, Routledge|isbn=0-7007-0314-4, 9780700703142|page=375|pages=187|url=http://books.google.com/books?id=rXDSeOhHihcC&dq=nasr+razavi+nizami&source=gbs_navlinks_s}}<blockquote>Nizami was not a philosopher like Farabi, ibn Sina and Suhrawardi or the expositor of theoretical Sufism like Ibn 'Arabi and 'Abd al-Razzaq Kashani. However he should be regarded as philosopher and a gnostic who had who had mastered various fields of Islamic thought which he synthesized in a way to bring to mind the tradition of the Hakims who were to come after him such as Qutb al-Din Shirazi and Baba Afdal Kashani, who, while being masters of various school of knowledge, attempted to synthesize different traditions of philosophy, gnosis and theology.</blockquote></ref>
=== Şəxsi həyatı ===
[[Şəkil:Nizami Ganjavi at shah's reception miniature.JPG|left|thumb|190px|<center>Nizami Gəncəvi şahın qəbulunda, [[1570]]-ci ilə aid miniatür, [[Azərbaycan Tarix Muzeyi]]</center>]]
Nizaminin həyatı haqqında çox az məlumat saxlanılsa da, dəqiq bilinir ki, o, saray şairi olmamış, çünki bu halda dürüstlüyünü itirəcəyindən qorxmuş və ilk növbədə azad yaradıcılıq imkanı arzulamışdır.<ref>{{cite encyclopedia
|author = Chelkowski, P.
|editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs
|encyclopedia = [[Encyclopaedia of Islam|Энциклопедия ислама Online]]
|title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad
|publisher = Brill Academic Publishers
|id = ISSN 1573-3912}}<blockquote>"Usually, there is more precise biographical information about the Persian court poets, but Nizāmī was not a court poet; he feared loss of integrity in this role and craved primarily for the freedom of artistic creation."</blockquote></ref> Buna baxmayaraq, Nizami əsərlərini müxtəlif sülalələrdən olan hökmdarlara həsr etmişdir. Məsələn, ''"[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]"'' poemasını Nizami, [[şirvanşah]]a, ''"[[Yeddi gözəl (Nizami)|Yeddi gözəl]]"'' poemasını isə [[Eldənizlər]]in rəqibi [[Ağsunqurilər]] sülaləsindən [[Əlaəddin Körpə Arslan]]a ithaf etmişidr.<ref>{{cite web
| author = K. A. Luther
| date = December 15, 1987
| url = http://www.iranica.com/articles/atabakan-e-maraga-also-called-ahmadilis-a-family-of-local-rulers-of-maraga-who-ruled-from-the-early-6th-12th-cent
| title = ATĀBAKĀN-E MARĀḠA
| work =
| publisher = Iranica
| accessdate = 2010-09-02
| lang = eng
| archiveurl = http://www.webcitation.org/61HMIC6iR
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>"Alāʾ-al-dīn of Marāḡa… He seems to have been a man of pronounced literary interests, since at his request the poet Neẓāmī Ganǰavī composed the Haft peykar".</blockquote></ref>
Nizami, bütün həyatı boyunca Gəncədə yaşamış və üç dəfə evlənmişdir.<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4}}<blockquote>"… Nizami was brought up by an uncle. '''He was married three times''', and in his poems laments the death of each of his wives, as well as proferring advice to his son Muhammad. He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet."</blockquote></ref> Şairin ilk və ən sevimli həyat yoldaşı Afaq adlı qıpçaq qul olmuşdur. Ona bir çox şerlər həsr edən Nizami, ''"ləyaqətli görünüşlü və gözəl ağıllı"'' adlandırmışdır. Afaq, Nizamiyə Dərbənt hakimi Dara Müzəffərəddin tərəfindən hədiyyə edilmiş, Nizami isə onu azad edərək evlənmişdir. [[1174]]-cü ildə onların oğlan övladı dünyaya gəlmiş və şair oğlunu Məhəmməd adlandırmışdır. [[1178]]-[[1179]]-cu illərdə ''"Xosrov və Şirin"'' poemasının tamamlanması zamanı Afaq vəfat etmişdir. Nizaminin sonrakı iki həyat yoldaşı da vaxtından əvvəl vəfat etmiş, onların hər birinin ölümü, şairin yeni epik poemasını tamamlaması ilə üst-üstə düşmüşdür ki, bu münasibətlə də Nizami yazmışdır:
{{cquote|''İlahi, nəyə görə, mən hər poemaya görə bir həyat yoldaşı qurban verməliyəm''<ref>{{cite web
| author = Iraj Bashiri
| date = 2000
| url = http://www.angelfire.com/rnb/bashiri/Teahouse/Figures.html#Nizami
| title = The Teahouse at a Glance – Nizami's Life and Works
| work =
| publisher =
| accessdate = 2010-09-06
| lang =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/61HMIxMmR
| archivedate = 2011-08-28
}}</ref><ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4}}<blockquote>"… '''He was married three times''', and '''in his poems laments the death of each of his wives,''' as well as proferring advice to his son Muhammad."</blockquote></ref>}}
Nizami, siyasi qeyri-stabillik və intensiv intellektual aktivlik dövründə yaşamışdır ki, bu da onun şerlərində və poemalarında əks olunmuşdur. Şairin himayədarları ilə qarşılıqlı münasibəti, əsərlərinin dəqiq yazılma tarixi haqqında məlumatlar yoxdur, bilinən tarixlər isə Nizamidən sonrakı dövrdə yaşamış təzkirəçilərin verdiyi məlumatlardan əldə edilmişdir.<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4}}<blockquote>"… Nizami … '''He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect'''; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet."</blockquote></ref> Hələ sağlığında Nizami böyük hörmət və izzət sahibi olmuşdur. [[Atabəylər]] dəfələrlə Nizamini saraya dəvət etmiş, lakin, şairin israrla imtina etmişdir, buna baxmayaraq, Nizamini müqəddəs hesab edən hökmdar ona beş min [[dinar]] və 14 kənd bağışlamışdır.<ref>{{cite web
| author =
| date = 2000
| url = http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D17604010%26ct%3D0
| title = PREFACE
| work = Lailî and Majnûn – Persian Literature in Translation
| publisher = The Packard Humanities Institute
| accessdate = 2011-01-31
| lang = en
| archiveurl = http://www.webcitation.org/61HMJTOZL
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>In honour of Nizámi, it is related that Ata Beg was desirous of forming and cultivating an acquaintance with him, and with that view ordered one of his courtiers to request his attendance. But it was replied, that Nizámi, being an austere recluse, studiously avoided all intercourse with princes. Ata Beg, on hearing this, and suspecting that the extreme piety and abstinence of Nizámi were affected, waited upon him in great pomp for the purpose of tempting and seducing him from his obscure retreat; but the result was highly favourable to the poet; and the prince ever afterwards looked upon him as a truly holy man, frequently visiting him, and treating him with the most profound respect and veneration. Nizámi also receiv­ed many substantial proofs of the admiration in which his genius and learning were held. On one occasion, five thousand dinars were sent to him, and on another he was presented with an estate consisting of fourteen villages.</blockquote></ref>
Dini inancına görə Nizami [[sünni]] müsəlman olmuşdur.<ref>E.E. Bertels (1962), Selected Works, Nizami and Fizuli, "the fact that unlike the Shia Iranians, "Nizami was righteous Sunni"", Oriental Literature</ref> Şairin doğum tarixi kimi, vəfat tarixi də mübahisəlidir. Nizaminin vəfat tarixini qeyd edən orta əsr bioqrafları bir-biri ilə 37 il (575—613/1180-1217) fərqi olan müxtəlif rəqəmlər göstərirlər. Hazırda dəqiq olan yeganə məlumat odur ki, Nizami XIII əsrdə vəfat etmişdir.<ref>{{cite encyclopedia
|author = Chelkowski, P.
|editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs
|encyclopedia = [[Encyclopaedia of Islam|Энциклопедия ислама Online]]
|title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad
|publisher = Brill Academic Publishers
|id = ISSN 1573-3912}}<blockquote>The traditional biographers, and some modern researchers, differ by six years about the exact date of his birth (535-40/1141-6), and as much as thirty-seven years about the date of his death (575—613/1180-1217). Now there is no doubt, however, that he died in the 7th/13th century, and the earlier dates must be discarded as erroneous.</blockquote></ref> Nizaminin vəfat tarixinin hicri 605-ci ilə (miladi 1208/1209) uyğunlaşdırılması, Gəncədən tapılmış və Bertels tərəfindən nəşr edilmiş ərəb dilli kitabəylə əsaslandırılmışdır.<ref>{{cite book|last=De Blois|first=Francois|title=Persian Literature – A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period|date=2004|publisher=Routledge|isbn=0-947593-47-0, 9780947593476|page=544|pages=370|url=http://books.google.com/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s}}</ref> Şairin vəfat tarixi ilə bağlı ikinci məlumat isə, Nizaminin ölümündən sonra ehtimal ki, onun oğlu tərəfindən yazılmış və ''"[[İsgəndərnamə]]"'' poemasının ''"[[İsgəndərnamə|İqbalnamə]]"'' adlı ikinci hissəsində antik filosoflar [[Platon]], [[Sokrat]] və [[Aristotel]]in ölümü ilə bağlı şerə əlavə edilmiş beytlərdir. Bu beytlərdə şairin yaşı müsəlman təqviminə əsasən göstərilmiş və buna uyğun olaraq da, onun vəfat tarixi hicri 598-ci (1201/1202) il kimi hesablanmışdır.<ref>{{cite book|last=De Blois|first=Francois|title=Persian Literature – A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period|date=2004|publisher=Routledge|isbn=0-947593-47-0, 9780947593476|page=544|pages=369|url=http://books.google.com/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s}}</ref>
{{cquote|müəllif=<small>[[Mikayıl Rzaquluzadə]]nin tərcüməsi</small>|''Altmış üç yaşından altı ay qədər<br />Keçmişkən, istədi eləsin səfər.<br />Keçmiş alimlərdən danışdı bütün,<br />O da onlar kimi yatacaq bir gün.'' }}
== Yaradıcılığı ==
|
