Vikipediya

Böyük partlayış: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Vizual redaktor Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Səhifənin məzmunu '{{İş gedir}}' yazısı ilə dəyişdirildi
Teq: Dəyişdirildi
Sətir 1:
{{İş gedir}}
'''Böyük partlayış''' — [[Kainat]]ın yaranması [[proses]]i haqqında [[nəzəriyyə]]dir. Nəzəriyyənin əsası Q.A.Qamov tərəfindən qoyulmuşdur <ref>AMEA http://www.science.gov.az/az/index.php?id=4145 </ref>. Günümüzdə astrofizikada özünü nəzəri cəhətdən isbat etmiş nəzəriyyələrdən biridir. Onu da qeyd edək ki, Böyük Partlayış bir [[fakt]]dır və [[elm]]də şübhə yaratmır.
 
Böyük partlayış kainatın başlanğıcı haqqında ən əsas (ən çox dəstəklənən) nəzəriyyədir. Mahiyyət etibarı ilə, bu nəzəriyyə kainatın ilkin [[nöqtə]]dən yaxud sinqularlıqdan başladığını irəli sürür, həmin nöqtə indi bildiyimiz kainatı formalaşdırmaq üçün [[milyard]]larla il genişlənmişdir.
[[Astronomiya]] və [[fizika]] [[sahə]]sində əldə olunan [[kəşf]]lər göstərir ki, kainatımızın, həqiqətən də başlanğıcı olmuşdur. O [[an]]a qədər heç nə mövcud olmamışdır, o an ərzində və ondan sonra bir şey mövcud olmuşdur: bizim kainat. Böyük partlayış nəzəriyyəsi o an ərzində və ondan sonra nələr baş verdiyini izah edir.
Əslində, bu gün gördüyümüz hər şey [[qreypfrut]]dan da kiçik bir fəza içərisində yerləşmişdi. Böyük partlayışdan sonra kainatımız genişlənmiş, soyumuş, [[qalaktika]]lar, [[ulduz]]lar, [[planet]]lər və [[həyat]] yaranmışdır.
 
== "Qaynar kainat" modeli ==
[[Şəkil:Universe expansion2.png|thumb|250px|Böyük Partlayış]]
1946-1948-ci [[il]]lərdə Q.A.Qamov kainatın mənşəyi və təkamülünün nəzəri [[model]]i olaraq "Qaynar kainat" adlanan model ortaya qoymuşdur. Bu modelə əsasən kainat ''Böyük Partlayış'' nəticəsində formalaşmış və proses fiziki [[vakuum]] şəraitində baş vermişdir.
Son nəzəri hesablamalar göstərir ki, kainatın yaşı təqribən ''13,7 milyard il'', ilk sıxlığı ''≈10<sup>96</sup>q/sm<sup>3</sup>'', ölçüsü isə 10<sup>-15</sup>sm olmuşdur. Belə ekstremal fiziki şəraitdə Fundamental qarşılıqlı təsir qüvvələri [[Qravitasiya qüvvəsi|qravitasiya]], zəif qarşılıqlı təsir qüvvəsi, güclü qarşılıqlı təsir qüvvəsi, elektromaqnit qarşılıqlı təsir qüvvəsi ''[[Superqüvvə | Superqüvvədə]]'' birləşmiş şəkildə olur. ''[[Superqüvvə]]'' [[Supersimmetriya | supersimmetriya]] [[ideya]]sına söykənir.
 
Standart nəzəriyyəyə görə kainatımız təxminən 13,7 milyard il əvvəl “sinqularlıq” olaraq meydana gəlmişdir. “Sinqularlığın” nə olduğu və necə meydana gəlməsi dəqiq məlum deyil. Sinqularlıq bizim bu [[gün]] fizika haqqında [[bilik]]lərimizi təkzib edən məfhumdur. Belə hesab edilir ki, o “qara dəliyin” mərkəzində yerləşir. [[Qara dəlik]] güclü qravitasiya [[təzyiq]]inə malik məkandır. Həmin təzyiq o qədər güclüdür ki, məhdud [[materiya]] sonsuz sıxlığın (beyini qarışdıran riyazi [[anlayış]]) içinə çəkilir. Bu sonsuz sıxlıq zonaları “sinqularlıq” adlanır. Belə hesab edilir ki, kainatımız [[ölçü]]yə gəlməyəcək dərəcədə kiçik, hədsiz dərəcədə isti və sıx məfhum – sinqularlıq olaraq meydana gəlmişdir. Onun necə və hansı [[səbəb]]ə meydana gəlməsi məlum deyil.
İlkin görünüşündən sonra o, şişmiş, genişlənmiş, soyumuş , çox kiçik ölçü və çox isti tempraturdan kainatımızın bugünki formasına gəlib çatmışdır. O, bu gün də genişlənməyə və soyumağa davam edir və biz onun daxilindəyik.
 
==Mərhələləri==
"Qaynar Kainat" modelinə əsasən kainatın [[təkamül]]ünün xarakterik mərhələləri bunlardır:
 
===İlk mərhələ===
Temperaturun maksimum (≈10<sup>32</sup>K) və [[zaman]]ın ən kiçik anı (10<sup>-43</sup>san) olan mərhələsidir. Bu [[Böyük partlayış]] anıdır. Çox kiçik zaman intervalında (10<sup>-43</sup>-10<sup>-35</sup>san intervalı) [[Materiya | materiya]] şüalanma və ifrat qaynar [[Plazma | plazma]] (kvark-qlüon plazması) şəklində meydana gəlir. Qravitasiya qarşılıqlı təsir qüvvəsi [[Superqüvvə | superqüvvədən]] ayrılır.
 
===İkinci mərhələ===
Temperaturun 10<sup>28</sup>÷10<sup>12</sup> K qədər azaldığı (başlanğıc andan 10<sup>-35</sup>÷10<sup>-4</sup> san müddətində) mərhələdir. Kainatın sonrakı genişlənmə və soyuması nəticəsində [[kvark]]lar birləşərək [[neytron]] və [[Proton (fizika)|protonları]] əmələ gətirir. Şüalanma zərrəciklərinin qarşılıqlı təsirindən isə [[elektron]], [[pozitron]] və mezonlar yaranır.
 
===Üçüncü mərhələ===
Kainatın temperaturunun 10<sup>9</sup>K olduğu mərhələdir (Böyük partlayışdan 300 saniyə sonra). Bu mərhələdə güclü qarşılıqlı təsir qüvvəsi [[Superqüvvə|superqüvvədən]] ayrılaraq [[Proton (fizika)|proton]] və [[Neytron|neytronlardan]] ibarət əlaqəli fiziki [[sistem]]lərin ilk [[nüvə]]ləri - [[hidrogen]] və [[helium]] nüvələrini yaradır. Maddənin belə halı [[plazma]] şəklində bir milyon il mövcud olur.
 
===Dördüncü mərhələ===
Kainat temperaturunun 4000K-ə qədər soyuduğu mərhələdir. Bu mərhələdə əvvəlcə zəif qarşılıqlı təsir qüvvəsi, sonra isə elektromaqnit qarşılıqlı təsir qüvvəsi bir-birindən ayrılır. Elektromaqnit qarşılıqlı təsir qüvvələri [[Elektron|elektronun]] [[nüvə]] ilə əlaqəli sistemlərini - yüngül [[hidrogen]] və [[helium]] [[atom]]larını yaradır.
 
=== Sonrakı mərhələlər ===
Sonrakı mərhələlərdə, kainatın təkamülü [[maddə]] qatılaşması, [[şüalanma]] [[enerji]]sinin ayrılması və qalaktikalar, kvazarlar kimi irimiqyaslı sistemlərin yaranması ilə davam etmişdir.
 
== Böyük partlayış nəzəriyyəsini dəstəkləyən əsas sübutlar ==
* İlk öncə, biz əmin ki, kainatın başlanğıcı olmuşdur.
* İkincisi, qalaktikalar ölçülərinə uyğun sürətlə bizdən uzaqlaşırlar. Bu Habbl qanunu adlanır, qanun 1929-cu ildə bu [[fenomen]]i kəşf edən [[Edvin Habbl]]ın (1889-1953) şərəfinə belə adlandırılıb. Həmin [[qanun]] kainatın genişlənməsi nəzəriyyəsini dəstəkləyir və kainatın bir zamanlar sıxılmış olması fikrini irəli sürür.
* Üçüncüsü, əgər kainat başlanğıcda böyük partlayış nəzəriyyəsində bildirildiyi kimi çox isti olubsa, biz bu istiliyin qalıqlarını aşkarlamalıyıq. 1965-ci ildə radioastronomlar, Arno Penzias və Robert Uilson kainata nüfuz edən 2,725 dərəcə [[kelvin]] (-454.765 dərəcə [[farenheyt şkalası|farenheyt]], -270.425 dərəcə [[selsi]]) [[Kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması|kosmik mikrodalğa fon radiyasiyası]] kəşf etdilər. Güman edilir ki, bu, [[alim]]lərin axtardığı istiliyin qalığıdır. Penzias və Uilson kəşflərinə görə 1978-ci ildə fizika üzrə [[Nobel mükafatı]]na layiq görülmüşdür.
* Nəhayət, kainatda işıq elementləri - hidrogen və heliumun bol miqdarda mövcud olması Böyük partlayışın başlanğıc modelini dəstəkləyir.
 
== Digər filosof və alimlərin fikirləri ==
[[Filosof]] Entoni Flu Böyük partlayış nəzəriyyəsi ilə bağlı belə deyir:
"Elm dini mənbələrin kainatın bir başlanğıcının olması müddəasını təsdiq etdi."<ref>Henry Margenau, Roy Abraham Vargesse. Cosmos, Bios, Theos. La Salle IL: Open Court Publishing, 1992, s. 241</ref>.
 
Məşhur ingilis riyaziyyatçı və astronomu, “Big Bang” termininin müəllifi, lakin Big Bang nəzəriyyəsinə uzun illər qarşı çıxmış prof. Ser Fred Hoyle (Sir Fred Hoyle) heyrətini belə ifadə edir:
 
“Big Bang nəzəriyyəsi kainatın bir böyük partlayışla əmələ gəldiyini qəbul edir. Ancaq bildiyimiz kimi, partlayışlar maddəni parçalayır və nizamsız hala salır. Halbuki, Biq Bənq sirli şəkildə bunun tam əksinə təsir meydana gətirib: maddəni bir-biri ilə birləşdirmiş və qalaktikaları əmələ gətirmişdir”<ref>Fred Hoyle, The Intelligent Universe, London, 1984, s. 184-185.</ref>
 
Fred Hoyl: "Geriyə keçmişə doğru getsək, elə bir nöqtəyə çatarıq ki, kiçilə kiçilə Kainatdan heç bir şey qalmaz."<ref>Fred Hoyle, From Stonehenge to Modern Cosmology (San Francisco: W.H. Freeman, 1972), p. 36.</ref>
 
Bəzi elm adamları, astroloji və [[kosmologiya]] [[məlumat]]larının hər hansı [[fəlsəfə]] və ya [[ilahiyyat]] ilə üst-üstə düşməyəcəyini ifadə etmişdirlər. Buna qarşı bəzi astrofiziklər [[mövzu]]nun [[tanrı]]nın varlığı ilə əlaqələndirilə biləcəyini müdafiə etmişdirlər. Məsələn amerikalı astrofizik Hyu Ross mövzuyla bağlı bu cür şərh bildirmişdir:
 
"Zaman səbəb-nəticə hadisələrinin meydana gəldiyi ölçüdür. Zaman yoxdursa səbəb və nəticə də yoxdur. ''Əgər zaman və maddə partlayışla birlikdə ortaya çıxmışdırsa, onda kainatı meydana gətirən səbəb kainatdakı zaman və məkandan kənarda, tamamilə müstəqil olmalıdır. Bu, bizə Yaradıcının kainatdakı bütün ölçülərin fövqündə durduğunu göstərir. Eyni zamanda Yaradanın bəzilərinin dediyi kimi, nə kainatın özü, nə də onun içindəki bir güc olmadığına dəlalət edir."<ref>Hugh Ross, The Creator and the Cosmos, How Greatest Scientific Discoveries of the Century Reveal God, Colorado: NavPress, revised edition, 1995, s. 76</ref>
 
ABŞ alimi Uilyam Leyn Kreyq isə belə izah verir:
 
:'''[[Həqiqət]]də "heç nədən yalnız heç nə alınır" qaydasına uyğun olaraq Böyük partlayışın hansısa bir fövqəltəbii səbəbi olmalıdır. Əgər nəzərə alsaq ki, partlayışdan əvvəl mövcud olmuş vəhdət bütün məkan və zaman münasibətlərinin sərhədi olmuşdur, onda böyük partlayışın hər hansı bir fiziki səbəbinin olması mümkün deyil. Böyük partlayışın səbəbi fiziki məkan və zamanın hüdudlarından kənarda idi. O, kainatdan əsla asılı deyildi və şüurun dərk etməkdə aciz qaldığı bir gücə malik idi. Bundan əlavə, bu səbəb [[şüur]]a və şəxsi azad iradəyə malik olan mahiyyət olmalıdır. Deməli, kainatın yaradılışının əsl səbəbi kainatı nə vaxtsa öz şəxsi iradəsi ilə xəlq edən yaradandır."<ref>William Lane Craig, Cosmos and Creator, Origins & Design, Bahar 1996, cilt 17, s. 18</ref>.
{{sitatın sonu}}
 
==İstinadlar==
<references/>
 
[[Kateqoriya:Astronomiya]]
[[Kateqoriya:Astrofizika]]
[[Kateqoriya:Fizika]]
[[Kateqoriya:Kosmologiya]]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Böyük_partlayış"