Nizami Gəncəvi: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Teqlər: Mobil redaktə Mobil tətbiqetmə vasitəsilə redaktə Android tətbiqi ilə edilmiş redaktə |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 1:
{{Yazıçı
|Adı = Nizami Gəncəvi
|Orijinal adı = {{dil-fa|نظامی گنجوی}}
|Şəkil = Nizaminin portreti Qəzənfər Xalıqov.jpg
|Şəkil miqyası = 230px
|Şəkil məlumat = ''[[Qəzənfər Xalıqov]] tərəfindən çəkilmiş [[Nizaminin portreti|Nizami Gəncəvinin bədii təsviri]] ([[1940]])''
|İlk adı = Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif
|Təxəllüsü = Nizami Gəncəvi
|Doğum tarixi = təxm. {{doğum tarixi|1141}}
|Doğum yeri = [[Gəncə]], [[Arran]] əyaləti, [[Azərbaycan Atabəylər dövləti]]
|Vəfatı = təxm. {{vəfat tarixi|1209}}
|Vəfat yeri = [[Gəncə]]
|Dəfn yeri = [[Nizami məqbərəsi]], [[Gəncə]]
|Vəfat səbəbi = Ürək xəstəliyi
|Atası = Yusif ibn Zəki
|Anası = Rəisə
|Həyat yoldaşı = Afaq
|Uşaqları = Məhəmməd
|Peşəsi = Yazıçı
|Vətəndaşlıq =
|Milliyət = Türk
|Əsərlərinin dili = [[farsca]]
|İstiqamət = farsdilli [[Epos|epik]], lirik ədəbiyyatı, [[hikmət ədəbiyyatı]]
|Janr = [[qəzəl]], [[qəsidə]]
|İlk əsəri = [[Sirlər xəzinəsi]]
|Tanınmış əsərləri = [[Xəmsə]]
|Mükafatları =
|Instagramı=niko.gəncəli}}
'''Nizami Gəncəvi''' ({{dil-fa|نظامی گنجوی}}; tam adı: ''Əbu Məhəmməd Cəmaləddin İlyas ibn Yusif''; d. təxm. [[1141]], [[Gəncə]], [[Eldənizlər]] ''(hazırkı [[Azərbaycan Respublikası]]nın ərazisi)'' – təxm. [[1209]], Gəncə) — Dünya şöhrətli [[Azərbaycan]] şairi və mütəfəkkiri; [[orta əsrlər|Orta əsr]] şərqinin ən böyük şairlərindən biri; farsdilli ədəbiyyatın ən görkəmli nümayəndələrindən biri kimi də o, farsdilli poeziyanın klassiki, farsdilli [[Epos|epik]] ədəbiyyatın ən böyük [[Romantizm|romantik]] şairi, farsdilli epik poeziyaya danışıq dili və [[Realizm (ədəbiyyat)|realistik stili]] gətirmiş sənətkar hesab olunur.
[[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin [[7 may]] [[2019-cu il]] tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Nizami Gəncəvi [[Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısı]]na daxil edilmişdir<ref name="ARNK-2019-211">{{cite web|url=https://cabmin.gov.az/az/document/3685/ | title="“Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları”nın və “Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı”nın təsdiq edilməsi haqqında" [[Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti]]nin [[7 may]] [[2019-cu il]] tarixli, 211 nömrəli Qərarı |date=2019-05-11 |publisher=cabmin.gov.az |accessdate=2019-05-13 |language=az}}</ref>.
[[Şifahi xalq ədəbiyyatı]] və yazılı tarixi [[salnamə]]lərin ənənəvi mövzularından istifadə edən Nizami, islamdan əvvəlki və [[islam]] dövrü [[İran]]ını birləşdirmişdir.<ref>{{cite book|last=Chelkowski|first=Peter J.|title="Mirror of the Invisible World"|date=1975|publisher=Metropolitan Museum of Art|location=New York|page=117|pages=6}}<blockquote>"Nizami’s strong character, his social sensibility, and his poetic genius fused with his rich Persian cultural heritage to create a new standard of literary achievement. Using themes from the oral tradition and written historical records, his poems unite pre-Islamic and Islamic Iran"</blockquote></ref> Nizaminin qəhrəmanlıq-romantik poeziyası sonrakı əsrlər boyunca, [[fars dili]]nin istifadə olunduğu bütün ərazilərdə özünü ona oxşatmağa çalışan gənc sənətkarların yaradıcılığına təsir etmiş, nəinki [[Böyük İran|Persiyada]], həm də [[Azərbaycan]], [[Ermənistan]], [[Əfqanıstan]], [[Gürcüstan]], [[Hindistan]], [[İran]], [[Pakistan]], [[Tacikistan]], [[Türkiyə]] və [[Özbəkistan]] kimi müasir ölkələrin mədəniyyətinin formalaşmasında rol oynamışdır. Nizaminin yaradıcılığı, [[Hafiz Şirazi]], [[Mövlana Cəlaləddin Rumi]] və [[Sədi Şirazi]] kimi böyük sənətkarların yaradıcılığına təsir etmişdir. Onun, müxtəlif ictimai, mədəni və elmi mövzuları işıqlandıran beş [[məsnəvi]]si bütün şərq ölkələrində böyük məşhurluğa malik olmuşdur ki, bunu da, şairin əsərlərinin çoxlu sayda və müxtəlif dövrlərə aid əlyazmalarının dövrümüzə çatması sübut edir. Nizaminin ''"[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]"'', ''"[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]"'' və ''"[[İsgəndərnamə]]"'' kimi əsərlərinin qəhrəmanları, indi də, bütün islam ölkələrində, eləcə də dünyada tanınır.
Şairin 850 illik yubileyi şərəfinə [[1991]]-ci il [[UNESCO]] tərəfindən ''"Nizami ili"'' elan edilmişdir.<ref name="ref0">{{cite encyclopedia
|author = Chelkowski, P.
|editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs
|encyclopedia = [[Encyclopaedia of Islam|Энциклопедия ислама Online]]
|title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad
|publisher = Brill Academic Publishers
|id = ISSN 1573-3912}}<blockquote>UNESCO recognised the 1141 date as his birth date and declared 1991 the year of Niẓāmī.</blockquote></ref>
<br />
== Tarixi-mədəni mühit ==
[[Şəkil:King Qizil Arslan Welcomes the Poet Nizami.jpg|thumb|left|300px|Nizami [[Eldənizlər dövləti]]nin hökmdarı [[Qızıl Arslan]]ın qəbulunda. [[1481]]-ci ilə aid əlyazmadan miniatür, Uolters Sənət Muzeyi]]
[[1135]]/[[1136]]-cı ildən [[1225]]-ci ilə kimi [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]] (əsasən indiki [[Cənubi Azərbaycan]] ərazisini əhatə edirdi) və [[Arran]] əyalətləri [[Səlcuqlular|səlcuq sultanlarının]] [[İraqi-Əcəm]]dəki [[Atabəy|Böyük atabəyləri]] kimi [[Eldənizlər]] sülaləsi tərəfindən idarə olunmuşdur. Eldənizlər (bəzən ''Eldəgəzlər'' və ya ''Eldəgizlər'' də adlandırılır) sülaləsinin əsası, İraqi-Əcəmdəki səlcuq sultanının azad edilmiş [[qulam]]ı (döyüşçü-qul) olmuş [[Qıpçaqlar|qıpçaq]] mənşəli [[Şəmsəddin Eldəniz]] tərəfindən qoyulmuşdur. [[Səlcuq imperiyası]]nın dağılması dövründə [[Azərbaycan Atabəylər dövləti|Azərbaycan atabəyləri]] (yəni, səlcuq taxtı varislərinin [[regent]]i) olmuş Eldənizlər, 1181-ci ildən etibarən müstəqil yerli hakim kimi ərazini idarə etməyə başladılar. Eldənizlər dövlətinin varlığına, 1225-ci ildə daha əvvəl [[gürcülər]] tərəfindən ələ keçirilmiş ərazilər də daxil olmaqla, dövlət ərazilərinin [[I Məlikşah|Cəlaləddin]] tərəfindən tutulması ilə son qoyulmuşdur.<ref>{{cite web
| author = K. A. Luther
| date = December 15, 1987
| url = http://www.iranica.com/articles/atabakan-e-adarbayjan
| title = ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN
| work = Encyclopedia
| publisher = Iranica
| accessdate = 2010-09-02
| lang = eng
| archiveurl = http://www.webcitation.org/61HMDtge2
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN, an influential family of military slave origin, also called Ildegozids, ruled parts of Arrān and Azerbaijan from about 530/1135-36 to 622/1225; as "Great Atābaks" (atābakān-e aʿẓam) of the Saljuq sultans of Persian Iraq (western Iran), they effectively controlled the sultans from 555/1160 to 587/1181; in their third phase they were again local rulers in Arrān and Azerbaijan until the territories which had not already been lost to the Georgians, were seized by Jalāl-al-dīn Ḵᵛārazmšāh in 622/1225.</blockquote></ref> Ehtimal ki, Şəmsəddin Eldəniz Azərbaycan üzərində nəzarəti [[1153]]-cü ildə, Sultan Məsud ibn Məhəmmədin sonuncu favoriti Qass bəy Arslanın ölümündən sonra əldə etmişdir.<ref>{{cite web
| author = K. A. Luther
| date = December 15, 1987
| url = http://www.iranica.com/articles/atabakan-e-adarbayjan
| title = ATĀBAKĀN-E ĀḎARBĀYJĀN
| work = Encyclopedia
| publisher = Iranica
| accessdate = 2010-09-02
| lang = eng
| archiveurl = http://www.webcitation.org/61HMDtge2
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>Īldegoz… He also sought to secure his position on the edges of the declining Saljuq empire by gaining control over parts of Azerbaijan; he probably gained clear control over it only after the death of Masʿūd’s last favorite, Ḵāṣṣ Beg Arslān b. Palangarī in 548/1153, who had been given a position in that area as well. </blockquote></ref>
Həmin dövrdə Arran və Azərbaycanla qonşuluqda yerləşən [[Şirvan (tarixi ərazi)|Şirvan]] ərazisində [[Kəsranilər]] sülaləsi tərəfindən idarə edilən [[Şirvanşahlar dövləti]] mövcud idi. Kəsranilər sülaləsi ərəb mənşəyinə malik olsa da, farslaşmış və bu sülalədən olan şahlar özlərini qədim [[Sasanilər sülaləsi|Sasani şahların]]ın varisləri elan etmişdilər.<ref>{{cite book|last=Barthold|first=W.|last=Bosworth|first=C. E.|title=Encyclopaedia of Islam – Shirwan Shāh|publisher=Brill|location=1997|page=488|accessdate=23 iyun 2017}}<blockquote>We can also discern the '''progressive Persianisation of this originally Arab family''' (a process parallel to and contemporary with that of the Kurdicisation of the Rawwadids [q.v.] in Adharbaydjan). After the '''Shah Yazid b. Ahmad''' (381—418/991-1028), Arab names give way to Persian ones like Manuchihr, Kubadh, Faridun, etc., very likely as a reflection of marriage links with local families, and possibly with that of the ancient rulers in Shabaran, the former capital, and the Yazidids now began to claim a nasab going back to Bahrain Gur or to Khusraw Anushirwan.</blockquote></ref>
Nizaminin doğum tarixinə kimi türk-səlcuqların [[İran]] və [[Cənubi Qafqaz]]ı ələ keçirməsindən yüz il keçmişdi. Fransa tarixçisi [[:en:René Grousset|Rene Qrussenin]] fikrincə, özləri [[Türkmanlar|türkman]] mənşəli olan [[Səlcuqlular]], İran taxtını ələ keçirdikdən sonra, ölkədə türkləşdirmə siyasəti aparmamış, əksinə, ''"könüllü şəkildə fars oldular və qədim böyük Sasani şahları kimi İran əhalisini köçərilərin hücumlarından, iran mədəniyyətini isə türkman təhlükəsindən xilas etdilər."'' <ref>{{cite book|last=Grousset|first=Rene|title=The Empire of the Steppes: A History of Central Asia|date=1970|publisher=Rutgers University Press|isbn=0-8135-1304-9, 9780813513041|page=718|pages=161-164|url=https://books.google.az/books?id=CHzGvqRbV_IC&dq=Grousset,+Rene+The+Empire+of+the+Steppes&source=gbs_navlinks_s&redir_esc=y&hl=ru}}<blockquote>"It is to be noted that the Seljuks, those Turkomans who became sultans of Persia, did not Turkify Persia — no doubt because they did not wish to do so. On the contrary, it was they who '''voluntarily became Persians and who, in the manner of the great old Sassanid kings, strove to protect the Iranian populations from the plundering of Ghuzz bands and save Iranian culture from the Turkoman menace'''."</blockquote></ref>.
Nizaminin "[[Xəmsə]]"yə daxil olan poemalar üzərində işləməyə başladığı XII əsrin sonuncu rübündə, Səlcuqların ali hakimiyyəti parçalanma dövrünü yaşayır, siyasi və sosial narazılıqlar isə artırdı. Lakin, fars mədəniyyəti, mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətin mövcud olduğu dövrlə müqayisədə yerli hakimiyyətlərə parçalanma dövründə daha yaxşı inkişaf edir, [[fars dili]] isə əsas ədəbiyyat dili olaraq qalırdı. Bu xüsusiyyət, o zaman fars mədəniyyəti forpostu<ref>Peter J. Chelkowski, "Mirror of the Invisible World". — New York: Metropolitan Museum of Art, 1975, P.2</ref> xüsusiyyəti daşımış, Nizaminin də yaşadığı və [[İrandilli xalqlar|irandilli əhalinin]] üstünlük təşkil etdiyi<ref name="Blois1">{{cite book|last=De Blois|first=Francois|title=Persian Literature – A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period|date=2004|publisher=Routledge|isbn=0-947593-47-0, 9780947593476.|page=544|pages=363|url=https://books.google.az/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s&redir_esc=y}}
<blockquote>Nizami Ganja’i, whose personal name was Ilyas, is the most celebrated native poet of the Persians after Firdausi… His nisbah designates him as a native of Ganja (Elizavetpol, Kirovabad) in Azerbaijan, then still a country with an Iranian population, and he spent the whole of his life in Transcaucasia; the verse in some of his poetic works which makes him a native of the hinterland of Qom is a spurious interpolation.</blockquote></ref> Qafqaz şəhəri olan [[Gəncə]]yə də aid idi. Həmin dövrdə Gəncədə irandilli əhalinin üstünlük təşkil etməsinə, Nizaminin müasiri olmuş və onun kimi Gəncə şəhərində yaşayıb-yaratmış tarixçi [[Kirakos Qandzaketsi]] (təxm. 1200–1271) də şahidlik edir.<ref>{{cite book|last=Гандзакеци|first=Киракос|title=КРАТКАЯ ИСТОРИЯ ПЕРИОДА, ПРОШЕДШЕГО СО ВРЕМЕНИ СВЯТОГО ГРИГОРА ДО ПОСЛЕДНИХ ДНЕЙ, ИЗЛОЖЕННАЯ ВАРДАПЕТОМ КИРАКОСОМ В ПРОСЛАВЛЕННОЙ ОБИТЕЛИ ГЕТИК|date=1976|publisher=Наука|location=М.|page=154|pages=356|url=http://www.vostlit.info/Texts/rus8/Gandzakeci/frametext3.htm}}<blockquote>Глава 21. О разорении города Гандзак — "Этот многолюдный город [''Гандзак''] '''был полон персов, а христиан там было мало.''' </blockquote></ref> Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsr ermənidilli ədəbiyyatda bütün irandilli xalqlar ''"parsik"'' – farslar adlandırılırdı ki, bu da Qandzaketsinin əsərinin ingiliscə tərcüməsində də əksini tapmışdır.<ref>{{cite book|last=Gandzakatsi|first=Kirakos|title=Kirakos Gandzakats'i's History of the Armenians|date=1986|location=New York|page=197|url=http://rbedrosian.com/kg8.htm}}<blockquote>This city was densely populated with '''Iranians''' and a small number of Christians. </blockquote>. [[Anonim (XIII əsr erməni xronisti)|Анонимный хронист]] начала XIII среди населения города упоминает две группы — христиане и персы ([http://gradaran.ejmiatsin.am/patm-ananun-jamanakagir-a.html Анонимный хронист])</ref> Nizaminin yaşadığı dövrdə Gəncənin fars mədəniyyətinin çiçəkləndiyi şəhərlərdin biri olmasını göstərən faktlardan biri də, XIII əsrə aid ''[[Nüzhət əl-Məclis]]'' antologiyasında, XI-XII əsrlərdə şəhərdə yaşayıb-yaratmış 24 farsdilli şairin əsərinin toplanmasıdır.<ref>{{cite web|url=http://www.iranica.com/articles/nozhat-al-majales|title=NOZHAT AL-MAJĀLES|publisher=[[Encyclopædia Iranica]]|accessdate=26 iyun 2017|archiveurl=http://www.webcitation.org/61HMElZED|archivedate=2011-08-28}}<blockquote>The most significant merit of [[Ноузхат аль-Маджалес|Nozhat al-majāles]], as regards the history of Persian literature, is that it embraces the works of some 115 poets from the northwestern Iran (Arrān, Šarvān, Azerbaijan; '''including 24 poets from Ganja alone'''), where, due to the change of language, the heritage of Persian literature in that region has almost entirely vanished.</blockquote></ref> XI-XII əsrlər Gəncəsinin irandilli əhalisi arasında xüsusilə [[kürdlər]]i qeyd etmək lazımdır ki, onların da burada məskunlaşmasına vaxtilə şəhəri idarə etmiş kürd mənşəli [[Şəddadilər]] sülaləsi təkan vermişdir. Nizaminin atasının [[Qum (İran)|Qumdan]] Gəncəyə köçməsi və valideylərinin bu şəhərdə məskunlaşmasını da bəzi tədqiqatçılar şəhədə kürdlərin üstünlüyə malik olması və Nizaminin anasının kürd mənşəli olması ilə izah edirlər.<ref>{{cite book|last=Minorsky|first=V.|title=review of G. H. Darab translation of Makhzan al-Asrar|date=1948|publisher=BSOAS|page=5|pages=441}}<blockquote>"…Nizami’s mother was of Kurdish origin, and this might point to Ganja where the Kurdish dynasty of Shaddad ruled down to AH. 468; even now Kurds are found to the south of Ganja".</blockquote></ref>
<ref>{{cite book|last=Minorsky|first=V.|title=Studies in Caucasian History|date=1957|publisher=Cambridge University Press|page=34|pages=}}<<blockquote>"The author of the collection of documents relating to Arran Mas’ud b. Namdar (c. 1100) '''claims Kurdish nationality'''. The mother of the poet Nizami of Ganja was Kurdish (see autobiographical digression in the introduction of Layli wa Majnun). In the 16th century there was a group of 24 septs of Kurds in Qarabagh, see Sharaf-nama, I, 323. Even now the Kurds of the USSR are chiefly grouped south of Ganja. Many place-names composed with Kurd are found on both banks of the Kur"</blockquote></ref>
Nizamidən yüz il sonra yaşamış İran tarixçisi [[Həmdullah Qəzvini]] ''"xəzinələrlə dolu"'' Arran şəhəri Gəncəni İranın ən zəngin və çiçəklənən şəhəri kimi təsvir edir.<ref>{{cite web
| url = http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D16301012%26ct%3D11
| title = The Geographical Part of the NUZHAT-AL-QULŪB
| author = Ḥamd-Allāh Mustawfī of Qazwīn
| date =
| work = Persian Literature in Translation
| publisher = The Packard Humanities Institute
| accessdate = 2011-01-22
| lang = en
| archiveurl = http://www.webcitation.org/61HMFWInK
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>Several cities in Īrān are more opulent than many others, Richer and more productive, by reason of climate and soil, [<Arabic>] Of these is Ganjah, so full of treasure, in Arrān, Isfahān in `Irāq, In Khurāsān Marv and Ṭus, in Rūm (Asia Minor) Āq Sarāy.</blockquote></ref> O dövrdə, Azərbaycan, Arran və Şirvan [[Xorasan]]dan sonra fars mədəniyyətinin ikinci ən böyük yeni mərkəzi idi. Mütəxəssislər fars poeziyasının Xorasan stili daxilində qərb məktəbini ayırırlar ki, bu da [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]] məktəbi, bəzən isə [[Şirvan (tarixi ərazi)|Şirvan]], [[Arran]] və ya [[Qafqaz]] məktəbi adlandırılır. Bu məktəb mürəkkəb metaforik və fəlsəfi məzmunu, həmçinin [[xristianlıq|xristian]] ənənəsindən alınmış obrazların istifadəsi ilə seçilir.<ref>{{cite book|last=Chelkowski|first=Peter|title=Literature in Pre-Safavid Isfahan|date=1974|publisher=Taylor & Francis, Ltd. on behalf of International Society for Iranian Studies|pages=112-131|url=http://books.google.com/books?id=I1iIQwAACAAJ&dq=Peter+Chelkowski,+Literature+in+Pre-Safavid&hl=en&ei=hyt4Te7uOoWg8QPo7vyfDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA}}<blockquote>"The three main literary styles which follow each other consecutively are known as: '''Khurasani, Iraqi, and Hindi'''. The time spans of each style are equally flexible. Within these broad geographical divisions we then come across certain "literary schools" which reflect regional peculiarities and idiosyncrasies and are identified with smaller entities like provinces or towns. For example, there are: ''the Azerbayjani school, the Tabriz school, or the Shirvan school''."</blockquote></ref> Nizami, Qərb məktəbinin ən mühüm nümayəndələrindən biri hesab edilir.<ref>{{cite book|last=Hunter|first=Shireen T.|title=Iran and Transcaucasia in Post-Soviet Era" in Central Asia meets the Middle East|date=1998|publisher=Psychology Press|pages=89-129}}<blockquote>"Despite these myths, the historical and cultural elements of which the ex-Soviet Azerbaijanis are most proud, such as being the land of '''Zoroaster and the poet Nizami, have distinctly Iranian origins and characters'''"</blockquote></ref><ref>{{cite book|last=Тамимдари|first=Ахмад|title=История персидской литературы|date=2007|publisher=Петербургское востоковедение|isbn=5-85803-355-4, ББК Э383-4, УДК 297|page=83}}</ref>
== Həyatı ==
Nizaminin həyatı haqqında çox az məlumat var; şairin həyatı haqqında yeganə məlumat mənbəyi onun əsərləridir ki, bu əsərlərdə də kifayət qədər aydın informasiya verilməmişdir.<ref>{{cite book|last=Rypka|first=Jan|title="Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods", в "The Cambridge History of Iran"|date=January 1968|pages=578}}<blockquote>'''Hakim Jamal al-din Abu Muhammad Ilyas b. Yusuf b. Zaki b. Mu’ayyad Nizami''' a native of Ganja in Azarbaijan… Little is known of his life, the only source being his own works, which in many cases provided no reliable information.</blockquote></ref> Buna görə də Nizaminin adı və şəxsiyyəti ətrafında çoxlu əfsanələr yaranmış və onun bioqrafiyasını bəzəmişdir.<ref name="Oxford">{{cite book|last=Ganjavī|first=Niẓāmī|title=The haft paykar: a medieval Persian romance|date=1995|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|isbn=0-19-283184-4|pages=305|edition=Julie Scott Meisami|url=http://books.google.com/books?id=8vxjAAAAMAAJ&q=Julie+Scott+Meisami+%22The+Haft+Paykar:+A+Medieval+Persian+Romance&dq=Julie+Scott+Meisami+%22The+Haft+Paykar:+A+Medieval+Persian+Romance&hl=en&ei=yjZ4TbXAFsa48gOH7K2gDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA}}<blockquote>"Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami… He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but '''little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet.'''"</blockquote></ref>
=== Adı və ləqəbi ===
Şairin əsl adı ''İlyas'', atasının adı ''Yusif'', babasının adı ''Zəki'' olmuşdur: oğlu ''Məhəmməd''in doğulmasından sonra onun da adı şairin tam adına keçmiş və onun tam adı '''''Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki Müəyyəd''''' olmuşdur.<ref name="Blois1" /> Ədəbi [[ləqəb]] kimi şair "''Nizami''" sözünü seçmişdir<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4}}<blockquote>"Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209."</blockquote></ref> ki, bunu da bəzi təzkirəçilər, şairin ailəsinin ənənəvi olaraq tikməçiliklə məşğul olması ilə izah edirlər; Nizami ədəbiyyatla məşğul olmaq üçün ailə sənətindən imtina etmiş, toxuyucu səbri ilə əsərləri üzərində çalışmışdır.<ref>{{cite book|last=Zarrinkoob|first=Abdolhossein|title=Nizami, a life-long quest for a utopia|date=1977|publisher=G. Bardi, deH'Accademia Nazionale dei Lincei|location=Roma|pages=7|edition=Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno (ROMA, 25-26 MARZO 1975)}}<blockquote>The generous gifts of these royal patrons, which included a Turkish slave-maid with one or two pieces of land, offered a good opportunity for the poet to work on his poetical craft with the patience of a skillful embroiderer. In fact, some writers of Tadhkiras have stated(4) that embroidering was the inherited profession of the poet’s family and that, he himself had renounced it for the sake of poetry, although there is nothing in the poet’s work that might assure us of this point. … But in all these facts, there is nothing to assure us about the poet’s craft.</blockquote></ref> Şairin ''Nizam əd-Din Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki ibn Müəyyəd'' olmuşdur.<ref name="Oxford3">{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4}}<blockquote>"Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209. His father, who had migrated to Ganja from Qom in north central Iran, may have been a civil servant; his mother was a daughter of a Kurdish chieftain; having lost both parents early in his life, Nizami was brought up by an uncle. He was married three times, and in his poems laments the death of each of his wives, as well as proferring advice to his son Muhammad. He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet."</blockquote></ref> Yan Rıpka şairin rəsmi adının ''Hakim Camal əd-Din Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki ibn Müəyyəd Nizami'' olduğunu qeyd edir.<ref>{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan, "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods"|title="The Cambridge History of Iran"|date=1995|publisher=William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar Shater, Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=0-521-06936-X, 9780521069366|page=771|pages=578|edition=5 – The Saljuq and Mongol Periods|url=http://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s|accessdate=24 iyun 2017}}<blockquote>As the scene of the greatest flowering of the panegyrical qasida, southern Caucasia occupies a prominent place in New Persian literary history. But this region also gave to the world Persia’s finest creator of romantic epics. '''Hakim Jamal al-din Abu Muhammad Ilyas b. Yusuf b. Zaki b. Mu’ayyad Nizami''' a native of Ganja in Azarbaijan, is an unrivaled master of thoughts and words, a poet whose freshness and vigor all the succeeding centuries have been unable to dull.</blockquote></ref>
=== Doğum tarixi və yeri ===
{{Şəkillər albomu
| yer = right
| istiqamət = üfüqi
| şəkil1 = Nizaminin Gəncədəki heykəli.JPG
| miqyas1 = 153
| şəkil2 = Nizami heykəli (2012).JPG
| miqyas2 = 150
| alt yazı= Nizami Gəncəvinin [[Gəncə]] şəhərində [[Nizami Gəncəvinin heykəli (Gəncə, 1946)|1946-cı ildə]] <small>(heykəltəraş:''[[Fuad Əbdürrəhmanov]]'')</small> və [[Nizami Gəncəvinin heykəli (Gəncə, 2012)|2012-ci ildə]] <small>(heykəltəraş:''[[Şərif Şərifov (memar)|Şərif Şərifov]]'')</small> ucaldılmış heykəlləri.
| alt_yazı_arxafon= lightgrey
}}
Nizaminin dəqiq doğum tarixi bilinmir.<ref name="Rypka2">{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan|title=Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods|date=January 1968|pages=578}}<blockquote>"We can only deduce that '''he was born between 535 and 540 (1140–46)''' …"</blockquote></ref> Məlum olan odur ki, şair, [[1140]]-[[1146]]-cı (hicri 535—540) illər arasında doğulmuşdur. Nizaminin bioqrafları və müasir tədqiqatçılar, onun dəqiq doğum tarixini altı il arasında göstərirlər (535-40/1141-6).<ref>{{cite encyclopedia
|author = Chelkowski, P.
|editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs
|encyclopedia = [[İslam Ensiklopediyası|Энциклопедия ислама Online]]
|title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad
|publisher = Brill Academic Publishers
|id = ISSN 1573-3912}}<blockquote>The traditional biographers, and some modern researchers, differ by six years about the exact date of his birth (535-40/1141-6)…</blockquote></ref> Formalaşmış ənənəyə əsasən və [[UNESCO]]-nun da qəbul etdiyi tarixə əsasən şairin doğum tarixi kimi 1141-ci il qəbul olunur.<ref name="ref0" /> Bu tarixə şair özü də, "[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]" poemasının ''"Kitab üçün üzr"'' bölməsində işarə edərək deyir:
{{cquote|müəllif=<small>([[Rəsul Rza|R.Rzanın]] tərcüməsi)</small>|''Fələk yaradırkən deyib mənə "şir",<br />Lakin bu vücudum bir yun heykəldir,<br />Deyiləm düşmənlə vuruşan şirdən,<br />Yetər ki, özümlə döyüşürəm mən.''}}
Bu beytlərdən məlum olur ki, şair [[Şir (bürc)|Şir]] bürcü altında doğulmuşdur. Həmin bölmədəcə Nizami bildirir ki, poema üzərində işə başlayarkən onun qırx yaşı olmuşdur, poemanı yazmağa isə şair, [[hicri təqvim]]lə 575-ci ildə başlamışdır. Bu hesaba əsasən belə nəticə alınır ki, Nizami hicri 535-ci ildə (miladi 1141-ci il) doğulmuşdur. Həmin il ulduzlar 17-22 avqust tarixlərində Şir bürcü altında düzlümşüdür ki, buna əsasən də Nizaminin 17-22 avqust 1141-ci ildə doğulması güman edilir<ref name="Низами Г.">Низами Гянджеви. Избранное. — Баку: "Азернешр", 1989. — 6 с.</ref>.
Şairin doğum yeri də uzun müddət mübahisə mövzusu olmuşdur. [[Lütfəli bəy Azər]] (XVIII əsrdə yaşamışdır) ''"Atəşgədə"'' adlı təzkirəsində Nizaminin aşağıda göstərilən və ''"[[İsgəndərnamə]]"'' poemasından olması iddia edilən (poemanın [[Abdulla Şaiq]] və [[Mikayıl Rzaquluzadə]] tərəfindən [[Azərbaycan dili]]nə tərcümə edilmiş və nəşr olunmuş variantında həmin beyt yoxdur) beytə istinadən Nizaminin mərkəzi [[İran]]dakı [[Qum (İran)|Qum]] şəhərində doğulmasını iddia edir:/
[[Şəkil:Nizami Gəncəvinin məqbərəsi.JPG|310px|thumb|right|<center>[[Gəncə]] şəhərində yerləşən [[Nizami məqbərəsi]]</center>]]
{{cquote|müəllif=<small>(Əhməd İsayevin tərcüməsi<ref>{{cite news|last=İsayev|first=Əhməd|title=Gəncənin dünya şöhrətli övladı – ulu Nizami|url=http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=14554|accessdate=26 iyun 2017|agency=Azərbaycan qəzeti|date=01 Sentyabr 2012}}</ref>)</small>|''Mən mirvari kimi Gəncə dənizində qərq olsam da,<br />dağlarda yerləşən Qum şəhərindənəm.''}}
Nizaminin orta əsr bioqraflarının hamısı (Aufi Sədidəddin (XIII əsr), [[Dövlətşah Səmərqəndi]] (XV əsr) və s.) şairin doğulduğu şəhər kimi, onun bütün ömrü boyu yaşadığı və vəfat etdiyi [[Gəncə]] şəhərini göstərirlər. Akademik [[Yevgeni Bertels|Y.E. Bertels]] qeyd edir ki, Nizaminin ona məlum olan ən yaxşı və qədim əlyazmalarında belə Qum haqqında məlumata rast gəlməmişdir.<ref>Бертельс Е. Э. - Великий азербайджанский поэт Низами. — Баку: издательство АзФАН, 1940. — стр. 26:<blockquote>"В лучшей и старейшей из известных мне рукописей Низами, принадлежащей Национальной библиотеке в Париже и датированной 763 г. (1360 г. н. э.), этой строки не имеется."</blockquote></ref> Hazırda, akademik müəlliflər tərəfindən qəbul edilmiş ortaq fikrə əsasən, Nizaminin atasının Qumdan olmasına<ref name="Oxford3" />, lakin Nizaminin özünün Gəncədə doğulmasına, onun əsərlərində Qumda doğulması ilə bağlı iddianın isə mətn səhvi olmasına<ref name="Blois1" /> inanılır. Nizaminin yaşadığı dövrdə Gəncə şəhəri, 1077-1307-cü illərdə mövcud olmuş [[Böyük Səlcuq imperiyası]]nın<ref>{{cite web
| url = http://www.britannica.com/EBchecked/topic/413374/Nezami
| title = Nezami
| author =
| date =
| work =
| publisher = Encyclopædia Britannica
| accessdate = 2011-02-08
| lang = en
| archiveurl = http://www.webcitation.org/61HMHDXyC
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>Neẓāmī, in full Elyās Yūsof Neẓāmī Ganjavī, Neẓāmī also spelled Niẓāmī (b. c. 1141, '''Ganja, Seljuq empire''' [now Ganca, Azerbaijan]—d. 1209, Ganja), greatest romantic epic poet in Persian literature, who brought a colloquial and realistic style to the Persian epic.</blockquote></ref> (və onun yerli təmsilçiləri olan [[Azərbaycan Atabəyləri]]nin) hakimiyyəti altında olmuşdur.
Nizami şəhərdə doğulmuş<ref name="Rypka4">{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan|title=Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods|date=January 1968|pages=578}}<blockquote>We can only deduce that he was born between 535 and 540 (1140–46) and that '''his background was urban'''.</blockquote></ref> və ömrünün sonuna kimi şəhərdə yaşamışdır. Onun doğma şəhəri olan Gəncədə o dövrdə irandilli əhali üstünlük təşkil etdiyinə<ref name="Blois1" /> görə fars mədəniyyəti hakim olmuşdur.<ref name="Blois1" /> Həyatı haqqında az məlumat olmasına baxmayaraq, şairin ömrünün sonuna kimi Cənubi Qafqazda yaşaması güman edilir.<ref name="Blois1" /> Nizaminin həyatı haqqında cüzi məlumatlar onun əsərlərində verilmişdir.<ref name="Rypka3">{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan|title=Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods’, in The Cambridge History of Iran, Volume 5, The Saljuq and Mongol Periods|date=January 1968|pages=578}}<blockquote>"Little is known of his life, the only source being his own works, which in many cases provided no reliable information."</blockquote></ref>
=== Valideynləri və qohumları ===
Nizaminin [[Qum (İran)|Qum]]dan (Mərkəzi İran) [[Gəncə]]yə köçmüş atası Yusif ibn Zəki ehtimal ki, dövlət işçisi olmuşdur.<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4}}<blockquote>"Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209. '''His father''', who had migrated to Ganja from Qom in north central Iran, '''may have been a civil servant'''; his mother was a daughter of a Kurdish chieftain; having lost both parents early in his life, Nizami was brought up by an uncle."</blockquote></ref> Nizaminin iran mənşəli<ref>{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan, "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods"|title="The Cambridge History of Iran"|date=1995|publisher=William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar Shater, Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=0-521-06936-X, 9780521069366|page=771|pages=578|edition=5 – The Saljuq and Mongol Periods|url=http://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s|accessdate=24 iyun 2017}}<blockquote>"At all events '''his mother was of Iranian origin''', the poet himself calling her Ra’isa and describing her as Kurdish."</blockquote></ref> anası Rəisə, şairin özünün sözlərinə görə kürd<ref>{{cite book|last1=Rypka|first1=Jan, "Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods"|title="The Cambridge History of Iran"|date=1995|publisher=William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar Shater, Cambridge University Press|location=Cambridge|isbn=0-521-06936-X, 9780521069366|page=771|pages=578|edition=5 – The Saljuq and Mongol Periods|url=http://books.google.com/books?id=16yHq5v3QZAC&dq=the+cambridge+history+of+iran&source=gbs_navlinks_s|accessdate=24 iyun 2017}}<blockquote>"At all events his mother was of Iranian origin, the poet himself calling her '''Ra’isa and describing her as Kurdish.'''"</blockquote></ref><ref>V. Minorsky. [https://books.google.az/books?id=Pzg8AAAAIAAJ&lpg=PP12&ots=HwajV0cSHD&dq=MINORSKY,+V.+Studies+in+Caucasian+History.+:+New+Light+on+the+Shaddadids+of+Ganja.+The+Shaddadids+of+Ani.+Prehistory+of+Saladin.&hl=ru&pg=PA34&redir_esc=y#v=onepage&q=Nizami%20Ganja&f=false Studies in Caucasian History: I. New Light on the Shaddadids of Ganja II. The Shaddadids of Ani III. Prehistory of Saladin.] — CUP Archive, 1953. — Т. I. — С. 34. — 208 с.</ref> olmuşdur. Ehtimal ki, [[Kürdlər|kürd]] sülalə başçısının qızı olan həmin xanım<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4}}<blockquote>"Abû Muhammad Ilyas ibn Yusuf ibn Zaki Mu’ayyad, known by his pen-name of Nizami, was born around 1141 in Ganja, the capital of Arran in Transcaucasian Azerbaijan, where he remained until his death in about 1209. His father, who had migrated to Ganja from Qom in north central Iran, may have been a civil servant; '''his mother was a daughter of a Kurdish chieftain'''; having lost both parents early in his life, Nizami was brought up by an uncle."</blockquote></ref>, bəzi ehtimallara görə, Atabəylərdən əvvəl Gəncədə hakim olmuş [[Şəddadilər]] sülaləsindən olmuşdur.
Nizami valideynlərini erkən itirmişdir.<ref name="TalatoffClinton">"The Poetry of Nizami Ganjavi: Knowledge, Love, and Rhetortics", Edited by Kamran Talattof and Jerome W. Clinton, Palgrave Macmillan, New York, 2001, ISBN 978-0-312-22810-1, ISBN 0-312-22810-4. pg 210: <blockquote>"'''His father, Yusuf and mother, ''Rai’sa'', died while he was still relatively young''', but maternal uncle, Umar, assumed responsibility for him"</blockquote></ref> Atasının ölümündən sonra İylası anası tərbiyələndirmiş, anasının ölümündən sonra isə uşaq dayısı Xoca Ömərin himayəsində qalmışdır.<ref name=autogenerated4>"The Poetry of Nizami Ganjavi: Knowledge, Love, and Rhetortics", New York, 2001. pg 2: <blockquote>"His father, Yusuf and mother, ''Rai’sa'', died while he was still relatively young, but '''maternal uncle, Umar, assumed responsibility for him'''"</blockquote></ref>
[[Dövlətşah Səmərqəndi]] (1438–1491) özünün ''"Təzkirət ət-şüəra"'' adlı traktatında ([[1487]]-ci ildə tamamlanmışdır) Nizaminin, [[Qivami Mütərrizi]] adlı şair qardaşı olmasını qeyd etmişdir.
=== Təhsili ===
Yaşadığı dövrün standartlarına görə Nizaminin parlaq təhsili olmuşdur.<ref>{{cite book|last=Seyyed Hossein Nasr, Mehdi Amin Razavi.|title=The Islamic intellectual tradition in Persia",RoutledgeCurzon; annotated edition edition|date=1996|publisher=Mehdi Amin Razavi, Routledge|isbn=0-7007-0314-4, 9780700703142|page=375|pages=179|url=http://books.google.com/books?id=rXDSeOhHihcC&dq=nasr+razavi+nizami&source=gbs_navlinks_s}}<blockquote>When Nizami, who was an unusual gifter child, began his formal education, he encountered a vast ocean of Islamic sciences. He studied the religious sciences as his work reflect and mastered the art of quaranic interpretation and Hadith which are the fundamental and foundational bases of the Islamic sciences.</blockquote></ref> Nizaminin yaşadığı dövrdə belə hesab edilirdi ki, şair müxtəlif fənnlər üzrlə bilikli olmalıdır. Lakin, buna baxmayaraq, Nizami öz savadı ilə şairlər arasında seçilə bilmişdi: Nizaminin əsərləri onun ərəb və fars ədəbiyyatının şifahi və yazılı ənənələrinə gözəl bələd olmasına, [[riyaziyyat]], [[astronomiya]], [[astrologiya]]<ref>{{cite book|last=Nizami|title=The Story of Layla and Majnun, by Nizami|date=1966|publisher=Translated Dr. Rudolf. Gelpke in collaboration with E. Mattin and G. Hill, Omega Publications|isbn=#0-930872-52-5}}</ref>, [[əlkimya]], [[tibb]], [[botanika]], [[teologiya]], [[Quran]] təfsiri, [[şəriət]], [[xristianlıq]], [[iudaizm]]<ref>{{cite encyclopedia
|author = Abel, A.
|editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs
|encyclopedia = Encyclopaedia of Islam
|title = Iskandar Nama
|publisher = Brill Academic Publishers
|id = ISSN 1573-3912}}<blockquote>"As a learned Iranian poet, Niẓami, who demonstrates his eclecticism in the information he gives (he says, "I have taken from everything just what suited me and I have borrowed from recent histories, Christian, Pahlavi and Jewish … and of them I have made a whole"), locates the story of his hero principally in Iran.</blockquote></ref>, [[İran]] mifləri və əfsanələri<ref name="Subtelny, Maria">{{cite book|last=Maria|first=Subtelny|title=Visionary Rose: Metaphorical Application of Horticultural Practice in Persian Culture, "Botanical progress, horticultural information and cultural changes"|date=2007|publisher=Michel Conan and W. John Kress, Dumbarton Oaks|location=USA|isbn=0-88402-327-3, 9780884023272|page=278|pages=12|url=http://books.google.com/books?id=dmclFThar_UC&source=gbs_navlinks_s}}<blockquote>In a highly evocative tale he relates in the Makhzan al-Asrar ("Treasury of Secrets"), the twelfth-century Persian poet, Nizami whose oeuvre is an acknowledged repository of Iranian myths and legends, illustrates the way in which the rose was perceived in the Medieval Persian imagination.</blockquote></ref>, [[tarix]], [[etika]], [[fəlsəfə]], [[ezoterika]], [[musiqi]] və [[təsviri sənət]]i<ref name="Oxford" /><ref>{{cite encyclopedia
|author = Chelkowski, P.
|editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs
|encyclopedia = Encyclopaedia of Islam
|title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad
|publisher = Brill Academic Publishers
|id = ISSN 1573-3912}}<blockquote>From his poetry, it is evident that he was learned not only in mathematics, astronomy, medicine, jurisprudence, history, and philosophy but also in music and the arts.</blockquote></ref> yaxşı bilməsinə dəlalət edir.
Baxmayaraq ki, Nizamini mənbələrdə tez-tez "həkim" (müdrik)<ref>{{cite encyclopedia
|author = Chelkowski, P.
|editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs
|encyclopedia = Encyclopaedia of Islam
|title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad
|publisher = Brill Academic Publishers
|id = ISSN 1573-3912}}<blockquote>In recognition of his vast knowledge and brilliant mind, the honorific title of ḥakīm, "learned doctor, " was bestowed upon him by scholars.</blockquote></ref> adlandırırlar, o, [[Fərabi]], [[İbn Sina]] və [[Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi|Sührəvərdi]] kimi filosof və ya [[İbn əl-Ərəbi]] və [[Əbdürrəzzaq əl-Kaşani]] kimi sufizm nəzəriyyəçisi olmamışdır. Buna baxmayaraq, daha sonrakı dövrdə yaşamış, müxtəlif elm sahələrində fəaliyyət göstərmələrinə baxmayaraq fəlsəfə, qnosis və teologiyanı birləşdirməyə çalışmış [[Qütbəddin Şirazi]] və [[Baba Əfzəl Kaşani]] kimi, İslam fəlsəfi fikrinin müxtəlif sahələrinə yaxşı bələd olan filosof və qnostik hesab edirlər.<ref>{{cite book|last=Seyyed Hossein Nasr, Mehdi Amin Razavi.|title=The Islamic intellectual tradition in Persia",RoutledgeCurzon; annotated edition edition|date=1996|publisher=Mehdi Amin Razavi, Routledge|isbn=0-7007-0314-4, 9780700703142|page=375|pages=187|url=http://books.google.com/books?id=rXDSeOhHihcC&dq=nasr+razavi+nizami&source=gbs_navlinks_s}}<blockquote>Nizami was not a philosopher like Farabi, ibn Sina and Suhrawardi or the expositor of theoretical Sufism like Ibn 'Arabi and 'Abd al-Razzaq Kashani. However he should be regarded as philosopher and a gnostic who had who had mastered various fields of Islamic thought which he synthesized in a way to bring to mind the tradition of the Hakims who were to come after him such as Qutb al-Din Shirazi and Baba Afdal Kashani, who, while being masters of various school of knowledge, attempted to synthesize different traditions of philosophy, gnosis and theology.</blockquote></ref>
=== Şəxsi həyatı ===
[[Şəkil:Nizami Ganjavi at shah's reception miniature.JPG|left|thumb|190px|<center>Nizami Gəncəvi şahın qəbulunda, [[1570]]-ci ilə aid miniatür, [[Azərbaycan Tarix Muzeyi]]</center>]]
Nizaminin həyatı haqqında çox az məlumat saxlanılsa da, dəqiq bilinir ki, o, saray şairi olmamış, çünki bu halda dürüstlüyünü itirəcəyindən qorxmuş və ilk növbədə azad yaradıcılıq imkanı arzulamışdır.<ref>{{cite encyclopedia
|author = Chelkowski, P.
|editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, [[Босворт, Клиффорд Эдмунд|К. Эд. Босворт]], E. van Donzel and W.P. Heinrichs
|encyclopedia = [[Encyclopaedia of Islam|Энциклопедия ислама Online]]
|title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad
|publisher = Brill Academic Publishers
|id = ISSN 1573-3912}}<blockquote>"Usually, there is more precise biographical information about the Persian court poets, but Nizāmī was not a court poet; he feared loss of integrity in this role and craved primarily for the freedom of artistic creation."</blockquote></ref> Buna baxmayaraq, Nizami əsərlərini müxtəlif sülalələrdən olan hökmdarlara həsr etmişdir. Məsələn, ''"[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]"'' poemasını Nizami, [[şirvanşah]]a, ''"[[Yeddi gözəl (Nizami)|Yeddi gözəl]]"'' poemasını isə [[Eldənizlər]]in rəqibi [[Ağsunqurilər]] sülaləsindən [[Əlaəddin Körpə Arslan]]a ithaf etmişidr.<ref>{{cite web
| author = K. A. Luther
| date = December 15, 1987
| url = http://www.iranica.com/articles/atabakan-e-maraga-also-called-ahmadilis-a-family-of-local-rulers-of-maraga-who-ruled-from-the-early-6th-12th-cent
| title = ATĀBAKĀN-E MARĀḠA
| work =
| publisher = Iranica
| accessdate = 2010-09-02
| lang = eng
| archiveurl = http://www.webcitation.org/61HMIC6iR
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>"Alāʾ-al-dīn of Marāḡa… He seems to have been a man of pronounced literary interests, since at his request the poet Neẓāmī Ganǰavī composed the Haft peykar".</blockquote></ref>
Nizami, bütün həyatı boyunca Gəncədə yaşamış və üç dəfə evlənmişdir.<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4}}<blockquote>"… Nizami was brought up by an uncle. '''He was married three times''', and in his poems laments the death of each of his wives, as well as proferring advice to his son Muhammad. He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet."</blockquote></ref> Şairin ilk və ən sevimli həyat yoldaşı Afaq adlı qıpçaq qul olmuşdur. Ona bir çox şerlər həsr edən Nizami, ''"ləyaqətli görünüşlü və gözəl ağıllı"'' adlandırmışdır. Afaq, Nizamiyə Dərbənt hakimi Dara Müzəffərəddin tərəfindən hədiyyə edilmiş, Nizami isə onu azad edərək evlənmişdir. [[1174]]-cü ildə onların oğlan övladı dünyaya gəlmiş və şair oğlunu Məhəmməd adlandırmışdır. [[1178]]-[[1179]]-cu illərdə ''"Xosrov və Şirin"'' poemasının tamamlanması zamanı Afaq vəfat etmişdir. Nizaminin sonrakı iki həyat yoldaşı da vaxtından əvvəl vəfat etmiş, onların hər birinin ölümü, şairin yeni epik poemasını tamamlaması ilə üst-üstə düşmüşdür ki, bu münasibətlə də Nizami yazmışdır:
{{cquote|''İlahi, nəyə görə, mən hər poemaya görə bir həyat yoldaşı qurban verməliyəm''<ref>{{cite web
| author = Iraj Bashiri
| date = 2000
| url = http://www.angelfire.com/rnb/bashiri/Teahouse/Figures.html#Nizami
| title = The Teahouse at a Glance – Nizami's Life and Works
| work =
| publisher =
| accessdate = 2010-09-06
| lang =
| archiveurl = http://www.webcitation.org/61HMIxMmR
| archivedate = 2011-08-28
}}</ref><ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4}}<blockquote>"… '''He was married three times''', and '''in his poems laments the death of each of his wives,''' as well as proferring advice to his son Muhammad."</blockquote></ref>}}
Nizami, siyasi qeyri-stabillik və intensiv intellektual aktivlik dövründə yaşamışdır ki, bu da onun şerlərində və poemalarında əks olunmuşdur. Şairin himayədarları ilə qarşılıqlı münasibəti, əsərlərinin dəqiq yazılma tarixi haqqında məlumatlar yoxdur, bilinən tarixlər isə Nizamidən sonrakı dövrdə yaşamış təzkirəçilərin verdiyi məlumatlardan əldə edilmişdir.<ref>{{cite book|last=Scott Meisami|first=Julie|title="The Haft Paykar: A Medieval Persian Romance (Oxford World's Classics)"|date=1995|publisher=Oxford University|Oxford University Press|isbn=0-19-283184-4}}<blockquote>"… Nizami … '''He lived in an age of both political instability and intense intellectual activity, which his poems reflect'''; but little is known about his life, his relations with his patrons, or the precise dates of his works, as the accounts of later biographers are colored by the many legends built up around the poet."</blockquote></ref> Hələ sağlığında Nizami böyük hörmət və izzət sahibi olmuşdur. [[Atabəylər]] dəfələrlə Nizamini saraya dəvət etmiş, lakin, şairin israrla imtina etmişdir, buna baxmayaraq, Nizamini müqəddəs hesab edən hökmdar ona beş min [[dinar]] və 14 kənd bağışlamışdır.<ref>{{cite web
| author =
| date = 2000
| url = http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D17604010%26ct%3D0
| title = PREFACE
| work = Lailî and Majnûn – Persian Literature in Translation
| publisher = The Packard Humanities Institute
| accessdate = 2011-01-31
| lang = en
| archiveurl = http://www.webcitation.org/61HMJTOZL
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>In honour of Nizámi, it is related that Ata Beg was desirous of forming and cultivating an acquaintance with him, and with that view ordered one of his courtiers to request his attendance. But it was replied, that Nizámi, being an austere recluse, studiously avoided all intercourse with princes. Ata Beg, on hearing this, and suspecting that the extreme piety and abstinence of Nizámi were affected, waited upon him in great pomp for the purpose of tempting and seducing him from his obscure retreat; but the result was highly favourable to the poet; and the prince ever afterwards looked upon him as a truly holy man, frequently visiting him, and treating him with the most profound respect and veneration. Nizámi also receiv­ed many substantial proofs of the admiration in which his genius and learning were held. On one occasion, five thousand dinars were sent to him, and on another he was presented with an estate consisting of fourteen villages.</blockquote></ref>
Dini inancına görə Nizami [[sünni]] müsəlman olmuşdur.<ref>E.E. Bertels (1962), Selected Works, Nizami and Fizuli, "the fact that unlike the Shia Iranians, "Nizami was righteous Sunni"", Oriental Literature</ref> Şairin doğum tarixi kimi, vəfat tarixi də mübahisəlidir. Nizaminin vəfat tarixini qeyd edən orta əsr bioqrafları bir-biri ilə 37 il (575—613/1180-1217) fərqi olan müxtəlif rəqəmlər göstərirlər. Hazırda dəqiq olan yeganə məlumat odur ki, Nizami XIII əsrdə vəfat etmişdir.<ref>{{cite encyclopedia
|author = Chelkowski, P.
|editor = P.J. Bearman, Th. Bianquis, К. Эд. Босворт, E. van Donzel and W.P. Heinrichs
|encyclopedia = [[Encyclopaedia of Islam|Энциклопедия ислама Online]]
|title = Niẓāmī Gand̲j̲awī, Ḏj̲amal al-Dīn Abū Muḥammad Ilyās b. Yūsuf b. Zakī Muʾayyad
|publisher = Brill Academic Publishers
|id = ISSN 1573-3912}}<blockquote>The traditional biographers, and some modern researchers, differ by six years about the exact date of his birth (535-40/1141-6), and as much as thirty-seven years about the date of his death (575—613/1180-1217). Now there is no doubt, however, that he died in the 7th/13th century, and the earlier dates must be discarded as erroneous.</blockquote></ref> Nizaminin vəfat tarixinin hicri 605-ci ilə (miladi 1208/1209) uyğunlaşdırılması, Gəncədən tapılmış və Bertels tərəfindən nəşr edilmiş ərəb dilli kitabəylə əsaslandırılmışdır.<ref>{{cite book|last=De Blois|first=Francois|title=Persian Literature – A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period|date=2004|publisher=Routledge|isbn=0-947593-47-0, 9780947593476|page=544|pages=370|url=http://books.google.com/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s}}</ref> Şairin vəfat tarixi ilə bağlı ikinci məlumat isə, Nizaminin ölümündən sonra ehtimal ki, onun oğlu tərəfindən yazılmış və ''"[[İsgəndərnamə]]"'' poemasının ''"[[İsgəndərnamə|İqbalnamə]]"'' adlı ikinci hissəsində antik filosoflar [[Platon]], [[Sokrat]] və [[Aristotel]]in ölümü ilə bağlı şerə əlavə edilmiş beytlərdir. Bu beytlərdə şairin yaşı müsəlman təqviminə əsasən göstərilmiş və buna uyğun olaraq da, onun vəfat tarixi hicri 598-ci (1201/1202) il kimi hesablanmışdır.<ref>{{cite book|last=De Blois|first=Francois|title=Persian Literature – A Biobibliographical Survey: Volume V Poetry of the Pre-Mongol Period|date=2004|publisher=Routledge|isbn=0-947593-47-0, 9780947593476|page=544|pages=369|url=http://books.google.com/books?id=UeMOAAAAQAAJ&dq=Persian+Literature+-+A+Bio+Bibliographical+Survey:+Volume+V+Poetry+of+the+Pre-Mongol+Period%22&source=gbs_navlinks_s}}</ref>
{{cquote|müəllif=<small>[[Mikayıl Rzaquluzadə]]nin tərcüməsi</small>|''Altmış üç yaşından altı ay qədər<br />Keçmişkən, istədi eləsin səfər.<br />Keçmiş alimlərdən danışdı bütün,<br />O da onlar kimi yatacaq bir gün.'' }}
== Yaradıcılığı ==
Nizami dövrü fars mədəniyyəti, qədim köklərə, əzəmət və dəbdəbəyə malik olması ilə məşhurdur. Davamlı olaraq, ölkə ərazisinə yürüş edən yadelli xalqların təsirinə məruz qalmasına baxmayaraq, islamaqədərki fars mədəniyyəti, musiqi, memarlıq və ədəbiyyatda zəngin özünüifadə ənənələri formalaşdıraraq, özünü saxlamaq, qismən dəyişilmək və yad elementləri özünə uyğunlaşdırmaq xüsusiyyətinə malik idi. Nizaminin də sonuncu poemasını həsr etdiyi [[Makedoniyalı İskəndər]], [[İran mədəniyyəti|fars mədəniyyətinin]] əsirinə çevrilmiş çoxsaylı tarixi şəxslərdən biridir.<ref>{{cite book|last=Chelkowski|first=Peter J.|title="Mirror of the Invisible World"|date=1975|publisher=Metropolitan Museum of Art|location=New York|page=117|pages=6}}<blockquote>The culture of Nizami’s Persia is renowned for its deep-rooted tradition and splendor. In pre-Islamic times, it had developed extraordinarily rich and exact means of expression in music, architecture, and daily life as well as in writing, although Iran, its center--or, as the poets believed, its heart--was continually overrun by invading armies and immigrants, this tradition was able to absorb, transform, and ultimately overcome foreign intrusion. Alexander the Great was only one of many conquerors, to be seduced by the Persian way of life.</blockquote></ref> Nizami, Şərq mədəniyyətinin səciyyəvi məhsulu idi. O, islamaqədərki və islamdansonrakı [[İran]], həmçinin İran və [[Qədim dünya]] arasında körpü yaratmışdır.<ref>{{cite book|last=Chelkowski|first=Peter J.|title=Nezami's Iskandarnameh, Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno|date=1977|location=Roma|page=13}}<blockquote>Nizami was a typical product of the Iranian culture. He created a bridge between Islamic Iran and pre-Islamic Iran and also between Iran and the whole ancient world.</blockquote></ref> Nizami Gəncəvi, Persiyanın periferiyası olan [[Qafqaz]]da yaşayıb-yaratmasına baxmayaraq, öz yaradıcılığında bütün fars mədəniyyəti üçün ənənəvi olan vahid dil və vətəndaş fikri ənənəsinə sadiq qalmış, ''"[[Yeddi gözəl (Nizami)|Yeddi gözəl]]"'' poemasında isə İranı ''"dünyanın ürəyi"'' adlandırmışdır<ref>{{cite book|last=Rypka|first=Jan|title=History of Iranian literature (перевод "Dějiny perské a tadžické literatury", Praha: ČSAV, 1956)|date=1968|publisher=Reidel Publishing Company|location=Netherlands|isbn=9027701431|page=929|pages=76}}<blockquote>The centripetal tendency is evident in the unity of Persian literature from the points of view of language and content and also in the sense of civic unity. Even the Caucasian Nizami, although living on the far-flung periphery, does not manifest a different spirit and apostrophizes Iran as the Heart of the World.</blockquote></ref><ref>{{cite book|last=Escobar|first=Pepe|title=Globalistan: How the Globalized World is Dissolving into Liquid War|date=2007|publisher=Nimble Books|isbn=0-9788138-2-0, 9780978813826|page=368|pages=10}}<blockquote>… the great 12th century Persian poet Nezami, who in the famous Haft Peykar ("The Seven Portraits") wrote that "The world is the body and Iran is its heart".</blockquote></ref><ref>{{cite web
| url = http://ganjoor.net/nezami/5ganj/7peykar/sh5/
| title = هفت پیکر
| author = نظامی گنجوی
| date =
| work = آثار سخنسرایان پارسیگو
| publisher =
| accessdate = 2011-02-10
| lang = fa
| archiveurl = http://www.webcitation.org/61HMJxk6I
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>چونکه ایران دل زمین باشد:
</blockquote><blockquote>{{sitatın əvvəli}}
{{oq|fa|همه عالم تن است و ایران دل
: نیست گوینده زین قیاس خجل
: چونکه ایران دل زمین باشد
:دل ز تن به بود یقین باشد
}}{{sitatın sonu}}</ref><ref>{{cite book|last=Ganjavi|first=Nizami|title=Haft Paykar: A Medieval Persian Romance|date=1995|publisher=Oxford University Press, J. S. Meisami (Editor)|location=USA|isbn=978-0-19-283184-2|page=368|pages=19|url=http://www.amazon.com/Haft-Paykar-Medieval-Persian-Classics/dp/0192831844/ref=sr_1_1?s=books&ie=UTF8&qid=1286217678&sr=1-1|accessdate=8 iyul 2017}}<blockquote>The world is a body, Iran its heart,
: No shame to him who says such a word
: Iran, the world’s most precious heart,
: excels the body, there is no doubt.
: Among the realms the kings posses,
: the best domain goes to the best.
</blockquote></ref><ref>{{cite web
| url = http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D17601040%26ct%3D11
| title = THE HAFT PAIKAR (THE SEVEN BEAUTIES)
| author = NIZĀMĪ OF GANJA (Editor and translator – C. E. Wilson)
| date = 1924(London)
| work = Persian Literature in Translation
| publisher = The Packard Humanities Institute
| accessdate = 2010-10-04
| lang = en
| archiveurl = http://www.webcitation.org/61HMKWFN9
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>The world entire is body, Persia, heart,
: the writer shames not at this parallel;
: For since that land’s the heart of (all) the earth
: the heart is better than the body, sure*295.
: Of these dominions which the rulers have
: the best of places to the best accrue.</blockquote> Qeyd: <blockquote>295. '''The sense is apparently, "since Persia is the heart of the earth, Persia is the best part of the earth, because it is certain that the heart is better than the body.'''"</blockquote></ref>:
{{cquote|müəllif=[[Məmməd Rahim]]in tərcüməsi<ref>{{cite book|last=Gəncəvi|first=Nizami|title=Yeddi Gözəl|date=Bakı|publisher=Lider nəşriyyatı, farscadan tərcümə: Məmməd Rahim, elmi redaktor: Xəlil Yusifli|location=2004|isbn=9952-417-07-X|page=337|pages=36|url=http://anl.az/el/n/ng_yeddi_gozel.pdf|accessdate=8 iyul 2017}}</ref>|''İran, bir ürəkdir, bu aləm bədən,<br />Olmaz xəcalətli, belə söz deyən.<br />Çünki, ürəyidir bu yerin İran,<br />Ürək yaxşı olar bədəndən, inan!'' {{oq|fa|همه عالم تن است و ایران دل
: نیست گوینده زین قیاس خجل
: چونکه ایران دل زمین باشد
:دل ز تن به بود یقین باش}}}}
=== Ədəbi təsir ===
Professor Çelkovskinin fikrincə, [[Firdovsi]]nin ''"[[Şahnamə]]"'' əsərini oxumaq Nizaminin sevimli məşğuliyyəti olmuşdur.<ref>{{cite book|last=Chelkowski,|first=P.|title="Nezami's Iskandarnameh:"in Colloquio sul poeta persiano Nizami ela leggenda iranica di Alessandro magno|date=1977|location=Roma}}<blockquote>"It seems that Nezami’s favorite pastime was reading Firdawsi’s monumental epic Shahnameh(The book of Kings)"</blockquote></ref> [[Qətran Təbrizi]], [[Sənai]], [[Fəxrəddin Əsəd Gurgani]], [[Təbəri]] kimi müəlliflərin Nizami yaradıcılığıa təsir etmələrinə baxmayaraq, Firdovsi yaradıcılığı, şair üçün əsas ilham mənbəyi və ''"[[İsgəndərnamə]]"'' poemasının yazılması zamanı əsas mənbə olmuşdur. Nizami, öz əsərlərində, xüsusilə ''"İsgəndərnamə"''nin girişində tez-tez ''"Şahnamə"''yə istinad edir. Belə hesab etmək olar ki, Firdovsinin əsərinə heyran olan Nizami, qarşısında həmin əsərə layiq olan epik poemalar yaratmaq məqsədi qoymuş və həmin poemalardan üçünün – ''"[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]"'', "[[Yeddi gözəl (Nizami)|Yeddi gözəl]]" və ''"[[İsgəndərnamə]]"''<ref>{{cite book|last=Chelkowski,|first=P.|title="Nezami's Iskandarnameh:"in Colloquio sul poeta persiano Nizami e la leggenda iranica di Alessandro magno|date=1977|location=Roma}}<blockquote>"However, it was not Tabari directly, but Ferdowsi who was Nizami’s source of inspiration and material in composing Iskandarnameh. Nizami constantly alludes to the Shahnameh in his writing, especially in the prologue to the Iskandarnameh. It seems that he was always fascinated by the work of Firdawsi and made it a goal of his life to write an heroic epic of the same stature."</blockquote></ref> – yaradılması üçün mənbə kimi ''"Şahnamə"''dən istifadə etmişdir. Nizami Firdovsini "həkim" – "müdrik", "daana" – "bilgin" və orator sənətinin "sözü təzə gəlin kimi bəzəyən" böyük ustadı adlandırmışdır. O, oğluna ''"Şahnamə"''ni oxumağı və müdrik insanın dəyərli fikirlərini yadda saxlamağı tövsiyə edirdi.<ref>{{cite book|last=Dr. Ali Asghar Seyed Gohrab|title="Layli and Majnun: Love, Madness and Mystic Longing"|date=Jun 2003|publisher=Brill Studies in Middle Eastern literature|pages=276}}</ref> [[Yevgeni Bertels]]in fikrinə görə isə, ''"Nizami öz əsərlərini Firdovsinin əsərindən üstün hesab edir"'', ''"palaz''"ı ''"ipəyə"'', ''"gümüş"''ü ''"qızıl"''a çevirdiyini bildirir.<ref>{{cite book|last=Бертэльс,|first=Е. Э.|title="Низами и Фирдоуси"|date=1981|location=Баку}}</ref>
XI əsr fars şairi [[Fəxrəddin Əsəd Gurgani]]nin yaradıcılığı Nizami yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir. Poemaları üçün bir çox süjetləri Firdovsi yaradıcılığından alan Nizami, poeziya yazı sənəti, obrazlı danışıq və kompozisiya qurma texnikasını əsasən Gurganidən almışdır. Bu, ''"[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]"'' poemasında, xüsusilə, Gurganinin ''"[[Veys və Ramin]]"'' poemasından əsas səhnənin təkrarı olan "Aşiqlərin mübahisəsi" səhnəsində açıq görünür. Bundan başqa, Nizami poemanı, Gurganinin də poemasını yazdığı həzəc bəhrində yazmışdır. Gurgani yaradıcılığının Nizami yaradıcılığına təsirini həm də ikincinin [[astrologiya]] elminə olan marağı ilə izah etmək mümkündür.<ref>{{cite book|last=Davis|first=Dick|title=VIS O RĀMIN| lang = en | archiveurl = http://www.webcitation.org/61HML4TpV | archivedate = 2011-08-28url=http://www.iranica.com/articles/vis-o-ramin|accessdate=25 sentyabr 2017}}<blockquote>The poem had an immense influence on Neẓāmi, who takes the bases for most of his plots from Ferdowsi but the basis for his rhetoric from Gorgāni. This is especially noticeable in his Ḵosrow o Širin, which imitates a major scene (that of the lovers arguing in the snow) from Vis o Rāmin, as well as being in the same meter (hazaj) as Gorgāni’s poem. Nezami’s concern with astrology also has a precedent in an elaborate astrological description of the night sky in Vis o Rāmin. Given Nezami’s own paramount influence on the romance tradition, Gorgāni can be said to have initiated much of the distinctive rhetoric and poetic atmosphere of this tradition, with the exception of its Sufi preoccupations, which are quite absent from his poem.</blockquote></ref>
İlk monumental əsəri olan ''"[[Sirlər xəzinəsi]]"''ni Nizami, [[Sənai]]nin ''"Hədiqət-ül-həqaiq"'' poemasının təsiri ilə yazmışdır.<ref>{{cite web
| author = J.T.P. De Bruijn
| date = December 15, 2002
| url = http://www.iranica.com/articles/hadiqat-al-haqiqa-wasariat-al-tariqa
| title = ḤADIQAT AL-ḤAQIQA WA ŠARIʿAT AL-ṬARIQA
| work =
| publisher = Iranica
| accessdate = 2010-09-06
| lang = en
| archiveurl = http://www.webcitation.org/61HMLrrhP
| archivedate = 2011-08-28
}}<blockquote>The Ḥadiqat al-ḥaqiqa is not only one of the first of a long line of Persian didactical maṯnawis, it is also one of the most popular works of its kind as the great number of copies made throughout the centuries attest. Its great impact on Persian literature is evidenced by the numerous citations from the poem occurring in mystical as well as profane works. It has been taken as a model by several other poets, including Neẓāmi, ʿAṭṭār, Rumi, Awḥadi, and Jāmi.</blockquote></ref><ref>JTP de Bruijn. Persian Sufi Poetry, An Introduction to the Mystical — Taylor and Francis(Routledge) 1997 pp 97:<blockquote>The first poet who frankly acknowledged his indebtedness to Sanai as a writer of a didactical Masnavi was Ilyas ibn Yusuf Nizami of Ganja (1141–1209).</blockquote></ref>.
== Əsərləri ==
=== Xəmsə ===
==== ''[[Sirlər xəzinəsi]]'' ====
{{Şəkillər albomu
| yer = right
| istiqamət = üfüqi
| başlıq =
| miqyas =
| şəkil1 = Khamseh Nizami 001.jpg
| izah1 = <small><center>''"[[Sultan Səncər]] və qoca qarı"'' hekayətinə <br />[[Sultan Məhəmməd]] tərəfindən çəkilmiş<br /> miniatür, [[Təbriz miniatür məktəbi]],<br /> 1539–1543, [[Britaniya kitabxanası]].</center></small>
| miqyas1 = 230
| şəkil2 = İki rəqib alimin hekayəti.JPG
| izah2 = <center>''"İki rəqib alimin hekayəti"'' çəkilmiş miniatür, [[Təbriz miniatür məktəbi]], 1539–1543, [[Britaniya kitabxanası]].</center>
| miqyas2 = 200
}}
Sirlər xəzinəsi Nizami Gəncəvinin ilk iri həcmli əsəridir . Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında didaktik poema janrının ən qiymətli nümunələrindən biri olan<ref>Nizami Gəncəvi – Sirlər Xəzinəsi, Önsöz, Bakı, 2004</ref> bu əsər şairin yaradıcılığında epik şeir sahəsində ilk qələm təcrübəsi idi. Əsər hicri tarixilə 570-ci ildə yazılmışdır ki, miladi təqvimilə 1174-[[1175]]-ci illərə uyğun gəlir. "Sirlər Xəzinəsi" zahirən Nizamiyə qədər Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında geniş yayılan didaktik əsərlər silsiləsinə daxildir. Mövzuca, məqsədcə müəyyən dərəcədə ''"Kəlilə və Dimnə", "Qutadqu bilik", "Hədiqətül-həqiqə", "Siyasətnamə", "Qabusnamə", "Cəhar məqalə"'' və sair kimi əsərlərə yaxın olan "Sirlər Xəzinəsi" həm də onlardan fərqlənir. Nizami sanki özünəqədərki didaktik ədəbiyyatı yekunlaşdırıb ona daha yüksək [[Humanizm|humanist]]<ref name="Huseynov171">X. Hüseynov – Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi", Bakı, 1983, səh 171</ref> və [[Demokratiya|demokratik]]<ref name="Huseynov171" /> istiqamət vermişdir.
Nizami Gəncəvi "Sirlər Xəzinəsi"ni yazarkən özünə qədər şərq ədəbiyyatında sabitləşmiş bir sıra ənənələri təkmilləşdirərək orijinal mövqedən çıxış etmişdir. Həmin cəhət birinci dəfə hind alimi Ə. A. Əhmədin diqqətini cəlb etmişdir. O, qeyd edir: ''"Xacə Nizami Gəncəvi qədim üslubu dəyişərək məsnəvi deməkdə yeni bir tərz ixtira edib, sözü bəzəmiş və birinci olaraq o, bu nazik, çətin yolla getməklə namünasib sözün sir-zibilini, xoşagəlməz, daş-kəsəkli və bəyənilməz qafiyələri bu yoldan təmizləyərək, şer mülkünü nizama salmışdır."'' <ref>Ağa Əhməd – Həft Asiman, Kəlküttə, 1873, səh. 37 – 38</ref> Nizami "Sirlər Xəzinəsi"ndə əsas mətləbə başlamazdan əvvəl tövhid, nət, merac, əsərin ithaf edildiyi şəxsə xitab, kitabın yazılması səbəbi və sonda xətmi-kitab, habelə hər bir nəzəri məqalətə aid yalnız bir didaktik hekayə vermək kimi formaları ədəbiyyata gətirməklə didaktik poema janrını forma cəhətdən təkmilləşdirmişdir. Fars dəri dilində Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi"nə kimi [[əruz vəzni]]nin səri bəhrində ayrı-ayrı beytlər olsa da,<ref>Е. Э. Бертельс – Низами и Физули, Москва, 1962, səh. 173</ref> böyük həcmli didaktik poemalarda bu bəhrdən istifadə edilməsi haqqında heç bir məlumat yoxdur. "Sirlər Xəzinəsi"ndən əvvəl yazılmış didaktik poemalar isə Əruzun Həzəc bəhrində yazılmışdır.
Nizaminin xəmsəsində külli miqdarda atalar sözlərindən, zərbi-məsəllərdən, aforizm və idiomatik ifadələrdən istifadə etmiş və öz əsərinin bədii dəyərini artırmışdır. Həm də onun xalq yaradıcılığından, folklordan aldığı ifadələr, əsasən Azərbaycan xalqı ilə bağlı olmuşdur. Elə buna görə də, [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan xalqının]] adət və ənənələrini, dil və ifadə xüsusiyyətlərini bilmədən "Sirlər xəzinəsi"ndə aforizm və zərbi-məsəllərlə ifadə edilmiş dərin mənanı tamamilə qavramaq qeyri-mümkündür.<ref>X. Hüseynov – Nizaminin "Sirlər Xəzinəsi", Bakı, 1983, səh 28</ref> [[Yevgeni Bertels|Y. E. Bertels]] "Sirlər Xəzinəsi"nin bədii dilindən danışarkən göstərir ki, şair bu əsərində bədii sözün bütün həqiqi və məcazi mənalarından istifadə edir. Buna görə də, "Sirlər Xəzinəsi"ni dərindən başa düşmək üçün hərtərəfli, universal biliyə malik olmaq lazımdır. Y. E. Bertels "Sirlər Xəzinəsi"nin bir sıra beytlərinin Qərb və Şərq tədqiqatçıları tərəfndən doğru şərh edilmədiyini göstərmiş, dərin mənalı aforizmlərlə ifadə edilmiş beytləri açıb təhlil etmişdi.<ref>Е. Э. Бертельс – Низами и Физули, Москва, 1962, səh. 137 – 199</ref> Bununla birlikdə Y. E. Bertels "Sirlər Xəzinəsi"ndə çətin anlaşılan təşbih və tərkiblərin işlədildiyini, şairin əsərin dilini bilərəkdən çətinləşdirdiyini qeyd edir. "Sirlər Xəzinəsi" xalq yaradıcılığından gələn çoxmənalı ifadələrlə, idiomlarla, frazeoloji birləəşmələrlə zəngin olduğu üçün onun dərin mənasını başa düşmək doğrudan da bəzi çətinliklər törədir. Y. E. Bertelsin poemanın dili haqqındakı mülahizələri onu bu nəticəyə gətirir ki, "Sirlər Xəzinəsi" sadə xalq kütlələri üçün deyil, yüksək savadlı zadəgan təbəqə üçün yazılmışdır.<ref>Е. Э. Бертельс – Низами и Физули, Москва, 1962, səh. 200 – 201</ref>
[[Həmid Araslı|H. Araslı]] "Sirlər Xəzinəsi"nin əsas ideya və mövzusunun ədalət və əmək mövzusu olduğunu, ümumiyyətlə bu mövzuda dövrün mühüm ictimai-siyasi və əxlaqi məsəllərinin öz əksini tapdığını qeyd edir.<ref>H. Araslı – Sirlər Xəzinəsi (müəddimə), Nizami, Sirlər Xəzinəsi, Bakı, 1947, səh. 3-11</ref> [[Yevgeni Bertels|Y. E. Bertels]] "Sirlər Xəzinəsi"nin mövzusundan danışdıqda əsərin əsasında şairin ədalət və əmək haqqında fikirləri, verilən sözün üstündə durmaq, rəhmli olmaq, qızıla nifrət, həqiqi dostluq kimi əxlaqi məsələlərin durduğunu göstərmişdir.<ref>Е. Э. Бертельс – "Сокровищница тайн" (передисловие), Низами Гянджеви, Сокрови Сокровищница тайнщница тайн, Москва, 1959, səh. 11</ref> F. Qasımzadə "Sirlər Xəzinəsi"nin ayrı-ayrı məqalələrində qoyulmuş mövzu və ideyaları əsasən ədalət, əmək və əxlaq kimi üç istiqamətdə qruplaşdırıb təhlil etməyin mümkün olduğunu qeyd edir.<ref>F. Qasımzadə - "Məxzən-ül-əsrar" əsəri haqqında, (Müqəddimə), Nizami, Sirlər Xəzinəsi, Bakı, 1940, səh. 5</ref>
==== ''[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]'' ====
{{Şəkillər albomu
| yer = right
| istiqamət = üfüqi
| başlıq =
| miqyas =
| şəkil1 = Nushabe Iskander.jpg
| izah1 = <small><small><center>''"[[Şapurun Xosrovun rəsmini Şirinə göstərməsi]]"'',<br /> 1439–1543, [[Mirzə Əli]], [[Təbriz miniatür məktəbi|Təbriz məktəbi]],<br /> [[Britaniya kitabxanası]].</center></small></small>
| miqyas1 = 218
| şəkil2 = Xosrov və Şirin qızların söylədiyi əfsanələri dinləyərkən.JPG
| izah2 = <small><center>''[[Xosrov və Şirinin xidmətçilərin nağıllarını dinləmələri]]'',<br /> 1439–1543, [[Ağa Mirək Mirzə Qiyas]],<br /> [[Təbriz miniatür məktəbi|Təbriz məktəbi]],<br /> [[Britaniya kitabxanası]].</center></small>
| miqyas2 = 235
}}
Xosrov və Şirin Nizami Gəncəvinin ikinci poemasıdır. Əsər [[1180]]-ci ildə [[fars dili]]ndə yazılmışdır. Nizami Gəncəvi, bu əsəri [[Məhəmməd Cahan Pəhləvan|Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizə]] (1173–1186) ithaf etmişdir. Əsərdə Cahan Pəhləvandan başqa, Toğrul ibn-Arslan Səlcuqi (1178–1194) və [[Qızıl Arslan]]ın (1186–1191) da adları çəkilir.
Əsərin süjetinin əsasında [[Sasanilər|Sasani]] şahnı [[II Xosrov]] Pərviz (590-628) və onun həyat yoldaşlarından biri olan [[Şirin]] haqqında şərqdə geniş yayılmış "''[[Xosrov və Şirin]]''" əfsanəsi durur. Hələ Nizamidən çox qabaq "Xosrov və Şirin" dastanını ilk dəfə [[Firdovsi]] (X əsr) "[[Şahnamə]]"nin tərkibində nəzmə çəkmişdir. Lakin Firdovsi əsərinin içində epizodik bir səhnə yaratmaqla "Xosrov və Şirin" dastanına yüngülcə toxunmuşdur. Bu mövzunu geniş planda işləməyi Nizami Gəncəvi öz öhdəsinə götürmüş və ilk dəfə "Xosrov və Şirin" mövzusunda məsnəvi yazmışdır. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə isə Nizami Gəncəvi "Xosrov və Şirin"i Fəxrəddin Əsəd Gurganinin "[[Veys və Ramin]]" poemasının müstəqim təsiri altında yazmışdır.<ref name="ReferenceA">Müctəba Meynəvi, Vis və Ramin, "Söz" dərgisi, 6-cı il,nömrə 1, ; Fəxrəddin Əsəd Gurgani, Vis və Ramin Məhəmməd Cəfər Məhcubun səyi ilə, müqəddimə, 1959</ref><ref name="iranica1">Dick Davis (January 6, 2005), "Vis o Rāmin", in: ''[[İranika Ensiklopediyası]] Online Edition''. Accessed on 01 iyun 2014.[http://www.iranicaonline.org/articles/vis-o-ramin]</ref>
[[İran]]da "Xosrov və Şirin"in elmi tənqidi mətnini [[Vəhid Dəstgerdi]] hazırlayıb nəşr etdirmişdir.<ref>Vəhid nəşri, Tehran, 1313</ref> Vəhid Dəstgerdinin tərtib etdiyi nüsxə otuz qədim və mötəbər əlyazmasının müqayisəsi nəticəsində ortaya çıxmışdır. Bu nüsxələr [[1300]]-[[1689]]-cu illər arasında yazılmışdır. Bu və digər cəhətlərinə görə Vəhid Dəstgerdinin nəşr etdiyi nüsxə poemanın ən etibarlı nüsxələrindən biri hesab edilir.<ref>Beqdeli, 224-226</ref> əstgerdinin tərtib etdiyi nüsxədə poemanın misralarının sayı 12508-dir. Digər mühüm mənbə olan L. A. Xetaqurovun tərtib etdiyi nüsxədə <ref>Lev Aleksandroviç Xetaqurovun nəşri, Bakı, 1960</ref> misraların sayı 12330-dur. Xetaqurovun tərtib etdiyi elmi-tənqidi mətn dünyanın məşhur kitabxanalarında saxlanılan on ən qədim, etibarlı nüsxə əsasında tərtib olunmuş, habelə Dəstgerdinin nəşrindən də istifadə edilərək dəqiqləşdirmələr aparılmışdır. Dəstgerdinin tərtib etdiyi nüsxə Xetaqurovun tərtib etdiyi nüsxədən 278 misra artıqdır.
"Xosrov və Şirin" poeması Nizami Gəncəvi [[Xəmsə]]sinin ən maraqlı əsərlərindən biri olsa da, sırf bu əsərin tədqiqinə həsr edilmiş tədqiqatlar olduqca azdır. Bu sahədə Q. Beqdeli və Q. Əliyevin əsərləri xüsusi əhəmiyyətə malikdir. [[İran]] alimlərindən Vəhid Dəstgerdi ilk dəfə şairin əsərlərinin mükəmməl elmi-tənqidi mətnlərini hazırlayıb nəşr etdirmiş, həmçinin Nizami əsərlərində çətin anlaşılan sözlərin lüğətini tərtib etmişdir. Lakin, əsərlərin elmi təhlili ilə məşğul olmamışdır. İran alimlərindən Nizami əsərlərinin tədqiqinə xüsusi diqqət yetirəni ''"Əhvalo asare-qəsaedo qəzəliyyate-Nizami Gəncəvi"'' əsərinin müəllifi Səid Nəfisidir. Müəllif bu əsərində əsasən Nizaminin dövrü, əsərlərini kimə həsr etməsi haqqında fikirlər söyləsə də, şairin bütün poemalarının yığcam təhlilini də vermişdir. Səid Nəfisi əsasən "Xosrov və Şirin" poemasının əxlaqi-didaktik xüsusiyyətlərindən danışmış, siyasi-ictimai və fəlsəfi əhəmiyyətindən bəhs etmiş, lakin, obrazların təhlilinə diqqət yetirməmişdir.<ref>Səid Nəfisi. Nizami Gəncəvi həyatı, əsərləri, , qəsidələri, qəzəlləri. Tehran , şəmsi 1338</ref> Digər İran alimi, ''"Nizami şairi-dastansəra"'' əsərinin müəllifi Əli Əkbər Şəhabi şairin yaşadığı dövr və yaradıcılığı haqqında məlumat verməklə bərabər, sələfləri ilə müqayisədə Nizaminin əsərlərinin təhlili üzərində daha çox dayanıb, Xəmsənin bütün qəhrəmanlarının qısa səciyyəsini vermişdir. [[1954]]-cü ildə [[Qahirə]]də [[Misir]] alimi Əbdül-Nəim Məhəmməd Həsəneynin ''"Nizami əl-Gəncəvi"'' adlı monoqrafiyası nəşr edilmişdir.<ref>Nizami Gəncəvi. Doktor Əbdülnəim Məhəmməd Hüseyn. Qahirə, 1373 h., 1954 m.</ref> Əbdül-Nəim Məhəmməd Həsəneyn sələflərinə nisbətən "Xəmsə" haqqında daha geniş fikir söyləmiş, hər poema üzərində ayrıca dayanaraq, onların təhlilini vermişdir. "Xosrov və Şirin" poeması haqqında fikir söyləyən Sovet alimlərindən [[Yevgeni Bertels|Y. E. Bertels]] Nizami yaradıcılığı haqqında bir neçə tədqiqat əsərinin müəllifidir. Bertels özünün ayrı-ayrı əsərlərində "Xosrov və Şirin" poemasının ideya məzmunundan bəhs etmişdir. Bertels [[II Xosrov|Xosrov]], [[Şirin]] və [[Fərhad]] obrazlarının əsas səciyyələri barədə çox yığcam fikir söyləyib, əsərin digər surətlərindən də qısa şəkildə bəhs etmişdir.<ref>Y. E. Bertels –Nizami. Həyatı və yaradıcılığı, Bakı, 1941</ref><ref>Е. Э. Бертелс – Низами. Творческий путь поэта, М., 1956</ref>
==== ''[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]'' ====
{{Şəkillər albomu
| yer = right
| istiqamət = üfüqi
| başlıq =
| miqyas =
| şəkil1 = Ağa Mirək - Məcnun səhrada.jpg
| izah1 = <small><small><center>''"[[Məcnun heyvanlar arasında]]"'',<br /> 1439–1543, [[Ağa Mirək Mirzə Qiyas|Ağa Mirək]], [[Təbriz miniatür məktəbi|Təbriz məktəbi]],<br /> [[Britaniya kitabxanası]].</center></small></small>
| miqyas1 = 240
| şəkil2 = Layla and Majnun2 without color profile.jpg
| izah2 = <small><center>''Leyli və Məcnunun bir-birini görərək huşunu itirməsi'', 1550–1560, <br /> [[Konqres Kitabxanası]].</center></small>
| miqyas2 = 190
}}
Leyli və Məcnun Nizami Gəncəvinin üçüncü poemadır. ''"[[Leyli və Məcnun]]"'' mövzusunda məsnəvi yazmağı [[1188]]-ci ildə Nizami Gəncəviyə XXI [[Şirvanşah]] olan [[I Axsitan]] məktub göndərməklə sifariş etmişdi.<ref name="Aliyev">{{cite book|title=Низами Гянджеви. Лейли и Меджнун. К 840-летию Низами Гянджеви. Перевод с фарси, предисловие и комментарии Рустама Алиева. / Редактор А. В. Старостин|date=1981|publisher=Элм|location=Баку|page=388|pages=8}}</ref><ref name="Aşurbəyli143">{{cite book|last=Aşurbəyli|first=Sara|title=Государство Ширваншахов (VI-XVI вв.)|date=1983|publisher=Элм|location=Баку|page=341|pages=143-144}}<blockquote>В это же время большую известность на всем Ближнем Востоке получил другой гениальный поэт Низами, написавший в 1188 г. по заказу Ахситана поэму "Лейли и Меджнун".</blockquote></ref><ref name="Yamanaka">{{cite book|last=Yamanaka|first=Yuriko|title=The Desert as a Realm of Unbound Passion: Love and Madness in the Tale of Layla and Majnun // Cultural change in the Arab world / Edited by Tetsuo Nishio.|date=2001|publisher=Kokuritsu Minzokugaku Hakubutsukan|pages=149.|edition=№ 55}} <blockquote>The most famous Persian rendering of this tale is the epic romance ''Layla va Majnun'' by Nizami Ganjavi (1141–1209 A.D.). His ''Layla and Majnun'' (1188 A.D.) is the third work in his ''Khamza'' (Quintet, a collection of five great epic poems), and was written by the order of Akhsatan, a king of the Shirvan-shah dynasty.</blockquote></ref><ref name="Suzuki">{{cite book|last=Suzuki|first=Michiko|title=Oral Tradition of Epic and Folktales|date=1980|publisher=National Museum of Ethnology|page=155|pages=103|edition=Music culture in West Asia}} <blockquote>Its popularization was accelerated by ''Layli Majnun'', a romantic epic of about 4,000 verses, composed in 1188 by Nizami, at the request of Akhsatan I of Azerbaijan.</blockquote></ref> Ç. Sasanian I Axsitanın pomadan narazı qalmasını düşünür<ref name="Sasanian49">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=49}}</ref> və yazır: ''"Leyli və Məcnun poemasında Axsitanı razı salmayan cəhət, həmən "türki sifətlər" və "köhnə sözlər"dir ki, hökmdar məktubunda şairə xatırlatmışdı."''<ref name="Sasanian50">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=50}}</ref> A. Krımski isə yazır ki, ''"Nizami əsərinin türkobrazlığı həqiqətdə şirvanşah sarayının zövqünə uyğun olmamışdır."'' <ref>{{cite book|last=Крымский|first=А.|title=Низами и его изучение|date=1947|location=Баку|isbn=178|edition="Низами" сб. статей}}</ref>
"Leyli və Məcnun" poemasını Axsitanın bəyənməyib mükafatlandırmaması və şairin ölümünə qədər onun hardasa baxımsız qalması, ehtimal ki, XIII əsrin I yarısında poemanın yenidən redaktə olunmaq zərurətini yaratmışdır. Şirvanşahın əsərdəki əsatiri xüsusiyyətlərə, türk xarakterlərinə mənfi münasibəti nəticəsində poema sonradan redaktə edilərək dəyişdirilmişdir. Əsərdə üslub müxtəlifliyinin müşahidə edilməsi, müəyyən fəsillərdə nəzərə çarpan əlaqəsizlik, mətləbdən kənara çıxmaq, əsərin ümumi ideyasına zidd olan beyt və şerlərin yer tutması sübut edir ki, poemanı sənətkarlıq cəhətdən Nizamidən zəif olan bir şair redaktə etmişdir.<ref name="Sasanian50" />
Nizaminin "Leyli və Məcnun" poemasının ilk elmi-tənqidi mətni [[İran]] alimi [[Vəhid Dəstgerdi]] tərəfindən 30 əlyazma nüsxəsi əsasında hazırlanaraq, [[1934]]-cü ildə [[Tehran]]da nəşr edilmişdir. O, bu mətni hazırlayarkən, XIII-XVII əsrlərdə üzü köçürülmüş əlyazmalarına əsaslanmışdır. Dəstgerdi əsərin mətninə yazdığı izahatında qeyd edir: ''"...bu gün "Leyli və Məcnun"un ən səhih nüsxəsi bizimkidir və bütün əlyazma və çap kitabları oxunmaq üçün faydasızdır."''<ref name="Dəstgerdi275">{{Harvnb|Dəstgerdi|1985|p=275}}</ref> Nizaminin "Leyli və Məcnun"unun mövcud çap nüsxələri içərisində V. Dəstgerdi nəşrindən sonra [[1965]]-ci ildə [[AMEA]] [[Şərqşünaslıq İnstitutu]]nun əməkdaşları Ə. Ələsgərzadə və F. Babayevin çap etdirdikləri elmi-tənqidi mətni alimlərin diqqətini daha çox cəlb edir. Akademik [[Yevgeni Bertels]]in redaktə etdiyi bu kitaba akademik Ə.Ə. Əlizadə müqəddimə yazmışdır.<ref name="Sasanian9">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=9}}</ref> Tənqidi mətn 10 əlyazması və V. Dəstgerdinin nəşr etdiyi nüsxə əsasında tərtib edilmişdir. İstifadə edilmiş əlyazmaların ikisi XIV əsrə aiddir və bunlar ən qədim nüsxə hesab edilir. Katib Məhəmməd ibn əl-Hüseyn ibn Sane tərəfindən [[1361]]-ci ildə köçürülmüş və [[Fransa Milli Kitabxanası]]nda saxlanan nüsxə mətndə əsas götürülmüşdür.<ref name="Sasanian9" />
''Leyli və Məcnun'' özünün ideya və məzmununa görə "[[Xəmsə]]"yə daxil olan digər poemalardan bütünlüklə fərqlənən orijinal bir əsərdir.<ref name="Sasanian67">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=67}}</ref> Y. Bertels və A. Boldırev "Leyli və Məcnun"u Nizami yaradıcılığında bir uçurum hesab edirlər. Onların fikrincə Nizami bu əsərində bütün yaradıcılığı boyu davam etdirdiyi siyasi, ictimai ideyalardan uzaq düşmüşdür. Y. Bertels yazır ki, ''""Leyli və Məcnun"da doğrudan da şairin, onu məşğul edən əsas fikirdən kənarda qalması zənn olunur..."'' <ref>{{cite book|title="Nizami" (I kitab)|date=1940|publisher=Elm|location=Bakı|pages=175}}</ref> Bu fikri daha sonra A.N. Boldırev davam etdirərək yazır: ''"Leyli ilə Məcnunun məhəbbəti haqqındakı əfsanənin ciddi çərçivəsi Nizamiyə üçüncü əsərində mühüm siyasi motivləri nəzərə çarpdırmağa imkan verməmişdir...Ola bilsin ki, ancaq buna görə Nizami Şirvanşah Axsitanın sifarişinə könülsüz yanaşmışdır."'' <ref>{{cite book|last=Болдырев|first=А.Н.|title=Низами. Вступительная статья к поэме и стихотворения Низами|date=1960|location=Москва|pages=22}}</ref>
Nizami ''"Leyli və Məcnun"'' poemasında insanın mənəvi əsarətinə və məhəbbətin faciəsinə səbəb olan ictimai-dini ziddiyyətləti tənqid etmişdir.<ref name="Sasanian61">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=61}}</ref> ''"Leyli və Məcnun"''da ideya və məzmun iki əsas ədəbi priyom üzərində qurulmuşdur. Birinci halda Nizami iki gəncin faciəli məhəbbətini ictimai-dini şəraitlə əlaqələndirir. Əsərin bu hissəsində orta əsr həyat həqiqətlərinin güclü ifadəsi müşahidə edilir. İkinci halda isə, mövcud ictimai mühitdə insan səadətinin qeyri-mümkünlüyü fonunda yalnız maddi aləmi seyr edib ruhani aləmdəki əbədi gözələ qovuşmaq yolu ilə xoşbəxtliyə çatmağın mümkünlüyü göstərilir.<ref name="Sasanian62">{{Harvnb|Sasanian|1985|p=62}}</ref>
Poemaya belə bir nəzərlə yanaşdıqda iki Leyli və Məcnun və iki şərait görünür. Birincidə Leyli və Məcnun real, maddi insandır və buna görə də, mövcud ictimai şərait gerçək tarixi şəraitdir. Əsərin bu hissəsində Nizami hadisələri real zəmində təsvir edir. İkincidə isə Leyli və Məcnun məcazi obrazlar kimi təsvir olunurlar. Əsərin bu hissəsindəə təkcə insan sürətləri deyil, varlıq, şərait özü də məcazi baxımdan təcəssüm edilir. Bu cəhətdən əsərin ikinci hissəsində hadisələri ürfani məzmunda tərsim və tərənnüm edilmişdir. Həm də Nizami bu iki mühüm cəhəti əsərdə tam vəhdət halında birləşdirmiş, ikinci birincinin məntiqi davamı kimi verilmişdir. Poemanın birinci hissəsində cərəyan edən real hadisələr və real ictimai-tarixi zəmin üzərində inkişaf edən süjet əsərin sonuna doğru fəlsəfi-ürfani məzmun kəsb edir.<ref name="Sasanian62" />
==== ''[[Yeddi gözəl (Nizami)|Yeddi gözəl]]'' ====
{{Şəkillər albomu
| yer = right
| istiqamət = üfüqi
| başlıq =
| miqyas =
| şəkil1 = Folio from a Khamsa-c.jpg
| izah1 = <small><small><center>''"Bəhram Gur Qara sarayda<br /> Hindistan gözəlinin hekayəsini<br /> dinləyərkən"'', [[1548]], [[Şiraz]] məktəbi, <br />Frir Sənət Qalereyası.</center></small></small>
| miqyas1 = 170
| şəkil2 = Khamseh Nizami 002.jpg
| izah2 = <center>''"Mahan tilsimli bağda"'', [[1648]], [[Buxara]] məktəbi, [[Rusiya Milli Kitabxanası]].</center>
| miqyas2 = 222
}}
Nizami Gəncəvinin dördüncü poemasıdır. Əsər [[1197]]-ci ildə, [[fars dili]]ndə yazılmışdır. Nizami bu poemanı [[Ağsunqurlar sülaləsi]]ndən olan [[Marağa]] hakimi [[Əlaəddin Körpə Arslan]]a həsr etmişdir. Poemanın adını hərfi şəkildə həm ''"Yeddi Portret"'', həm də ''"Yeddi Gözəl"'' kimi tərcümə etmək olar. Əsərin adında [[Metafora|metaforizm]] vardır. Nizami bilərəkdən söz oyunu edərək, əsərə bu cür iki anlamlı ad vermişdir.<ref name="iranica">François de Blois. [http://www.iranica.com/articles/haft-peykar Haft Peykar] (anql.) // Encyclopædia Iranica. — 15 dekabr 2002. — Т. XI. — С. 522—524.</ref>
Əsərin süjetinin əsasında Sasani şahı [[Bəhram Gur]] ([[420]]-[[439]]) haqqında əfsanə durur. Poemanın demək olar ki, yarısı, qədim mifologiyaya uyğun olaraq hərəsi bir planetə və ya həftənin gününə uyğun rəngli saraylarda yaşayan yeddi gözəlin hekayələrindən ibarətdir.<ref name="Низами">[[Yevgeni Bertels|Бертельс. А. Е]]. [http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/113799/Низами Низами Гянджеви] // [[Böyük Sovet Ensiklopediyası|Большая советская энциклопедия]]. — М.: Советская энциклопедия.</ref> Yeddi gözəl poeması [[Erotika|erotik ədəbiyyatın]] şah əsərlərindən biri olsa da, ciddi [[Əxlaq|mənəvi]] anlama malikdir.<ref name="Blois">François de Blois. [http://www.iranicaonline.org/articles/haft-peykar Haft Peykar] // [[Encyclopædia Iranica]]. — 15 December 2002. — V. XI. — pp. 522-524.</ref>
[[Əruz vəzni]]nin ''Xəfif'' bəhrində yazılan "Yeddi gözəl" poeması müxtəlif hesablamalara görə 4637-5136 beytdən ibarədir.<ref name="Энциклопедия ислама">Nizami Gandjawi (англ.) // The Encyclopaedia of Islam / Edited by C. E. Bosworth, E. van Donzel and W. P. Heinrichs and G. Lecomte. — Лейден, 1995. — Т. VIII. — С. 79. — ISBN 9004098348.</ref> Əsərin tənqidi nəşrinə yazdığı ön sözdə [[Almaniya]] şərqşünası [[Hellmut Ritter]] ''"Yeddi gözəl"i "yeni fars ədəbiyyatının ən yaxşı və ən gözəl eposu"'' kimi təsvir edir və eyni zamanda ''"şərqi hind-avropa ədəbiyyatının ən vacib bədii əsərlərindən biri"'' olduğunu göstərir. Poemanı yazarkən Nizami müxtəlif qədim mənbələrdən istifadə edib ki, onların da arasında [[Firdovsi]]nin ''"[[Şahnamə]]"''si və şairin çoban və sadiq olmayan it haqqında hekayəni götürdüyü güman edilən [[Nizamülmülk|Nizam-əl-Mülkün]] ''"[[Siyasətnamə]]"''sini qeyd edirlər. Ola bilsin ki, Nizami yeddi gözəlin danışdığı novellaları da yazarkən hansısa daha qədim ədəbi abidələrdən yararlanmışdır, lakin, məlum olan qədim şərq ədəbiyyat nümunələrinin heç biri ilə paralellər qurmaq mümkün olmamışdır.
Nizami tərəfindən yazılmış hekayələr sonrakı dövrdə farsdilli ədəbiyyat, şərq ədəbiyyatı və dünya ədəbiyyatının inkişafına ciddi təsir göstərmişdir. Məsələn, dördüncü (slavyan) şahzadənin söylədiyi qəddar şahzadə haqqında hekayə qərbdə [[Fransua Pöti de La Krua|Pöti de la Kruanın]] tərcüməsində "[[Turandot]]" adı ilə məşhur olsa da<ref>[[Fransua Pöti de La Krua|Pöti de la Krua]] ''Les mille et jours'' (Paris, 1710–1712) adlı külliyyatını İran səfəri zamanı tərtib etmişdir. Turandot mövzusunun ən ilkin fars nəsr versiyası Ovfinin Nizaminin ölümündən qısa müddət sonra tərtib etdiyi "Hekayələr külliyyatı"ndadır.</ref>, müəllifin Nizami olduğu bilinməmişdir.<ref name="iranica" />
Poemanın tənqidi mətni [[Hellmut Ritter]] və [[Yan Rıpka]] tərəfindən on beş əlyazma nüsxəsi əsasında hazırlanmış və [[1848]]-ci ildə [[Bombey]]də əldə edilmiş litoqrafiyalarla birlikdə 1934-cü ildə [[Praqa]]da hazırlanmış və həmin ildə [[İstanbul]]da nəşr edilmişdir.<ref name="iranica" /> Bu nəşr ciddi tekstual-tənqidi metodologiya əsasında hazırlanmış azsaylı klassik farsdilli mətnlərdən biridir: mütəxəssislər əlyazmaları "A" və "B" adlandırdıqlar iki qrupa bölmüşdür. Yalnız hər iki qrup əlyazmalarda yer alan beytlər orijinal hesab edilmişdir. "B" qrupunda yer alan əlyazmalar nəşr üçün əsas hesab edilmiş, "A" qrupunda yer alan əlyazmalardan əlavə olunmuş beytlər isə kvadrat mötərizələrlə işarələnmişdir. "A" qrupu üçün xarakterik olan beytlər tənqidi hissələrlə verilmişdir.<ref name="iranica" /> [[1936]]-cı ildə [[İran]] alimi Vahid Dəstgirdi əsəri nəşr etdirmiş və bu nüsxə sonralar da bir neçə dəfə təkrarən nəşr olunmuşdur. Dəstgirdi ''"hicri 700-1000-ci illəri əhatə edən"'' on üç qədim əlyazma nüsxəsindən istifadə etmişdir.<ref>Рыпка Я. Опыт текстологического разбора первой главы поэмы "Хафт Пайкар" // Краткие сообщения Института народов Азии : Сборник памяти Е. Э. Бертельса. — М., 1964. — Т. 65. — С. 148.</ref>
==== ''[[İsgəndərnamə]]'' ====
{{Şəkillər albomu
| yer = right
| istiqamət = üfüqi
| başlıq =
| miqyas =
| şəkil1 = Yar Muhammad al-Haravi - Alexander the Great and the Seven Philosophers, Including Aristotle, Socrates, and Plato - Walters W609372A - miniature.jpg
| izah1 = <small><center>Yar Məhəmməd əl-Həravi - <br />''[[Makedoniyalı İsgəndər]] yeddi filosofun<br /> əhatəsində'', [[1516]], Uolters Sənət Muzeyi.</center></small>
| miqyas1 = 185
| şəkil2 = Bihhzad 003.jpg
| izah2 = <center>[[Kəmaləddin Behzad]] - <br />''İsgəndərin su pərilərini görməsi'', [[1479]], [[Herat]], [[Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi|Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi]].</center>
| miqyas2 = 230
}}
İsgəndərnamə, Nizami Gəncəvinin beşinci və sonuncu poemadır. Poema [[1200]]-[[1203]]-cü illər arasında [[fars dili]]ndə yazılmışdır. "İsgəndərnamə" poeması iki hissədən ibarətdir: birinci hissə "Şərəfnamə", ikinci hissə "İqbalnamə" adlanır. "Şərəfnamə" Azərbaycan Atabəylərindən Nüsrətəddin Əbubəkr ibn Məhəmmədə, "İqbalnamə" isə Mosul hakimi Məlik İzzəddinə ithaf edilmişdir. İskəndərnamə tarixi-romantik poema olub, epopeya da adlandırıla bilər.<ref name="Nəfisi 111-115" /> Əsər müəllifin başqa poemaları, xüsusilə məhəbbət dastanlarından fərqlənməklə, Nizaminin həcmcə ən böyük əsəri olub 10460 beyti əhatə edir. Əsərin 6835 beyti Şərəfnamədə, 3625 beyti isə İqbalnamədə cəmlənmişdir.
Şair bu əsərdə ictimai-siyasi hadisələri fəlsəfi və bədii lövhələrlə işıqlandırmışdır. Poemada elmi-fəlsəfi məzmun yüksək bədii forma ilə birlikdə verilir ki, burada Nizami qələminin gücü özünü göstərir. [[Mirzə Fətəli Axundov|M. F. Axundov]] Nizami İskəndərnaməsini ''"həm məzmun gözəlliyinə, həm də ifadə gözəlliyinə malik olan nəzm"'' adlandırır.<ref>M. F. Axundov – Əsərləri, II Cild, Bakı, 1951, səh. 220</ref> [[Firudin bəy Köçərli]] isə qeyd edir ki, Nizami kimi ''"fəsih, rəvan təb və şirin zəban şair dünya üzünə az gəlibdir."'' <ref>F.Köçərli – Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları, I cild, I hissə, Bakı, 1925, səh. 65</ref>
Ə. Abbasov qeyd edir ki, "İsgəndərnamə" əzmun (bəzi sahələrdə) və forma cəhətdən Nizami yaradıcılığında müstəsna mövqe tutmaqla yanaşı, şairin başqa poemalarından üstünlük təşkil edir.<ref>Abbasov, səh. 149</ref> S. Nəfisi isə qeyd edir ki, İsgəndərnamə bədii cəhətdən şah əsər olmaqla yanaşı, şairin "[[Xosrov və Şirin (Nizami)|Xosrov və Şirin]]" və "[[Leyli və Məcnun (Nizami)|Leyli və Məcnun]]" poemalarına nisbətən ikinci dərəcəli əsərdir.<ref name="Nəfisi 111-115">S. Nəfisi – Nizami Gəncəvinin qəsidə və qəzəllər divanı, səh. 111-115</ref>
İskəndərnamə tarixi-romantik poema olub, [[epopeya]] da adlandırıla bilər.<ref>Abbasov, səh. 151</ref> Əsər müəllifin başqa poemaları, xüsusilə məhəbbət dastanlarından fərqlənməklə, Nizaminin həcmcə ən böyük əsəri olub 10460 beyti əhatə edir. Əsərin 6835 beyti Şərəfnamədə, 3625 beyti isə İqbalnamədə cəmlənmişdir. Poema [[əruz vəzni]]nin mütəqarebe məqsur (məhzuf) bəhrində yazılmışdır.<ref>S. Nəfisi – Nizami Gəncəvinin qəsidə və qəzəllər divanı, səh. 108</ref> Saqinamə və müğənninamələr İskəndərnamədə bir yenilikdir. Şair hər dastanın məzmununu nəql etməzdən əvvəl, adətən, giriş xarakterli nəsihətnamə verir. Müəllifin digər poemalarında da bəzən həmin üsula rəayət edilsə də, ancaq İsgəndərnamədə bu bir sistem şəklini alır. Nizami bir qayda olaraq hər epizodun sonunda yığcam nəticələr çıxarır.
XIX əsrdən başlayaraq Nizaminin başqa əsərləri ilə yanaşı "İsgəndərnamə" poeması da Avropada tanınmağa başlayır. Məşhur şərqşünas Hammer "İsgəndərnamə"dən 100-ə qədər beyti alman dilinə tərcümə edir. Avropa şərqşünaslarından Darmsteter, Ete, Yakob, Braun, Arberru, Miller və başqaları öz əsərlərinə "İsgəndərnamə" poemasından qısa şəkildə bəhs edirlər. Macarıstan şərqşünası V. Baxer [[1871]]-ci ildə Nizaminin həyat və yaradıcılığına aid yazdığı kitabında <ref>W. Bacher – Nizammis Leben und Werke, Leipzig, 1871</ref> Ceyms Darmesteter Şərqdə "İskəndərnamə" rəvayətindən danışarkən yeri gəldikcə Nizaminin əsərindən də bəhs edir. O, göstərir ki, Nizaminin İsgəndəri peyğəmbər, Allahı sevən və [[İbrahim]]in nəvəsidir. Darmsteterin fikrincə, Nizaminin atəşgahların dağıdılmasına aid olan qədim mənbələrdən məlumatlı olduğunu demək çətindir.<ref>Darmesteter James – Essais orienteaux La Legende d’Alexandre Coup d’oeil sur d’historie du people juif, Paris, , səh. 245</ref> Ete Herman İsgəndərin dirilik suyu ardınca zülmət dünyasına getməsi epizodunun fars mətninin almancaya tərcüməsini və şərhini vermişdir.<ref>Ete Hermann – Alexanders Zug sum Lebensquell im Land der Finsterniss Sitzungber d bayerisch, Akad. 1871, səh. 343-405</ref> O, özünün ''"Fars ədəbiyyatı tarixi"'' adlı başqa bir əsərində də yeri gəldikcə "İsgəndərnamə" haqqında fikirlər söyləmişdir. Arberriyə görə "İsgəndərnamə" Şairin dördüncü poemasıdır. Müəllif nədənsə "Şərəfnamə"ni (I hissə) "İqbalnamə", "İqbalnamə"ni (II hissə) isə "Xirədnamə" adlandırır.<ref>A. Arberry – Classical Persian Literature, London, 1958, səh. 126</ref>
"İsgəndərnamə" Nizami Gəncəvinin poemaları arasında elmi-tənqidi mətni olan ilk əsərdir. Akademik Ə. Əlizadə və F. Babayev tərəfindən hazırlanmış bu nəşr dünyanın müxtəlif kitabxanalarında saxlanılan ən qədim on əlyazma əsasında tərtib edilmişdir.<ref>Abbasov, səh. 17-18</ref>
=== Lirikası ===
==== Farsca divanı ====
| |||