07:52, 21 sentyabr 2019 tarixindəki versiya redaktə 158.181.41.226 (müzakirə) →‎Üzvi süxurlar haqqında ümumi məlumat Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə ← Əvvəlki redaktə		13:05, 14 noyabr 2019 tarixindəki versiya redaktə əvvəlki halına qaytar Eldarado (müzakirə \| töhfələr) Bürokratlar, İnzibatçılar 39.986 redaktə k texniki düzəliş, typos fixed: m2 → m² (2), ehtiyyat → ehtiyat using AWB Sonrakı redaktə →
Sətir 1: '''Üzvi maddələr''' — biokütləni təşkil edən üzvü maddələrin cəmi, yəni orqanizmlərin canlı maddəsinin cəmi, orqanizmlərin ölü maddələri (töküntü, torf və s.), humus və ya çürüntü və ölü kütlənin parçalanması nəticəsində əmələ gələn çoxlu miqdarda məhsul (protein, karbohidratlar, liqlin, yağlar, qətran, mum, üzvi turşular, aşılayıcı maddələr).<ref>Məmmədov Q.Ş. Xəlilov M.Y. Ekoloqların məlumat kitabı. "Elm" nəşriyyatı. Bakı: 2003. 516 s.</ref> Sətir 13 ⟶ 12: M.Qulubəyov, Ş.Ömərov və başqalarının xidmətləri olmuşdur. Müasir üzvi kimyanın qarşısında geniş imkanlar durur. Belə ki, indiki neft ~~ehtiyyatları~~ehtiyatları dünya əhalisinin təlabatını 50-100 il ödəyə bilər. Bu yanacaq növünü əvəzedən alternativ yanacaq növü tapmaq, kömürü maya yanacağa çevirmək, metanol, etanoldan istifadə etmək, su qazından, sintez qazından yanacaq kimi istifadə etmək, Sətir 49 ⟶ 48: Üzvi maddələr yanma qabiliyyətlərinə görə iki qrupa ayrılır: kaustobiolitlər; akaustobiolitlər Üzvi maddələrin yanma qabiliyyətinə malik olan qrupuna kaustobiolitlər deyilir. Kaustobiolit yunanca "kaustos"- yanan, "bios"- üzvi '''"litos"'''- daş sözlərindən əmələ gəlmiş və "yanan üzvi daş" deməkdir. Sətir 60 ⟶ 59: [[Şəkil:Photosynthesis - light reactions.png\|250px\|thumb\|left\|Fotosintez prosesi]] Fotosintez prosesində işıq enerjisinin kimyəvi enerjiyə çevrilməsi nəticəsində oksigen, su və qlükoza əmələ gəlir. Yerin geoloji inkişafından əvvəlki mərhələdə fotosintez prosesi, göyümtül yaşıl yosunların və bakteriyaların fəaliyyəti nəticəsində baş verirdi. Devon dövrünə qədər üzvi maddələrin formalaşmasını dəniz fitoplanktonu, bakteriya, bentos yosunları və çox az miqdarda zooplanktonlar təşkil edirdi. Devon dövründə daha bir mənbə - su hövzələrində toplanan quru bitki qalıqları əmələ gəldi. Beləliklə, üzvi maddələrin tərkibinin biosferin təkamülü ilə sıx əlaqədar olması aydın izlənilir. Yerin geoloji inkişafı zamanı üzvi maddələrin (Cü) fosilləşmə sürəti orta hesabla 0,1%, oksigensiz mühitli hövzələrdə isə bəzən 4% və daha çox olur. Üzvü maddələrin dəniz və okeanlarda ən çox toplandığı dərinlik ~~80-100~~80–100 m hesab olunur. Cü autogen və allotogen olur. Üzvi maddələrin başlıca mənbəyi fitoplanktonlardır. Dünya okeanına və dənizlərinə ildə təmiz halda 21 mlrd. t fıtoplankton məhsulu daxil olur. Yaranmış Cü - nün 50% -i dəniz yosunlarının payına düşür. Üzvi maddə-lərin okeanlarda toplanma sürəti ildə 300 q/m2m²-dir. Bu cür sürətlə toplanma okeanla qurunun sərhəddində gedir. Daxili okean sahələrində toplanma sürəti ildə 50 q/m2m²-ə çatır. Alloxton növ Cü okeanlara əsasən çay arteriyaları və yeraltı dərin su axınları vasitəsilə gətirilir. Okeanlara çaylar həll olmuş formada 363 mln. t üzvi maddə gətirir. Yeraltı sular vasitəsilə daşınan üzvi maddənin 5 % - ə qədəri nəql edilir, asılı vəziyyətdə olan sülb material ilə okean sularına ildə 460 mln. t daxil olur ki, onun da 1/3 hissəsi şelf zonasında, qalanı isə ondan kənarda toplanır. A.P.Lisitsın və Y.A.Romankeviçə görə okeanlara gətirilən eol materialları içərisində 8,7- 50% Cü olur. Bu yolla ildə okeanlara 320 mln.t Cü daxil olur. Başqa mənbələrlə okeanlara gələn Cü miqdarı 18 mln.t-dur. Üzvi maddələr hidrosferdə qeyri-bərabər yayılmışdır. Onların miqdarı iqlim, fıziki-coğrafı şəraitlərlə yanaşı çöküntülərin litoloji tərkibindən də asılıdır. Cü -nün maksimum miqdarı dayaz hövzələrdə, laqunlarda, körfəzlərdə, limanlarda, qapalı dənizlərdə, okeanın şelf zonalarında müşahidə olunur. Tərkibində üzvi qalıqlar olan laylarda oksidləşmə prosesi gedərsə üzvi maddələr parçalanır və bu da həmin layların qalınlıqlarının azalmasına səbəb olur. Dərin su şəraitində əmələ gələn karbonat və silikat süxurlarında toplanan Cü daha yaxşı saxlanılır. Bu növ çöküntülər üzvi maddələri həll olmaqdan qoruyur. Ancaq belə mühafızə ~~4-5~~ 4–5 km dərinliyə kimi davam edir. Daha dərin su qatlarında kalsium-karbonat və onun tərkibində olan Cü də həll olur və dərin qatlardakı suların tərkibinə daxil olur. Üzvi maddələrin miqdarına çöküntütoplanmanın sürəti də təsir göstərir. Burada çöküntütoplanma ilə Cü-nün toplanma sürətləri arasında düz mütənasib əlaqə müşahidə edilir. N.B.Vassoyeviçə görə: kiçik sürətlə (1000 ildə ~~2-6~~ 2–6 mm) toplanan çöküntülərdə Cü-nün miqdarı 0,01%, orta sürətlə (1000 ildə ~~20-130~~ 20–130 mm) toplanan çöküntülərdə Cü-nün miqdarı 0,1-2 % , yüksək sürətlə (1000 ildə ~~660-1400~~ 660–1400 mm) toplanan çöküntülərdə Cü-nün miqdarı isə 11-18 % olur. Deməli, Cü-nün çöküntü-lərdə saxlanılma dərəcəsi çöküntütoplanmanın sürəti artdıqca çoxalır. Lakin bu mütənasiblik daimi xüsusiyyət daşımır, belə ki, çöküntütoplanmanın sürəti daha çox olarsa, (~~1400-1500~~ 1400–1500 mm-dən çox) bu zaman çöküntülərdə toplanan üzvi mad-dənin qatılığının azalması baş verir. Bu hal çöküntütoplanma su hövzəsinin üzvi maddə törədə bilmə imkanları ilə bağlıdır. Üzvi maddələrin saxlanılmasına, həmçinin, onların uzun müddət suda qalması və çöküntülərin litoloji tərkibi də təsir göstərir. Tərkibində xeyli üzvi maddələr olan lillərə sapropel deyilir (sapropel yunan sözü olub, «çürümüş gil» (lil) mənasmı daşıyır). Su hövzələrində sapropel növ üzvi maddələr oksigensiz mühitdə bituma çevrilir. Bituma qədər sapropel növ maddələr kerogen əmələ gətirir. Sapropel - göl xüsusiyyətli su hövzələrində üzvi-mineral çöküntülərə deyi-lir. Sapropelin üzvi maddəsi əsasən hövzədə yaşayan canlı və bitki aləmin qalıq-larının oksigensiz mühitdə parçalanma məhsuludur. Sətir 121 ⟶ 105: # Məhərrəmov A.M., Məhərrəmov M.M. Üzvi kimya, BDU, Bakı, 2007. # http://www.azkurs.org/uzvi-maddeler-uzvi-suxurlar-haqqnda-umumi-melumat.html {{Üzvi maddələr}} [[Kateqoriya:Üzvi kimya]]

Üzvi maddələr: Redaktələr arasındakı fərq