Böyük partlayış: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
{{İş gedir}}
 
Böyük partlayış nəzəriyyəsi müşahidə edilə bilən [[Kainat|kainatın]] bilinən ən erkən dövrlərindən sonrakı geniş miqyaslı [[Təkamül|təkamülünə]] qədər araşdıran kosmoloji modeldir. (1)(2)(3) Model,Nəzəriyyə kainatın çox yüksək [[sıxlıq]] və yüksək [[Temperatur|temperaturun]] təsiri ilə necə böyüdüyünü təsvir edir [4] [5], işıq elementlərinin çoxluğu,) [[radiasiya]], genişmiqyaslı struktur, [[Habbl qanunu]] ([[Qalaktika|qalaktikalar]] nə qədər uzaq olsa, [[Yer|Yerdən]] daha sürətli uzaqlaşırlar) və [[kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması]] (CMB-cosmic microwave background) daxil olmaqla geniş hadisələr üçün hərtərəfli izahat verir. Müşahidə olunan şərtlər fizikanın məlum qanunlarından istifadə edərək vaxtında geri ekstrapolyasiya edilsə, proqnoz yüksək sıxlıq dövründən əvvəl Böyük partlayış ilə əlaqələndirilən heçlik olduğunu göstərir. Cari biliklər təkliyin primordial olduğunu müəyyən etmək üçün yetərsizdir.
 
[[Corc Lemetr]] [[1927-ci il|1927-ci ildə]] ilk dəfə olaraq genişlənən kainatın zamanla yaranan tək nöqtə ilə izlənilə biləcəyini qeyd etdi. Bu nəzəriyyəni "ibtidai atom" nəzəriyyəsi adlandırdı. Bir zamanlar elmi ictimaiyyət Böyük partlayış tərəfdarları və "[[stasionar vəziyyət]]" tərəfdarları (Böyük partlayış olmadığına, həmişə stabilliyin olduğuna inananlar) olaraq 2 fərqli model arasında bölünmüşdü. Lakin, bir sıra geniş empirik sübutlara əsasən hal-hazırda əksəriyyət hamı tərəfindən qəbul edilən Böyük partlayış tərəfdarıdır. (6) Qalaktik [[Qırmızı yerdəyişmə|qırmızı yerdəyişmələr]] əsasında aparılan analizlərə əsasən [[Edvin Habbl]] [[1929-cu il|1929-cu ildə]] [[Qalaktika|qalaktikaların]] bir-birindən ayrıldığı nəticəsinə gəldi; bu genişlənən kainat üçün olduqca əhəmiyyətli müşahidə dəlilidir. [[1964-cü il|1964-cü ildə]] Böyük partlayış modelinin lehinə olan çox önəmli bir hadisə, [[Kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması]] hadisəsi kəşf edildi (7).
 
[[Fizika]] qanunlarından kainatın xüsusiyyətlərini, sıxlıq və temperaturun artmasına qədər olan dövrü ətraflı şəkildə hesablamaq üçün istifadə edilə bilər.(8) Kainatın genişlənmə dərəcəsinin detallı ölçmələri Böyük partlayışın təxminən 13.8 milyard il əvvəl meydana gəldiyini iddia edir. Bu da kainatın yaşı hesab olunur. (9) İlk genişlənməsindən sonra, kainat,[[Subatom zərrəciklər|subatom zərrəciklərin]], daha sonralar isə [[Atom|atomların]] yaranmasına şərait yaradacaq həddə qədər soyudu. Bu primordial elementlərin nəhəng buludları (əsasən [[hidrogen]], bəzi [[helium]] və [[litium]] buludları) sonradan [[cazibə qüvvəsi]] vasitəsilə birləşərək bu gün nəsilləri görünən erkən [[ulduz]] və qalaktikaları meydana gətirdi. [[Astronom|Astronomlar]] qalaktikaların ətrafındakı [[qaranlıq materiya|qaranlıq materiyanın]] cazibə təsirini də müşahidə edirlər. [[Kainat|Kainatdakı]] [[Materiya (fizika)|materiyanın]] çox hissəsi qaranlıq materiya şəklində olduğu görünür. Böyük partlayış nəzəriyyəsi və müxtəlif müşahidələr bunun adi [[bariyon materiya]] (atomları) olmadığını göstərir. Qaranlıq materiyanın tam olaraq nə olduğu hələ də dəqiq bilinmir. Fövqəlnəvilərin qırmızı rənglərinin ölçülməsi, kainatın genişlənməsinin sürətləndiyini, qaranlıq enerjinin mövcudluğuna aid bir müşahidə olduğunu göstərir. [[İfrat yeni ulduz|İfrat yeni ulduzun]] qırmızı yerdəyişmələrinin ölçülməsi kainatın genişlənməsinin sürətləndiyini və [[Qaranlıq enerji|qaranlıq enerjinin]] mövcud olduğunu göstərən bariz müşahidələrdən biridir. (10)
 
== Modelin xüsusiyyətləri ==
 
Böyük partlayış nəzəriyyəsi işıq elementlərinin çoxluğu, [[kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması]] (CMB-cosmic microwave background), [[radiasiya]], genişmiqyaslı struktur və [[Habbl qanunu]] da daxil olmaqla müşahidə olunan hadisələrin əksəriyyətinin əhatəli izahatını təqdim edir. (11) Nəzəriyyə iki əsas fərziyyədən asılıdır: fizika qanunların universallığı və kosmoloji prinsip. Kosmoloji prinsip böyük miqyasda kainatın homogen və [[izotrop]] olduğunu bildirir.
 
Bu fikirlər əvvəlcə postulat şəklində alındı. Lakin, günümüzdə bu fikirlərin hər birini sınamaq üçün cəhdlər var. Məsələn, ilk fərziyyə kainatın ilk illərindən etibarən [[incə struktur sabiti|incə struktur sabitinin]] ən böyük mümkün sapmasının 10<sup>-5</sup> əmsal olduğunu göstərən müşahidələr ilə sınanmışdır. Həmçinin, [[Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi|ümumi nisbilik nəzəriyyəsi]] [[Günəş sistemi]] və [[ikili ulduzlar|ikili ulduzların]] miqyasında ciddi sınaqlardan keçdi.