|
== Əsərləri ==
=== Xəmsə ===
==== ''[[Sirlər xəzinəsi]]'' ====
{{Şəkillər albomu
| yer = right
| istiqamət = üfüqi
| başlıq =
| miqyas =
| şəkil1 = Khamseh Nizami 001.jpg
| izah1 = <small><center>''"[[Sultan Səncər]] və qoca qarı"'' hekayətinə <br />[[Sultan Məhəmməd]] tərəfindən çəkilmiş<br /> miniatür, [[Təbriz miniatür məktəbi]],<br /> 1539–1543, [[Britaniya kitabxanası]].</center></small>
| miqyas1 = 230
| şəkil2 = İki rəqib alimin hekayəti.JPG
| izah2 = <center>''"İki rəqib alimin hekayəti"'' çəkilmiş miniatür, [[Təbriz miniatür məktəbi]], 1539–1543, [[Britaniya kitabxanası]].</center>
| miqyas2 = 200
}}
Sirlər xəzinəsi Nizami Gəncəvinin ilk iri həcmli əsəridir . Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında didaktik poema janrının ən qiymətli nümunələrindən biri olan<ref>Nizami Gəncəvi – Sirlər Xəzinəsi, Önsöz, Bakı, 2004</ref> bu əsər şairin yaradıcılığında epik şeir sahəsində ilk qələm təcrübəsi idi. Əsər hicri tarixilə 570-ci ildə yazılmışdır ki, miladi təqvimilə 1174-[[1175]]-ci illərə uyğun gəlir. "Sirlər Xəzinəsi" zahirən Nizamiyə qədər Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında geniş yayılan didaktik əsərlər silsiləsinə daxildir. Mövzuca, məqsədcə müəyyən dərəcədə ''"Kəlilə və Dimnə", "Qutadqu bilik", "Hədiqətül-həqiqə", "Siyasətnamə", "Qabusnamə", "Cəhar məqalə"'' və sair kimi əsərlərə yaxın olan "Sirlər Xəzinəsi" həm də onlardan fərqlənir. Nizami sanki özünəqədərki didaktik ədəbiyyatı yekunlaşdırıb ona daha yüksək [[Humanizm|humanist]]<ref name="Huseynov171">X. Hüseynov – Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi", Bakı, 1983, səh 171</ref> və [[Demokratiya|demokratik]]<ref name="Huseynov171" /> istiqamət vermişdir.
Nizami Gəncəvi "Sirlər Xəzinəsi"ni yazarkən özünə qədər şərq ədəbiyyatında sabitləşmiş bir sıra ənənələri təkmilləşdirərək orijinal mövqedən çıxış etmişdir. Həmin cəhət birinci dəfə hind alimi Ə. A. Əhmədin diqqətini cəlb etmişdir. O, qeyd edir: ''"Xacə Nizami Gəncəvi qədim üslubu dəyişərək məsnəvi deməkdə yeni bir tərz ixtira edib, sözü bəzəmiş və birinci olaraq o, bu nazik, çətin yolla getməklə namünasib sözün sir-zibilini, xoşagəlməz, daş-kəsəkli və bəyənilməz qafiyələri bu yoldan təmizləyərək, şer mülkünü nizama salmışdır."'' <ref>Ağa Əhməd – Həft Asiman, Kəlküttə, 1873, səh. 37 – 38</ref> Nizami "Sirlər Xəzinəsi"ndə əsas mətləbə başlamazdan əvvəl tövhid, nət, merac, əsərin ithaf edildiyi şəxsə xitab, kitabın yazılması səbəbi və sonda xətmi-kitab, habelə hər bir nəzəri məqalətə aid yalnız bir didaktik hekayə vermək kimi formaları ədəbiyyata gətirməklə didaktik poema janrını forma cəhətdən təkmilləşdirmişdir. Fars dəri dilində Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi"nə kimi [[əruz vəzni]]nin səri bəhrində ayrı-ayrı beytlər olsa da,<ref>Е. Э. Бертельс – Низами и Физули, Москва, 1962, səh. 173</ref> böyük həcmli didaktik poemalarda bu bəhrdən istifadə edilməsi haqqında heç bir məlumat yoxdur. "Sirlər Xəzinəsi"ndən əvvəl yazılmış didaktik poemalar isə Əruzun Həzəc bəhrində yazılmışdır.
Nizaminin xəmsəsində külli miqdarda atalar sözlərindən, zərbi-məsəllərdən, aforizm və idiomatik ifadələrdən istifadə etmiş və öz əsərinin bədii dəyərini artırmışdır. Həm də onun xalq yaradıcılığından, folklordan aldığı ifadələr, əsasən Azərbaycan xalqı ilə bağlı olmuşdur. Elə buna görə də, [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan xalqının]] adət və ənənələrini, dil və ifadə xüsusiyyətlərini bilmədən "Sirlər xəzinəsi"ndə aforizm və zərbi-məsəllərlə ifadə edilmiş dərin mənanı tamamilə qavramaq qeyri-mümkündür.<ref>X. Hüseynov – Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi", Bakı, 1983, səh 28</ref> [[Yevgeni Bertels|Y. E. Bertels]] "Sirlər Xəzinəsi"nin bədii dilindən danışarkən göstərir ki, şair bu əsərində bədii sözün bütün həqiqi və məcazi mənalarından istifadə edir. Buna görə də, "Sirlər Xəzinəsi"ni dərindən başa düşmək üçün hərtərəfli, universal biliyə malik olmaq lazımdır. Y. E. Bertels "Sirlər Xəzinəsi"nin bir sıra beytlərinin Qərb və Şərq tədqiqatçıları tərəfndən doğru şərh edilmədiyini göstərmiş, dərin mənalı aforizmlərlə ifadə edilmiş beytləri açıb təhlil etmişdi.<ref>Е. Э. Бертельс – Низами и Физули, Москва, 1962, səh. 137 – 199</ref> Bununla birlikdə Y. E. Bertels "Sirlər Xəzinəsi"ndə çətin anlaşılan təşbih və tərkiblərin işlədildiyini, şairin əsərin dilini bilərəkdən çətinləşdirdiyini qeyd edir. "Sirlər Xəzinəsi" xalq yaradıcılığından gələn çoxmənalı ifadələrlə, idiomlarla, frazeoloji birləəşmələrlə zəngin olduğu üçün onun dərin mənasını başa düşmək doğrudan da bəzi çətinliklər törədir. Y. E. Bertelsin poemanın dili haqqındakı mülahizələri onu bu nəticəyə gətirir ki, "Sirlər Xəzinəsi" sadə xalq kütlələri üçün deyil, yüksək savadlı zadəgan təbəqə üçün yazılmışdır.<ref>Е. Э. Бертельс – Низами и Физули, Москва, 1962, səh. 200 – 201</ref>
[[Həmid Araslı|H. Araslı]] "Sirlər Xəzinəsi"nin əsas ideya və mövzusunun ədalət və əmək mövzusu olduğunu, ümumiyyətlə bu mövzuda dövrün mühüm ictimai-siyasi və əxlaqi məsəllərinin öz əksini tapdığını qeyd edir.<ref>H. Araslı – Sirlər Xəzinəsi (müəddimə), Nizami, Sirlər Xəzinəsi, Bakı, 1947, səh. 3-11</ref> [[Yevgeni Bertels|Y. E. Bertels]] "Sirlər Xəzinəsi"nin mövzusundan danışdıqda əsərin əsasında şairin ədalət və əmək haqqında fikirləri, verilən sözün üstündə durmaq, rəhmli olmaq, qızıla nifrət, həqiqi dostluq kimi əxlaqi məsələlərin durduğunu göstərmişdir.<ref>Е. Э. Бертельс – "Сокровищница тайн" (передисловие), Низами Гянджеви, Сокрови Сокровищница тайнщница тайн, Москва, 1959, səh. 11</ref> F. Qasımzadə "Sirlər Xəzinəsi"nin ayrı-ayrı məqalələrində qoyulmuş mövzu və ideyaları əsasən ədalət, əmək və əxlaq kimi üç istiqamətdə qruplaşdırıb təhlil etməyin mümkün olduğunu qeyd edir.<ref>F. Qasımzadə - "Məxzən-ül-əsrar" əsəri haqqında, (Müqəddimə), Nizami, Sirlər Xəzinəsi, Bakı, 1940, səh. 5</ref>
==== ''[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]'' ====
{{Şəkillər albomu
| yer = right
| istiqamət = üfüqi
| başlıq =
| miqyas =
| şəkil1 = Nushabe Iskander.jpg
| izah1 = <small><small><center>''"[[Şapurun Xosrovun rəsmini Şirinə göstərməsi]]"'',<br /> 1439–1543, [[Mirzə Əli]], [[Təbriz miniatür məktəbi|Təbriz məktəbi]],<br /> [[Britaniya kitabxanası]].</center></small></small>
| miqyas1 = 218
| şəkil2 = Xosrov və Şirin qızların söylədiyi əfsanələri dinləyərkən.JPG
| izah2 = <small><center>''[[Xosrov və Şirinin xidmətçilərin nağıllarını dinləmələri]]'',<br /> 1439–1543, [[Ağa Mirək Mirzə Qiyas]],<br /> [[Təbriz miniatür məktəbi|Təbriz məktəbi]],<br /> [[Britaniya kitabxanası]].</center></small>
| miqyas2 = 235
}}
Xosrov və Şirin Nizami Gəncəvinin ikinci poemasıdır. Əsər [[1180]]-ci ildə [[fars dili]]ndə yazılmışdır. Nizami Gəncəvi, bu əsəri [[Məhəmməd Cahan Pəhləvan|Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizə]] (1173–1186) ithaf etmişdir. Əsərdə Cahan Pəhləvandan başqa, Toğrul ibn-Arslan Səlcuqi (1178–1194) və [[Qızıl Arslan]]ın (1186–1191) da adları çəkilir.
Əsərin süjetinin əsasında [[Sasanilər|Sasani]] şahnı [[II Xosrov]] Pərviz (590-628) və onun həyat yoldaşlarından biri olan [[Şirin]] haqqında şərqdə geniş yayılmış "''[[Xosrov və Şirin]]''" əfsanəsi durur. Hələ Nizamidən çox qabaq "Xosrov və Şirin" dastanını ilk dəfə [[Firdovsi]] (X əsr) "[[Şahnamə]]"nin tərkibində nəzmə çəkmişdir. Lakin Firdovsi əsərinin içində epizodik bir səhnə yaratmaqla "Xosrov və Şirin" dastanına yüngülcə toxunmuşdur. Bu mövzunu geniş planda işləməyi Nizami Gəncəvi öz öhdəsinə götürmüş və ilk dəfə "Xosrov və Şirin" mövzusunda məsnəvi yazmışdır. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə isə Nizami Gəncəvi "Xosrov və Şirin"i Fəxrəddin Əsəd Gurganinin "[[Veys və Ramin]]" poemasının müstəqim təsiri altında yazmışdır.<ref name="ReferenceA">Müctəba Meynəvi, Vis və Ramin, "Söz" dərgisi, 6-cı il,nömrə 1, ; Fəxrəddin Əsəd Gurgani, Vis və Ramin Məhəmməd Cəfər Məhcubun səyi ilə, müqəddimə, 1959</ref><ref name="iranica1">Dick Davis (January 6, 2005), "Vis o Rāmin", in: ''[[İranika Ensiklopediyası]] Online Edition''. Accessed on 01 iyun 2014.[http://www.iranicaonline.org/articles/vis-o-ramin]</ref>
[[İran]]da "Xosrov və Şirin"in elmi tənqidi mətnini [[Vəhid Dəstgerdi]] hazırlayıb nəşr etdirmişdir.<ref>Vəhid nəşri, Tehran, 1313</ref> Vəhid Dəstgerdinin tərtib etdiyi nüsxə otuz qədim və mötəbər əlyazmasının müqayisəsi nəticəsində ortaya çıxmışdır. Bu nüsxələr [[1300]]-[[1689]]-cu illər arasında yazılmışdır. Bu və digər cəhətlərinə görə Vəhid Dəstgerdinin nəşr etdiyi nüsxə poemanın ən etibarlı nüsxələrindən biri hesab edilir.<ref>Beqdeli, 224-226</ref> əstgerdinin tərtib etdiyi nüsxədə poemanın misralarının sayı 12508-dir. Digər mühüm mənbə olan L. A. Xetaqurovun tərtib etdiyi nüsxədə <ref>Lev Aleksandroviç Xetaqurovun nəşri, Bakı, 1960</ref> misraların sayı 12330-dur. Xetaqurovun tərtib etdiyi elmi-tənqidi mətn dünyanın məşhur kitabxanalarında saxlanılan on ən qədim, etibarlı nüsxə əsasında tərtib olunmuş, habelə Dəstgerdinin nəşrindən də istifadə edilərək dəqiqləşdirmələr aparılmışdır. Dəstgerdinin tərtib etdiyi nüsxə Xetaqurovun tərtib etdiyi nüsxədən 278 misra artıqdır.
"Xosrov və Şirin" poeması Nizami Gəncəvi [[Xəmsə]]sinin ən maraqlı əsərlərindən biri olsa da, sırf bu əsərin tədqiqinə həsr edilmiş tədqiqatlar olduqca azdır. Bu sahədə Q. Beqdeli və Q. Əliyevin əsərləri xüsusi əhəmiyyətə malikdir. [[İran]] alimlərindən Vəhid Dəstgerdi ilk dəfə şairin əsərlərinin mükəmməl elmi-tənqidi mətnlərini hazırlayıb nəşr etdirmiş, həmçinin Nizami əsərlərində çətin anlaşılan sözlərin lüğətini tərtib etmişdir. Lakin, əsərlərin elmi təhlili ilə məşğul olmamışdır. İran alimlərindən Nizami əsərlərinin tədqiqinə xüsusi diqqət yetirəni ''"Əhvalo asare-qəsaedo qəzəliyyate-Nizami Gəncəvi"'' əsərinin müəllifi Səid Nəfisidir. Müəllif bu əsərində əsasən Nizaminin dövrü, əsərlərini kimə həsr etməsi haqqında fikirlər söyləsə də, şairin bütün poemalarının yığcam təhlilini də vermişdir. Səid Nəfisi əsasən "Xosrov və Şirin" poemasının əxlaqi-didaktik xüsusiyyətlərindən danışmış, siyasi-ictimai və fəlsəfi əhəmiyyətindən bəhs etmiş, lakin, obrazların təhlilinə diqqət yetirməmişdir.<ref>Səid Nəfisi. Nizami Gəncəvi həyatı, əsərləri, , qəsidələri, qəzəlləri. Tehran , şəmsi 1338</ref> Digər İran alimi, ''"Nizami şairi-dastansəra"'' əsərinin müəllifi Əli Əkbər Şəhabi şairin yaşadığı dövr və yaradıcılığı haqqında məlumat verməklə bərabər, sələfləri ilə müqayisədə Nizaminin əsərlərinin təhlili üzərində daha çox dayanıb, Xəmsənin bütün qəhrəmanlarının qısa səciyyəsini vermişdir. [[1954]]-cü ildə [[Qahirə]]də [[Misir]] alimi Əbdül-Nəim Məhəmməd Həsəneynin ''"Nizami əl-Gəncəvi"'' adlı monoqrafiyası nəşr edilmişdir.<ref>Nizami Gəncəvi. Doktor Əbdülnəim Məhəmməd Hüseyn. Qahirə, 1373 h., 1954 m.</ref> Əbdül-Nəim Məhəmməd Həsəneyn sələflərinə nisbətən "Xəmsə" haqqında daha geniş fikir söyləmiş, hər poema üzərində ayrıca dayanaraq, onların təhlilini vermişdir. "Xosrov və Şirin" poeması haqqında fikir söyləyən Sovet alimlərindən [[Yevgeni Bertels|Y. E. Bertels]] Nizami yaradıcılığı haqqında bir neçə tədqiqat əsərinin müəllifidir. Bertels özünün ayrı-ayrı əsərlərində "Xosrov və Şirin" poemasının ideya məzmunundan bəhs etmişdir. Bertels [[II Xosrov|Xosrov]], [[Şirin]] və [[Fərhad]] obrazlarının əsas səciyyələri barədə çox yığcam fikir söyləyib, əsərin digər surətlərindən də qısa şəkildə bəhs etmişdir.<ref>Y. E. Bertels –Nizami. Həyatı və yaradıcılığı, Bakı, 1941</ref><ref>Е. Э. Бертелс – Низами. Творческий путь поэта, М., 1956</ref>
==== ''[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]'' ====
{{Şəkillər albomu
| yer = right
| istiqamət = üfüqi
| başlıq =
| miqyas =
| şəkil1 = Ağa Mirək - Məcnun səhrada.jpg
| izah1 = <small><small><center>''"[[Məcnun heyvanlar arasında]]"'',<br /> 1439–1543, [[Ağa Mirək Mirzə Qiyas|Ağa Mirək]], [[Təbriz miniatür məktəbi|Təbriz məktəbi]],<br /> [[Britaniya kitabxanası]].</center></small></small>
| miqyas1 = 240
| şəkil2 = Layla and Majnun2 without color profile.jpg
| izah2 = <small><center>''Leyli və Məcnunun bir-birini görərək huşunu itirməsi'', 1550–1560, <br /> [[Konqres Kitabxanası]].</center></small>
| miqyas2 = 190
}}
Leyli və Məcnun Nizami Gəncəvinin üçüncü poemadır. ''"[[Leyli və Məcnun]]"'' mövzusunda məsnəvi yazmağı [[1188]]-ci ildə Nizami Gəncəviyə XXI [[Şirvanşah]] olan [[I Axsitan]] məktub göndərməklə sifariş etmişdi.<ref name="Aliyev">{{cite book|title=Низами Гянджеви. Лейли и Меджнун. К 840-летию Низами Гянджеви. Перевод с фарси, предисловие и комментарии Рустама Алиева. / Редактор А. В. Старостин|date=1981|publisher=Элм|location=Баку|page=388|pages=8}}</ref><ref name="Aşurbəyli143">{{cite book|last=Aşurbəyli|first=Sara|title=Государство Ширваншахов (VI-XVI вв.)|date=1983|publisher=Элм|location=Баку|page=341|pages=143-144}}<blockquote>В это же время большую известность на всем Ближнем Востоке получил другой гениальный поэт Низами, написавший в 1188 г. по заказу Ахситана поэму "Лейли и Меджнун".</blockquote></ref><ref name="Yamanaka">{{cite book|last=Yamanaka|first=Yuriko|title=The Desert as a Realm of Unbound Passion: Love and Madness in the Tale of Layla and Majnun // Cultural change in the Arab world / Edited by Tetsuo Nishio.|date=2001|publisher=Kokuritsu Minzokugaku Hakubutsukan|pages=149.|edition=№ 55}} <blockquote>The most famous Persian rendering of this tale is the epic romance ''Layla va Majnun'' by Nizami Ganjavi (1141–1209 A.D.). His ''Layla and Majnun'' (1188 A.D.) is the third work in his ''Khamza'' (Quintet, a collection of five great epic poems), and was written by the order of Akhsatan, a king of the Shirvan-shah dynasty.</blockquote></ref><ref name="Suzuki">{{cite book|last=Suzuki|first=Michiko|title=Oral Tradition of Epic and Folktales|date=1980|publisher=National Museum of Ethnology|page=155|pages=103|edition=Music culture in West Asia}} <blockquote>Its popularization was accelerated by ''Layli Majnun'', a romantic epic of about 4,000 verses, composed in 1188 by Nizami, at the request of Akhsatan I of Azerbaijan.</blockquote></ref> Ç. Sasanian I Axsitanın pomadan narazı qalmasını düşünür<ref name="Sasanian49">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=49}}</ref> və yazır: ''"Leyli və Məcnun poemasında Axsitanı razı salmayan cəhət, həmən "türki sifətlər" və "köhnə sözlər"dir ki, hökmdar məktubunda şairə xatırlatmışdı."''<ref name="Sasanian50">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=50}}</ref> A. Krımski isə yazır ki, ''"Nizami əsərinin türkobrazlığı həqiqətdə şirvanşah sarayının zövqünə uyğun olmamışdır."'' <ref>{{cite book|last=Крымский|first=А.|title=Низами и его изучение|date=1947|location=Баку|isbn=178|edition="Низами" сб. статей}}</ref>
"Leyli və Məcnun" poemasını Axsitanın bəyənməyib mükafatlandırmaması və şairin ölümünə qədər onun hardasa baxımsız qalması, ehtimal ki, XIII əsrin I yarısında poemanın yenidən redaktə olunmaq zərurətini yaratmışdır. Şirvanşahın əsərdəki əsatiri xüsusiyyətlərə, türk xarakterlərinə mənfi münasibəti nəticəsində poema sonradan redaktə edilərək dəyişdirilmişdir. Əsərdə üslub müxtəlifliyinin müşahidə edilməsi, müəyyən fəsillərdə nəzərə çarpan əlaqəsizlik, mətləbdən kənara çıxmaq, əsərin ümumi ideyasına zidd olan beyt və şerlərin yer tutması sübut edir ki, poemanı sənətkarlıq cəhətdən Nizamidən zəif olan bir şair redaktə etmişdir.<ref name="Sasanian50" />
Nizaminin "Leyli və Məcnun" poemasının ilk elmi-tənqidi mətni [[İran]] alimi [[Vəhid Dəstgerdi]] tərəfindən 30 əlyazma nüsxəsi əsasında hazırlanaraq, [[1934]]-cü ildə [[Tehran]]da nəşr edilmişdir. O, bu mətni hazırlayarkən, XIII-XVII əsrlərdə üzü köçürülmüş əlyazmalarına əsaslanmışdır. Dəstgerdi əsərin mətninə yazdığı izahatında qeyd edir: ''"...bu gün "Leyli və Məcnun"un ən səhih nüsxəsi bizimkidir və bütün əlyazma və çap kitabları oxunmaq üçün faydasızdır."''<ref name="Dəstgerdi275">{{Harvnb|Dəstgerdi|1985|p=275}}</ref> Nizaminin "Leyli və Məcnun"unun mövcud çap nüsxələri içərisində V. Dəstgerdi nəşrindən sonra [[1965]]-ci ildə [[AMEA]] [[Şərqşünaslıq İnstitutu]]nun əməkdaşları Ə. Ələsgərzadə və F. Babayevin çap etdirdikləri elmi-tənqidi mətni alimlərin diqqətini daha çox cəlb edir. Akademik [[Yevgeni Bertels]]in redaktə etdiyi bu kitaba akademik Ə.Ə. Əlizadə müqəddimə yazmışdır.<ref name="Sasanian9">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=9}}</ref> Tənqidi mətn 10 əlyazması və V. Dəstgerdinin nəşr etdiyi nüsxə əsasında tərtib edilmişdir. İstifadə edilmiş əlyazmaların ikisi XIV əsrə aiddir və bunlar ən qədim nüsxə hesab edilir. Katib Məhəmməd ibn əl-Hüseyn ibn Sane tərəfindən [[1361]]-ci ildə köçürülmüş və [[Fransa Milli Kitabxanası]]nda saxlanan nüsxə mətndə əsas götürülmüşdür.<ref name="Sasanian9" />
''Leyli və Məcnun'' özünün ideya və məzmununa görə "[[Xəmsə]]"yə daxil olan digər poemalardan bütünlüklə fərqlənən orijinal bir əsərdir.<ref name="Sasanian67">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=67}}</ref> Y. Bertels və A. Boldırev "Leyli və Məcnun"u Nizami yaradıcılığında bir uçurum hesab edirlər. Onların fikrincə Nizami bu əsərində bütün yaradıcılığı boyu davam etdirdiyi siyasi, ictimai ideyalardan uzaq düşmüşdür. Y. Bertels yazır ki, ''""Leyli və Məcnun"da doğrudan da şairin, onu məşğul edən əsas fikirdən kənarda qalması zənn olunur..."'' <ref>{{cite book|title="Nizami" (I kitab)|date=1940|publisher=Elm|location=Bakı|pages=175}}</ref> Bu fikri daha sonra A.N. Boldırev davam etdirərək yazır: ''"Leyli ilə Məcnunun məhəbbəti haqqındakı əfsanənin ciddi çərçivəsi Nizamiyə üçüncü əsərində mühüm siyasi motivləri nəzərə çarpdırmağa imkan verməmişdir...Ola bilsin ki, ancaq buna görə Nizami Şirvanşah Axsitanın sifarişinə könülsüz yanaşmışdır."'' <ref>{{cite book|last=Болдырев|first=А.Н.|title=Низами. Вступительная статья к поэме и стихотворения Низами|date=1960|location=Москва|pages=22}}</ref>
Nizami ''"Leyli və Məcnun"'' poemasında insanın mənəvi əsarətinə və məhəbbətin faciəsinə səbəb olan ictimai-dini ziddiyyətləti tənqid etmişdir.<ref name="Sasanian61">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=61}}</ref> ''"Leyli və Məcnun"''da ideya və məzmun iki əsas ədəbi priyom üzərində qurulmuşdur. Birinci halda Nizami iki gəncin faciəli məhəbbətini ictimai-dini şəraitlə əlaqələndirir. Əsərin bu hissəsində orta əsr həyat həqiqətlərinin güclü ifadəsi müşahidə edilir. İkinci halda isə, mövcud ictimai mühitdə insan səadətinin qeyri-mümkünlüyü fonunda yalnız maddi aləmi seyr edib ruhani aləmdəki əbədi gözələ qovuşmaq yolu ilə xoşbəxtliyə çatmağın mümkünlüyü göstərilir.<ref name="Sasanian62">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=62}}</ref>
Poemaya belə bir nəzərlə yanaşdıqda iki Leyli və Məcnun və iki şərait görünür. Birincidə Leyli və Məcnun real, maddi insandır və buna görə də, mövcud ictimai şərait gerçək tarixi şəraitdir. Əsərin bu hissəsində Nizami hadisələri real zəmində təsvir edir. İkincidə isə Leyli və Məcnun məcazi obrazlar kimi təsvir olunurlar. Əsərin bu hissəsindəə təkcə insan sürətləri deyil, varlıq, şərait özü də məcazi baxımdan təcəssüm edilir. Bu cəhətdən əsərin ikinci hissəsində hadisələri ürfani məzmunda tərsim və tərənnüm edilmişdir. Həm də Nizami bu iki mühüm cəhəti əsərdə tam vəhdət halında birləşdirmiş, ikinci birincinin məntiqi davamı kimi verilmişdir. Poemanın birinci hissəsində cərəyan edən real hadisələr və real ictimai-tarixi zəmin üzərində inkişaf edən süjet əsərin sonuna doğru fəlsəfi-ürfani məzmun kəsb edir.<ref name="Sasanian62" />
==== ''[[Yeddi gözəl (Nizami)|Yeddi gözəl]]'' ====
{{Şəkillər albomu
| yer = right
| istiqamət = üfüqi
| başlıq =
| miqyas =
| şəkil1 = Folio from a Khamsa-c.jpg
| izah1 = <small><small><center>''"Bəhram Gur Qara sarayda<br /> Hindistan gözəlinin hekayəsini<br /> dinləyərkən"'', [[1548]], [[Şiraz]] məktəbi, <br />Frir Sənət Qalereyası.</center></small></small>
| miqyas1 = 170
| şəkil2 = Khamseh Nizami 002.jpg
| izah2 = <center>''"Mahan tilsimli bağda"'', [[1648]], [[Buxara]] məktəbi, [[Rusiya Milli Kitabxanası]].</center>
| miqyas2 = 222
}}
Nizami Gəncəvinin dördüncü poemasıdır. Əsər [[1197]]-ci ildə, [[fars dili]]ndə yazılmışdır. Nizami bu poemanı [[Ağsunqurlar sülaləsi]]ndən olan [[Marağa]] hakimi [[Əlaəddin Körpə Arslan]]a həsr etmişdir. Poemanın adını hərfi şəkildə həm ''"Yeddi Portret"'', həm də ''"Yeddi Gözəl"'' kimi tərcümə etmək olar. Əsərin adında [[Metafora|metaforizm]] vardır. Nizami bilərəkdən söz oyunu edərək, əsərə bu cür iki anlamlı ad vermişdir.<ref name="iranica">François de Blois. [http://www.iranica.com/articles/haft-peykar Haft Peykar] (anql.) // Encyclopædia Iranica. — 15 dekabr 2002. — Т. XI. — С. 522—524.</ref>
Əsərin süjetinin əsasında Sasani şahı [[Bəhram Gur]] ([[420]]-[[439]]) haqqında əfsanə durur. Poemanın demək olar ki, yarısı, qədim mifologiyaya uyğun olaraq hərəsi bir planetə və ya həftənin gününə uyğun rəngli saraylarda yaşayan yeddi gözəlin hekayələrindən ibarətdir.<ref name="Низами">[[Yevgeni Bertels|Бертельс. А. Е]]. [http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/113799/Низами Низами Гянджеви] // [[Böyük Sovet Ensiklopediyası|Большая советская энциклопедия]]. — М.: Советская энциклопедия.</ref> Yeddi gözəl poeması [[Erotika|erotik ədəbiyyatın]] şah əsərlərindən biri olsa da, ciddi [[Əxlaq|mənəvi]] anlama malikdir.<ref name="Blois">François de Blois. [http://www.iranicaonline.org/articles/haft-peykar Haft Peykar] // [[Encyclopædia Iranica]]. — 15 December 2002. — V. XI. — pp. 522-524.</ref>
[[Əruz vəzni]]nin ''Xəfif'' bəhrində yazılan "Yeddi gözəl" poeması müxtəlif hesablamalara görə 4637-5136 beytdən ibarədir.<ref name="Энциклопедия ислама">Nizami Gandjawi (англ.) // The Encyclopaedia of Islam / Edited by C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs and G. Lecomte. — Лейден, 1995. — Т. VIII. — С. 79. — ISBN 9004098348.</ref> Əsərin tənqidi nəşrinə yazdığı ön sözdə [[Almaniya]] şərqşünası [[Hellmut Ritter]] ''"Yeddi gözəl"i "yeni fars ədəbiyyatının ən yaxşı və ən gözəl eposu"'' kimi təsvir edir və eyni zamanda ''"şərqi hind-avropa ədəbiyyatının ən vacib bədii əsərlərindən biri"'' olduğunu göstərir. Poemanı yazarkən Nizami müxtəlif qədim mənbələrdən istifadə edib ki, onların da arasında [[Firdovsi]]nin ''"[[Şahnamə]]"''si və şairin çoban və sadiq olmayan it haqqında hekayəni götürdüyü güman edilən [[Nizamülmülk|Nizam-əl-Mülkün]] ''"[[Siyasətnamə]]"''sini qeyd edirlər. Ola bilsin ki, Nizami yeddi gözəlin danışdığı novellaları da yazarkən hansısa daha qədim ədəbi abidələrdən yararlanmışdır, lakin, məlum olan qədim şərq ədəbiyyat nümunələrinin heç biri ilə paralellər qurmaq mümkün olmamışdır.
Nizami tərəfindən yazılmış hekayələr sonrakı dövrdə farsdilli ədəbiyyat, şərq ədəbiyyatı və dünya ədəbiyyatının inkişafına ciddi təsir göstərmişdir. Məsələn, dördüncü (slavyan) şahzadənin söylədiyi qəddar şahzadə haqqında hekayə qərbdə [[Fransua Pöti de La Krua|Pöti de la Kruanın]] tərcüməsində "[[Turandot]]" adı ilə məşhur olsa da<ref>[[Fransua Pöti de La Krua|Pöti de la Krua]] ''Les mille et jours'' (Paris, 1710–1712) adlı külliyyatını İran səfəri zamanı tərtib etmişdir. Turandot mövzusunun ən ilkin fars nəsr versiyası Ovfinin Nizaminin ölümündən qısa müddət sonra tərtib etdiyi "Hekayələr külliyyatı"ndadır.</ref>, müəllifin Nizami olduğu bilinməmişdir.<ref name="iranica" />
Poemanın tənqidi mətni [[Hellmut Ritter]] və [[Yan Rıpka]] tərəfindən on beş əlyazma nüsxəsi əsasında hazırlanmış və [[1848]]-ci ildə [[Bombey]]də əldə edilmiş litoqrafiyalarla birlikdə 1934-cü ildə [[Praqa]]da hazırlanmış və həmin ildə [[İstanbul]]da nəşr edilmişdir.<ref name="iranica" /> Bu nəşr ciddi tekstual-tənqidi metodologiya əsasında hazırlanmış azsaylı klassik farsdilli mətnlərdən biridir: mütəxəssislər əlyazmaları "A" və "B" adlandırdıqlar iki qrupa bölmüşdür. Yalnız hər iki qrup əlyazmalarda yer alan beytlər orijinal hesab edilmişdir. "B" qrupunda yer alan əlyazmalar nəşr üçün əsas hesab edilmiş, "A" qrupunda yer alan əlyazmalardan əlavə olunmuş beytlər isə kvadrat mötərizələrlə işarələnmişdir. "A" qrupu üçün xarakterik olan beytlər tənqidi hissələrlə verilmişdir.<ref name="iranica" /> [[1936]]-cı ildə [[İran]] alimi Vahid Dəstgirdi əsəri nəşr etdirmiş və bu nüsxə sonralar da bir neçə dəfə təkrarən nəşr olunmuşdur. Dəstgirdi ''"hicri 700-1000-ci illəri əhatə edən"'' on üç qədim əlyazma nüsxəsindən istifadə etmişdir.<ref>Рыпка Я. Опыт текстологического разбора первой главы поэмы "Хафт Пайкар" // Краткие сообщения Института народов Азии : Сборник памяти Е. Э. Бертельса. — М., 1964. — Т. 65. — С. 148.</ref>
==== ''[[İsgəndərnamə]]'' ====
{{Şəkillər albomu
| yer = right
| istiqamət = üfüqi
| başlıq =
| miqyas =
| şəkil1 = Yar Muhammad al-Haravi - Alexander the Great and the Seven Philosophers, Including Aristotle, Socrates, and Plato - Walters W609372A - miniature.jpg
| izah1 = <small><center>Yar Məhəmməd əl-Həravi - <br />''[[Makedoniyalı İsgəndər]] yeddi filosofun<br /> əhatəsində'', [[1516]], Uolters Sənət Muzeyi.</center></small>
| miqyas1 = 185
| şəkil2 = Bihhzad 003.jpg
| izah2 = <center>[[Kəmaləddin Behzad]] - <br />''İsgəndərin su pərilərini görməsi'', [[1479]], [[Herat]], [[Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi|Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi]].</center>
| miqyas2 = 230
}}
İsgəndərnamə, Nizami Gəncəvinin beşinci və sonuncu poemadır. Poema [[1200]]-[[1203]]-cü illər arasında [[fars dili]]ndə yazılmışdır. "İsgəndərnamə" poeması iki hissədən ibarətdir: birinci hissə "Şərəfnamə", ikinci hissə "İqbalnamə" adlanır. "Şərəfnamə" Azərbaycan Atabəylərindən Nüsrətəddin Əbubəkr ibn Məhəmmədə, "İqbalnamə" isə Mosul hakimi Məlik İzzəddinə ithaf edilmişdir. İskəndərnamə tarixi-romantik poema olub, epopeya da adlandırıla bilər.<ref name="Nəfisi 111-115" /> Əsər müəllifin başqa poemaları, xüsusilə məhəbbət dastanlarından fərqlənməklə, Nizaminin həcmcə ən böyük əsəri olub 10460 beyti əhatə edir. Əsərin 6835 beyti Şərəfnamədə, 3625 beyti isə İqbalnamədə cəmlənmişdir.
Şair bu əsərdə ictimai-siyasi hadisələri fəlsəfi və bədii lövhələrlə işıqlandırmışdır. Poemada elmi-fəlsəfi məzmun yüksək bədii forma ilə birlikdə verilir ki, burada Nizami qələminin gücü özünü göstərir. [[Mirzə Fətəli Axundov|M. F. Axundov]] Nizami İskəndərnaməsini ''"həm məzmun gözəlliyinə, həm də ifadə gözəlliyinə malik olan nəzm"'' adlandırır.<ref>M. F. Axundov – Əsərləri, II Cild, Bakı, 1951, səh. 220</ref> [[Firudin bəy Köçərli]] isə qeyd edir ki, Nizami kimi ''"fəsih, rəvan təb və şirin zəban şair dünya üzünə az gəlibdir."'' <ref>F.Köçərli – Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları, I cild, I hissə, Bakı, 1925, səh. 65</ref>
Ə. Abbasov qeyd edir ki, "İsgəndərnamə" əzmun (bəzi sahələrdə) və forma cəhətdən Nizami yaradıcılığında müstəsna mövqe tutmaqla yanaşı, şairin başqa poemalarından üstünlük təşkil edir.<ref>Abbasov, səh. 149</ref> S. Nəfisi isə qeyd edir ki, İsgəndərnamə bədii cəhətdən şah əsər olmaqla yanaşı, şairin "[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]" və "[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]" poemalarına nisbətən ikinci dərəcəli əsərdir.<ref name="Nəfisi 111-115">S. Nəfisi – Nizami Gəncəvinin qəsidə və qəzəllər divanı, səh. 111-115</ref>
İskəndərnamə tarixi-romantik poema olub, [[epopeya]] da adlandırıla bilər.<ref>Abbasov, səh. 151</ref> Əsər müəllifin başqa poemaları, xüsusilə məhəbbət dastanlarından fərqlənməklə, Nizaminin həcmcə ən böyük əsəri olub 10460 beyti əhatə edir. Əsərin 6835 beyti Şərəfnamədə, 3625 beyti isə İqbalnamədə cəmlənmişdir. Poema [[əruz vəzni]]nin mütəqarebe məqsur (məhzuf) bəhrində yazılmışdır.<ref>S. Nəfisi – Nizami Gəncəvinin qəsidə və qəzəllər divanı, səh. 108</ref> Saqinamə və müğənninamələr İskəndərnamədə bir yenilikdir. Şair hər dastanın məzmununu nəql etməzdən əvvəl, adətən, giriş xarakterli nəsihətnamə verir. Müəllifin digər poemalarında da bəzən həmin üsula rəayət edilsə də, ancaq İsgəndərnamədə bu bir sistem şəklini alır. Nizami bir qayda olaraq hər epizodun sonunda yığcam nəticələr çıxarır.
XIX əsrdən başlayaraq Nizaminin başqa əsərləri ilə yanaşı "İsgəndərnamə" poeması da Avropada tanınmağa başlayır. Məşhur şərqşünas Hammer "İsgəndərnamə"dən 100-ə qədər beyti alman dilinə tərcümə edir. Avropa şərqşünaslarından Darmsteter, Ete, Yakob, Braun, Arberru, Miller və başqaları öz əsərlərinə "İsgəndərnamə" poemasından qısa şəkildə bəhs edirlər. Macarıstan şərqşünası V. Baxer [[1871]]-ci ildə Nizaminin həyat və yaradıcılığına aid yazdığı kitabında <ref>W. Bacher – Nizammis Leben und Werke, Leipzig, 1871</ref> Ceyms Darmesteter Şərqdə "İskəndərnamə" rəvayətindən danışarkən yeri gəldikcə Nizaminin əsərindən də bəhs edir. O, göstərir ki, Nizaminin İsgəndəri peyğəmbər, Allahı sevən və [[İbrahim]]in nəvəsidir. Darmsteterin fikrincə, Nizaminin atəşgahların dağıdılmasına aid olan qədim mənbələrdən məlumatlı olduğunu demək çətindir.<ref>Darmesteter James – Essais orienteaux La Legende d’Alexandre Coup d’oeil sur d’historie du people juif, Paris, , səh. 245</ref> Ete Herman İsgəndərin dirilik suyu ardınca zülmət dünyasına getməsi epizodunun fars mətninin almancaya tərcüməsini və şərhini vermişdir.<ref>Ete Hermann – Alexanders Zug sum Lebensquell im Land der Finsterniss Sitzungber d bayerisch, Akad. 1871, səh. 343-405</ref> O, özünün ''"Fars ədəbiyyatı tarixi"'' adlı başqa bir əsərində də yeri gəldikcə "İsgəndərnamə" haqqında fikirlər söyləmişdir. Arberriyə görə "İsgəndərnamə" Şairin dördüncü poemasıdır. Müəllif nədənsə "Şərəfnamə"ni (I hissə) "İqbalnamə", "İqbalnamə"ni (II hissə) isə "Xirədnamə" adlandırır.<ref>A. Arberry – Classical Persian Literature, London, 1958, səh. 126</ref>
"İsgəndərnamə" Nizami Gəncəvinin poemaları arasında elmi-tənqidi mətni olan ilk əsərdir. Akademik Ə. Əlizadə və F. Babayev tərəfindən hazırlanmış bu nəşr dünyanın müxtəlif kitabxanalarında saxlanılan ən qədim on əlyazma əsasında tərtib edilmişdir.<ref>Abbasov, səh. 17-18</ref>
=== Lirikası ===
==== Farsca divanı ====
|
