Vikipediya

"Təkamül" səhifəsinin versiyaları arasındakı fərqlər

Təkamül (redaktə)

20:26, 3 yanvar 2020 versiyası

15.178 bayt çıxarıldı ,  9 ay öncə
Səhifənin məzmunu 'Kateqoriya:Biologiya Kateqoriya:Antropologiya Kateqoriya:Təkamül' yazısı ilə dəyişdirildi
k
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə Vizual redaktor
(Səhifənin məzmunu 'Kateqoriya:Biologiya Kateqoriya:Antropologiya Kateqoriya:Təkamül' yazısı ilə dəyişdirildi)
Teqlər: Vizual redaktor Dəyişdirilmə
{{Elmi nəzəriyyə
|Adı = Təkamül nəzəriyyəsi
|Şəkil = Human evolution.svg
|Şəkil miqyası = 200
|Şəkil məlumat =
|Şəkil2 =
|Şəkil miqyası2 =
|Şəkil məlumat2 =
|Müəllifi = [[Jan-Batist Lamark]], [[Çarlz Darvin]]
|Elm = [[Biologiya]]
|Yaranmış elm =
|Şüarı = ''Sadədən mürəkkəbə doğru''
}}
 
Təkamül — [[biologiya]]da Yer kürəsinin [[biosfer]]asının, onu ayrı-ayrı növlərinin tarixi inkişafını təhlil edən [[ideya]] və [[konsepsiya]]ların cəmidir. Canlıların təkamülü fikri [[Qədim Dünya|qədim dövr]]dən irəli sürülürdü, ancaq məhz [[Çarlz Darvin]]in əsərləri təkamülü biologiyanın əsas konsepsiyasına çevirir. Baxmayaraq ki, vahid və ümumi qəbul olunmuş bioloji təkamül nəzəriyyəsi indiyə qədər yaradılmayıb, təkamülü təsdiq edən çoxlu sayda elmi dəlillər və nəzəriyyələr mövcud olduğu üçün təkamül faktı elmi ictimaiyyətdə şübhə doğurmur.
 
== Kimyəvi təkamül==
Qeyri canlı materialların təşəkkülü nəticəsi kimi sadə canlı sistemin yaranması haqqındakı təsəvvürlər ancaq son zamanlar zənginləşdi. Bu təsəvvür yolunda əhəmiyyətli şaxə 1953–cü ildə ilk dəfə əsas [[Molekulyar biologiya|bioloji molekullar]]ın ən sadə kimyəvi reaksiyalar nəticəsində yaranması mümkünlüyünü göstərən [[Miller-Yuri təcrübəsi]]ndə təqdim olundu<ref>[http://elementy.ru/trefil/molecules_of_life Molecules of life]</ref><ref>[http://elementy.ru/trefil/miller_urey_experiment Miller Urey experiment]</ref>. Bu vaxtdan başlayaraq alimlər kimyəvi təkamülün çoxlu digər yollarını təklif etdilər. Bu ideyalardan bir neçəsini göstərmək olar, lakin yadda saxlamaq lazımdır ki, bunların hansının düz olması haqqında vahid bir fikir yoxdur. Biz ancaq bunu dəqiq bilirik ki,bu proseslərdən biri, yaxud hec kimin ağlına gəlməyən digəri planetdə ilk hüceyrənin yaranmasına gətirdi. (Pansermiya – həyatın digər yerdə yaranması təsəvvürü düz olmadığı halda [[turşular]] və [[əsaslar]] başlığında müzakirəyə baxmaq olar<ref>[http://elementy.ru/trefil/acids_and_bases Acids and bases]</ref>)
 
''İlk sıyıq'' - Miller-Yuri təcrübələrində göstərilənlərə bənzər proseslər nəticəsində atmosferdə molekullar yarandı ki, onlar da sonra yağışla okeana düşdü). Burada (yaxud, ola bilər qabarma nəticəndə yaranan su hövzəsi) isə hələ bizə məlum olmayan proseslər molekulların təşəkkülü nəticəsində ilk hüceyrənin yaranmasına gətirdi.
 
''İlk neft ləkəsi'' - Miller-Yuri prosesləri lipidləri - balaca kürəciklər təşkil edən molekulları spontan olaraq yaradır (biz cox zaman şorbanın səthində damcıyabənzər formalar görürük). Hər bir kürəcikdə təsadüfi sayda molekullar toplaşır. Okean səthində milyonlarla qovuqcuqlardan biri enerji və material baxımdan düzgün molekul yığımı təşkil edə bilər ki, o da iki yerə bölünə bilər. Beləliklə ilk hüceyrə yarana bilər.
 
''RNK mühiti'' - Təkamül nəzəriyyəsi problemlərindən biri də RNK molekullarının istifadəsinə əsaslanan kodlaşdırma sisteminin inkişafı ilə əlaqədardır (həm də bax:[http://elementy.ru/trefil/molecular_biology_central_dogma Molekulyar biologiyanın əsas ehkamı]). Problem bundadır ki hüceyrə [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]]–də kodlaşdırılıb, lakin [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]] kodda yazılanı oxumaq ücün hüceyrəni aktivləşdirmək lazımdır. Son zamanlar alimlər tapdılar ki RNK hal-hazırda hüceyrədəki [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]] kodunda yazılanların formalaşmasında iştirak edir və canlı sistemdəki hüceyrələrin funksiyalarından birini yerinə yetirir. Görünür ki, RNK molekullarının yaranması yerdə həyatın inkişafı ücün vacib hadisədir.
 
== Təbii seçmə ==
Planetdə ilk nəsil verə bilən canlı orqanizm yarandı ki, sonrakı dəyişmələri təbii seçmə istiqamətləndirdi. Çox adamlar təkamül termini işlədərkən elə təbii seçməni nəzərdə tuturlar.
 
Təbii seçmə haqqındakı təsəvvürü ingilis naturalisti [[Çarlz Darvin]] 1859–cu ildə nəşr etdirdiyi "Növlərin mənşəyində təbii seçmənin rolu və ya uyğun cinsin həyat uğrunda mübarizədə sağ qalması" adlı monumental əməyində daxil etmişdir.
 
İki əsas mövqeyə əsaslanan təbii seçmə ideyasına Darvindən asılı olmayaraq Alfred Rassel Yolles (1823–1913) də gəlmişdir:
#İstənilən növün nümayəndələri nədə isə bir-birindən fərqlənirlər.
#Həmişə qida mənbələri uğrunda rəqabət mübarizəsi gedir.
 
Hər hansı canlı populyasını müşahidə etsək birinci postulatın dogru olduğunu aydınca görərik ([[insan]] populyasiyası da daxil olmaqla). Müəyyən nümayəndələr daha böyükdür, bəziləri bərk qaçır, bəzilərinin rəngi təbiətdən seçilməməyə imkan verir. İkinci postulat [[təbiət]]in həyatının inkar olunmaz bir faktını göstərir - sağ qala biləcəyindən xeyli çox canlı doğulur və beləliklə qida mənbələri üzərində daimi rəqabət gedir.
 
Bu postulatlar birlikdə maraqlı bir nəticəyə gətirir. Əgər növün bəzi nümayəndələri müəyyən mühitdə uğurlu rəqabət aparmaq imkanı verən xüsusiyyətlərə malikdirsə - yırtıcıların ov etmək ücün inkişaf etmiş əzələlərinin olması və sair, bu xüsusiyyətlər onların yaşlı hala kimi böyüməsinə və nəsil qoymasına imkan verəcək. Onların nəsli böyük ehtimalla bu xüsusiyyəti irsən alacaq. Müasir [[termin]]ologiyadan istifadə etməklə deyə bilərik ki, sürətli qaçışa cavabdeh olan [[gen]]lər böyük ehtimalla nəsilə öz genlərini verəcək, yavaş qaçanlar isə yaşamaq və nəsil qoymaq ehtimalı az olduğu üçün [[gen]]lərini gələcək nəsilə ötürməyə bilər. Buna görə də nəsildə "sürətli" [[gen]] nümayəndələri çox olacaq, sonrakı nəsildə isə daha da artacaq. Beləliklə, sağ qalma ehtimalını artıran əlamət ən sonda bütün populyasiyada yayılacaq.
 
Bu prosesi Darvin və Uolles təbii seçmə adlandırdılar. Darvin bununla süni seçmə arasında oxşarlıq gördü. İnsanlar süni seçmədən isifadə etməklə cinsi kamilliyə catmış nümayəndələr içərisində arzu olunan əlaməti daşıyanları seçərək cütləşmələrinə imkan yaradırlar. Əgər bunu insanlar edə bilirsə niyə [[təbiət]] etməsin? – deyə [[Çarlz Darvin|Darvin]] düşünürdü. Bu gün [[planet]]də görüdüyümüz zəngin növ formaları adaptiv əlamətlərin uzun zaman intervalında nəsillər ardıcıllığının kifayət qədər uyğunlaşması nəticəsi kimi meydana çıxıb.
 
Darvin, [[uniformizm]] doktrinası tərəfdarları [[Düşüncə|düşünürdülər]] ki, yeni növlərin yaranması tərdriclə - iki populyasiya arasında fərqlər cütləşmə mümkün olmayana qədər, arta-arta davam edir. Sonralar alimlər bu qanunauyğunluğun həmişə doğru olmadığına diqqət etdilər.<ref>[http://elementy.ru/trefil/uniformitarianism Uniformizm]</ref> Gördülər ki, növ uzun müddət dəyişməz qalır, sonra isə qəfil dəyişir - bu proses fasiləli tarazlıq adlanır. Doğrudan da biz qazıntıları öyrənən zaman növdəyişmənin hər iki varinatını
müşahidə edirik ki, bu da genetikanın müasir təsəvvürü baxımından qəribə görünmür.
 
İndi bizə yuxarıdakı adı cəkilən iki postulat aydındır: müxtəif növ nümayəndələrinin [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]]–sində eyni genin müxtəlif versiyaları yazılır. [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]]-nin dəyişməsi təmamilə müxtəlif nəticələrə gətirə bilər: Effektin təmamilə olmamasından (əgər [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]]–də dəyişilən hissə orqanizm tərəfindən istifadə olunmursa) da böyük effektlərə kimi (əgər əsas hüceyrəni kodlaşdıran [[gen]] dəyişərsə). Əgər [[gen]] dəyişmiş olsa, onda ardıcıl olaraq və yaxud sürətlə təbii seçmə mexanizmi ya bu [[gen]]in yayılmasına (əgər dəyişmə faydalıdırsa), yaxud bu [[gen]]in məhvinə (əgər ziyanlıdırsa) aparacaq. Başqa sözlə dəyişmə sürəti [[gen]]dən asılı olaraq: əgər dəyişmə [[baş]] verdisə, təbii seçmə dəyişmənin populyasiyada yayılma istiqamətini göstərəcək.
 
== Qazıntı sübutları ==
[[Bitkilər|Bitki]] və [[Heyvanlar|heyvan]] öləndən sonra onların qalıqları ətraf mühitdə səpələnmiş halda olur. Bəzən onlar [[Torpaq|torpağ]]a çökə bilər. [[Vaxt]] keçdikcə onlar [[qaya]] süxurlarına çevrilir. Tədrici kimyəvi proseslər nəticəsində kalsiya [[skelet]]lə və yaxud cəsədin digər bərk hissələri ətraf mühitdəki mineral [[maddə]]lərlə qarışır (nadir hallarda yumşaq strukturlar, məsələn [[dəri]] və ya lələklər də qalır). Ən axırda bu proses qayalarda ideal iz-şəkil qoymaqla daşlaşmış qalığa çevrilir. Bütün aşkar olunmuş daşlaşmış qalıqlar qazıntı sübutları adlanırlar.
 
[[Avstraliya]] qayalarında aşkar olunan qədim çöküntülərdə canlı izlərinin yaşı təxminən 3.5 [[1000000000 (ədəd)|milyard]] ilə [[Bərabərlik|bərabər]]dir. Bunlar indi [[Yer|yer kürəsi]]ndə müxtəlif cür [[Orqanizm|canlı]] formalarının tədriclə mürəkkəbləşərək, sadə [[Orqanizm|canlılar]]dan yarandığı [[tarix]]i göstərir. Əksər qədim [[Orqanizm|canlı]] [[həyat]] sadə bir [[hüceyrə]]lilərdən ibarət olub. Təxminən 800 [[milyon]] [[il]] qabaq [[Çoxhüceyrəlilər|çoxhüceyrəli]] [[həyat]] formaları yaranıb. Onların [[bədən]]i yumşaq oldugu üçün onlardan demək olar ki, iz qalmayıb, lakin son [[Onilliklərinə görə pornoaktrisaların siyahısı|onilliklər]]də [[alim]]lər tapılmış çöküntü qalıqlarındakı izlər əsasında onların bu [[dövr]]də yaşadığını gördülər. Təxminən 550 [[milyon]] [[il]] qabaq bərk örtüklər və [[skelet]]lər meydana cıxdı, bu [[Zaman|vaxt]]dan başlayaraq əsl qazıntı qalıqları tapıldı. İlk [[Onurğalılar|onurğa]]lı [[Orqanizm|canlı]]lar-[[balıqlar]] 300 [[1000000 (ədəd)|milyon]] [[il]] qabaq yarandı, [[dinozavrlar]] 65 [[1000000 (ədəd)|milyon]] [[il]] qabaq ( baxın. [[Holokost|Kütləvi ölümlər]] ) [[Ölüm|ölm]]əyə başladılar və 4 [[1000000 (ədəd)|milyon]] [[il]] qabaq [[Afrika]]da [[insan]] qalıqları tapıldı. Bu hadisələr barədə qazıntı qalıqları yazılarında oxumaq olar.
 
== [[Biokimya|Biokimyəvi]] sübutlar ==
Bizim [[planet]]dəki bütün canlı [[orqanizm]]lərdə eyni [[gen]]etik [[Kodlar|kod]] var biz hamımız universal [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]] dilində yazılmış müxtəlif [[informasiya]] toplusundan ibarətik. Əgər [[həyat]] yuxarıda göstərilmiş [[ssenari]] əsasında [[inkişaf]] edibsə, onda müasir canlı orqanizmlərdə [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]]–nin üst-üstə düşməsi [[Ardıcıllıq|ardıcıll]]ığı ümumi əcdadın nə qədər əvvəl yaşamasından asılı müxtəlifliyə malik olmalıdır. Məsələn, [[insan]] və [[şimpanze]]dəki eyni [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]] ardıcıllığı [[insan]] və [[Balıqlar|balıq]] arasındakından daha çox olmalıdır, çünki [[insan]] və [[şimpanze]] əcdadları 6 [[1000000 (ədəd)|milyon]] [[il]] qabaq, balıq və insan əcdadları isə 100 [[1000000 (ədəd)|milyon]] [[il]] qabaq yaşamışdır. Həqiqətən də canlı [[orqanizm]]lərin [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]]-sini təhlil etməklə bu gümanın təsdiqini görürük. İki [[orqanizm]]də təkamül ağacı nə qədər uzaqdadırsa [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]]-də o qədər də az oxşarlıq tapılır. Bu ona görə təmamilə [[aydın]]dır ki, çox [[Zaman|vaxt]] keçdikcə daha cox fərq toplanıb. [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]]-nin [[analiz]]indən istifadə etməklə [[Molekulyar biologiya|molekulyar]] [[saat]] adlanan [[metod]] bizim [[göz]]ümüzü təkamülün kecmişinə doğru açır. İnsanın [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]]-sinin [[şimpanze]]ninkinə yaxın olması təkamül nəzəriyyəsinin inandırıcı sübutu sayıla bilər.
 
Lakin bu fikirlərin heç biri tam sübuta yetirilməyib. Heyvanlara , İnsanlara aid fosil qalıqlar tapılsa da keçid varlıqlar haqqında heç bir qalıq tapılmayıb.
 
== Təkamül relikti ==
Təkamül relikti-keçmiş geoloji dövrlər üçün səciyyəvi olan yaxın [[Bioloji növ|növ]]lərin böyük hissəsi məhv olduqdan sonra qalan olduqca qədim forması (növ və ya sistematik vahid), o cümlədən ''«canlı qazıntı»,'' məsələn, latımeriya, qatteriya və b. Təkamül [[relikt]]i bəzən geniş areala malik olur, məsələn, [[Talış]]da [[şabalıdyarpaq palıd]], [[dəmirağac]] meşələri; [[buzlaq]] təkamül [[relikt]]i - cırtdan [[tozağacı]] ([[tundra]]da).
 
== Təkamülün arasıkəsilən və kəsilməyən pirinspi ==
Təkamülün arasıkəsilən və kəsilməyən pirinspi- [[orqanizm]]lərin təkamül dəyişməsi prosesi keçid formaları (paleontoloji) olmadan qanunauyğun qızğın sürətli inkişaf və məhvolma fazaları ilə (arası) kəsilir. Fasilələr sistemlərə edilən xarici qüvvənin və daxili inkişaf faktorlarının təsiri ilə yaranan fəlakətli təkan (zərbə) prinsipi təsirinin gücü ilə baş verir. Bu prinsipi uzaq keçmişdə təbiətə ehtimal olunan [[antropogen]] təsirin təhlili zamanı nəzərə almaq lazımdır.
 
== Təkamülün biogenetik qanunu ==
Təkamülün biogenetik qanunu-orqanizm fərdi inkişafında özünün mənsub olduğu sistematik qrupun tarixi inkişafının əsas mərhələlərini qısa şəkildə təkrar edir. Yaşlı [[orqanizm]]də baş verən [[mutasiya]]lar onun [[ontogenez]] prosesini dəyişir. Ona görə də yaşlı fərdlərin təbii seçməsi ontogenez prosesinin təkamülünə, ontogenetik [[korrelyasiya]]ya gətirib çıxarır. Hərəkətverici seçmənin təsiri ilə ontogenetik [[korrelyasiya]] sisteminin dəyişilməsi - fılembriogenezin dəyişilməsinə, [[orqanizm]]də yeni əlamətin formalaşdırmasına səbəb olur.
 
== Təkamülün dönməzlik qanunu (L.Dollo) ==
Təkamülün dönməzlik qanunu- təkamül dönməzdir; [[orqanizm]] ([[populyasiya]], [[növ]]) öz əcdadı sıralarına, əvvəlki vəziyyətinə qayıda bilməz.
 
== Təkamülün istiqamətlənən qanunu ==
Təkamülün istiqamətlənən qanunu-təkamülün ümumi gedişi həmişə geoxronoloji dəyişən yaşayış şəraitinə uyğunlaşmağa doğru istiqamətlənir və onunla məhdudlaşır.<ref>Qərib Məmmədov, Mahmud Xəlilov. Ensiklopedik ekoloji lüğət, Bakı 2008</ref>
 
== İstinadlar ==
{{İstinad stili}}
{{İstinad siyahısı}}
 
== Xarici keçidlər ==
* [http://elementy.ru/trefil/21133 Təkamül nəzəriyyəsi] {{ru}}
* [http://rezonanss.com/2250-2/ Təkamül nəzəriyyəsi]
 
[[Kateqoriya:Biologiya]]
[[Kateqoriya:Antropologiya]]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Xüsusi:MobileDiff/4985380"