Bosfor: Redaktələr arasındakı fərq

Şirket-i Hayriye [[1945]]-ci ildə [[dövlət]] tərəfindən satın alındı ​​və şəhər xətlərinə verildi. 1987-ci ilə qədər təkbaşına fəaliyyət göstərən bu quruma əlavə olaraq, İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi tərəfindən ikinci bir şirkət olaraq qurulan İstanbul Nəqliyyat və Ticarət A.Ş. yarandı. [[1988]]-ci ildə şirkət adını ''İstanbul Deniz Otobus Sanayi ve Ticaret A.Ş.(İDO)'' olaraq dəyişdirdi. Beləliklə, IDO İstanbul dəniz nəqliyyatında ən böyük qurum oldu.<ref>{{cite web

}}</ref>. İstanbul limanlarından şəhərlərarası gedişlər edən İDO-nun şəhərdaxili nəqliyyatda istifadə edtdiyi 5 fərqli növdə cəmi 35 bərə var. Bunlar:<ref>{{cite web

}}</ref>:

Keçən əsrlərdə boğazdan istifadə edən gəmilər [[Bizans]] və [[Osmanlı]] imperiyaları üçün əhəmiyyətli gəlir mənbəyi olsa da, [[1936]]-cı ildə bağlanan Montrö Boğazlar müqaviləsinə görə bütün dövlətlərin ticarət gəmiləri üçün açıq oldu. [[Türkiyə Respublikası]] boğazdan keçən kommersiya gəmilərdən keçid ödənişi almaq səlahiyyətinə sahib deyil. Lakin, ''Türkiyə Dənizçilik İşlətmələri'' İstanbul limanlarını istifadə edən gəmilərdən və bu gəmilərdən quruya enən sərnişinlərdən tarifdə göstərilən miqdarlarda ayaqbastı ödənişi alır.<ref>{{cite web

}}</ref>. İstanbul limanlarında göstərilən rəhbər xidmətlər isə başqa bir gəlir sahəsidir. Boğazlarda rəhbər xidmətlərin haqqı dollarla hesablanır və yığılır.<ref>{{cite web

}}</ref>.

Boğazın ölkə iqtisadiyyatına verdiyi ən böyük töhfə boğaz üzərindəki iki körpüdən əldə edilən ödənişlərdir. Hər ay körpülərdən keçən 12 milyon nəqliyyat vasitəsinin ortalama gəliri ayda 12-13 milyon TL ətrafındadır. İllik gəliri 150 milyon TL-dən çoxdur.<ref>{{cite web

}}</ref>. Körpülərdən gələn gəlirin 10%-i körpünün təmiri kimi xərclərə xərclənir.

Bosfor boğazında iki böyük liman var. Bunlar Türkiyə Respublikası Dövlət Dəmiryolları tərəfindən istifadə olunan "Haydarpaşa limanı" və Türkiyə Dənizçilik İşletmelerinə aid olan İstanbul limanıdır.<ref>{{cite web

}}</ref>.

Haydarpaşa limanı mövqeyinə görə görə birbaşa dəmir yolu ilə bağlanır. Liman qurğuları ilk dəfə [[1899]]-cu ildə ''Anadolu Bağdad Dəmir Yolları Şirkəti'' tərəfindən qurulmuşdur. 1924-cü ilə qədər bu qurum tərəfindən idarə edildi.<ref>{{cite web

}}</ref>. [[1924]]-ci ildə Türkiyə Respublikası hökuməti tərəfindən milliləşdirilmiş və üç il ərzində xüsusi rejimlə idarə olunduqdan sonra Tikinti nazirliyinə bağlı olan Dövlət Dəmiryollarına verilmişdir. Qurğuların çatışmaması səbəbindən [[1953]]-cü ildə limanın genişləndirilməsi işləri başlandı və işlər [[1967]]-ci ildə başa çatdı.

Türkiyə Dənizçilik İşletmelerinin idarəsində olan İstanbul limanı isə Beyoğlu qəsəbəsinin Bosfor boğazı sahillərində yerləşir. İstanbul limanı iki hissəyə, Salıpazarı və Galata hissələrinə bölünür. Limanın qərb tərəfindəki Karaköy Şehirhatları körfəzi, şərqdə Dəniz Ticarət Palatası, şimaldan Kemankeş prospekti və Meclis-i Mebusan prospekti var.<ref>{{cite web

}}</ref>.

Coğrafi xüsusiyyətlərinə görə son dərəcə riskli su yolu olan boğazdan Montrö Boğazlar müqaviləsinin imzalandığı [[1936]]-cı ildə orta hesabla 4.700 gəmi keçərkən bu gün bu sayı 55 mini keçir.<ref>{{cite web

}}</ref>. Bu gəmilərin, demək olar ki, 20 minə yaxını neft daşıyan tankerləridir. Hər il orta hesabla boğazdan 135 milyon ton xam neft daşınır. Boğazın əyri quruluşunun dənizçilər üçün ən çətin yollarından biri olduğunu nəzərə alsaq, İstanbulun böyük risk altında olduğu görülür. Son illərdə dəniz təhlükəsizliyi üçün hazırlanmış ciddi tədbirlər nəticəsində boğazda böyük dəniz qəzası baş verməmişdir. Ancaq keçmişdə bir çox tanker və yük gəmisi qəzaları İstanbulda ekoloji fəlakətlərə və milyonlarla lirə maddi itkiyə səbəb oldu.

Boğazda ilk ciddi qəza 14 dekabr [[1960]]-cı ildə [[Yunan|yunan]] bayraqlı ''World Harmony'' və [[Yuqoslaviya]] bayraqlı ''Peter Zoranic'' adlı gəmilərin toqquşması ilə baş verdi. Qəzada 20 dənizçi həyatını itirdi və tonlarla neft boğaz sularına qarışdı.<ref>{{cite web

}}</ref>. Altı il sonra, 1 yanvar [[1966]]-cı ildə iki [[SSRİ]] bayraqlı ''Kransky Oktyabr'' və ''Lutsk '' gəmiləri toqquşdu. Dənizə axan neft yanmağa başladı. Suda yayılan neftlə genişlənən yanğın Karaköy körpüsünü və bir bərəni yandırdı. [[Rumıniya]] bayraqlı tanker '' Independenta'' 15 noyabr [[1979]]-cu ildə yunan quru yük gəmisi ''Evriyali'' ilə toquşdu. 100 min ton xam [[neft]] daşıyan [[Rumıniya]] tankeri partladı.<ref>{{cite web

}}</ref>. 43 dənizçinin öldüyü partlayışın şiddətindən boğazın sahilindəki minlərlə evlərin və müəssisələrin şüşələri qırıldı. Dənizə dağılan neft günlərlə yandı. 14 oktyabr [[1991]]-ci ildə [[Livan]] bayraqlı ''Rabinion'' və [[Filippin]] bayraqlı [[Madonna Lily]] adlı gəmilər toqquşdu. Qəza nəticəsində 21 min qoyun boğaz sularında boğuldu. Bunlardan başqa boğazda bir neçə ildən bir daha kiçik qəzalar da olurdu. Bu günə qədər bir çox nümunəsi yaşanan bu qəzalar, demək olar ki, hər il baş verir. Teatr aktyoru Oya Başarın Yeniköydəki malikanəsi və Sarıyerdəki oyun meydançası da gəmilərin qəzaya uğradığı yerlərdəndir. Boğazdan istifadə edən gəmilər heç bir qəza yaratmamaq üçün körpünün ayaqlarına, mayaklara və şamandıralara 50 metrdən çox yaxınlaşması, şəxsi heyətin qanında 50 promildən çox spirt olması da qadağandır.<ref>{{cite web

}}</ref>.

Əsrlər boyu fərqli dövlətlərin hakim olduğu İstanbulda XV əsrin birinci yarısından sonra türklərin təsiri özünü göstərməyə başladı. Türklərin mədəniyyətlərinin yerli [[yunan]], [[yəhudi]] və [[Levantilər|levanti]] qrupları ilə birləşməsi bu qrupların sıx yaşadığı boğazda zirvəyə çatdı.<ref>{{cite web

}}</ref>. Çağdaş mədəniyyət, sənət və ədəbiyyatda ''Boğaziçi'' mədəniyyəti olaraq adlandırılan bu mədəninyyət bu gün rəsmdən ədəbiyyata, dəbdən kinoya, qida mədəniyyətindən musiqiyə qədər bir çox sahədə təsirli oldu.<ref>{{cite web

}}</ref>. İstanbula coğrafi cəhətdən başqa özünəməxsus bir xüsusiyyət verən boğaz keçmişdə şəhəri hərbi, siyasi və iqtisadi cazibə mərkəzinə gətirirdi. Boğaz bu gün isə İstanbulun, hətta Türkiyənin simvolu halını alaraq ölkənin təqdimat filmlərində istifadə edildi.

[[Osmanlı]] dövründən başlayaraq türk ədəbiyyatında öz izini qoyan boğaz bir çox kitabda süjetin ətrafında inkişaf etdiyi mərkəzdir. Nabizade Nazımın yazdığı Zehra adlı romanın ilk səhifələrində yazıçı uzun-uzun boğazı təsvir edir. Mehmet Raufun "Eylül" adlı əsərində də hadisələr yeni evlənən cütlüyün boğaz sahilində kirayələdiyi malikanədə cərəyan edir. Müasir türk ədəbiyyatında əsasən İstanbulu yazan Səlim İleri Boğaziçi keçmişinin unudulmuş xatirələrini oxucusu ilə bölüşür.<ref>{{cite web

}}</ref>. Qərb ədəbiyyatında da özünə yer tutan boğaz şərqşünaslıq əsərlərinin əvəzedilməz elementlərindən biridir. ''İnadkar'' adlı hekayəsində Jule Verne dövlətin bir sahildən digərinə keçməsi üçün tələb etdiyi 10 sikkəlik boğaz vergisini ödəməyə razı olmayan ''Kahraman Ağa'' haqqında danışır. ''Kahraman Ağa'' bu vergini ödəməmək üçün Karaöydən [[Üsküdar|Üsküdara]] Qara dənizi fırlanaraq gedir.<ref>{{cite web

}}</ref>. Verne, kitabında "Boğaziçi" rayonlarının təsvirlərini verir. [[Orxan Vəli Qanıq]], [[Nəcib Fazil Qısakürək]] və [[Ozdemir Asef|Özdemir Asefin]] də Bosfor boğazına yazdıqları [[Şeir|şeirlər]] vardır.<ref>{{cite web

}}</ref>.

Boğazın təsirini kino, televiziya və musiqidə də görmək mümkündür. Boğaza həsr edilmiş çoxlu sayda [[türk]] və [[yunan]] mahnısı var. [[Cem Karaca|Cem Karacanın]] ''Hep kahr,''<ref>{{cite web

}}</ref>, Grup Kargonun ''Boğaziçi şarkısı'', [[Sezən Aksu|Sezen Aksunun]] ''Ah İstanbul'', Elif Turanın ''Boğaz Vapuru Simit ve Çay''<ref>{{cite web

}}</ref> kimi mahnılar bunlardan bir neçəsidir. 1966-cı ildə çəkilən ''Boğaziçi şarkısı'' adlı film də var. Qara-ağ rəngdə çəkilən və Selda Alkor və Tamer Yiğitin rol aldığı film Boğaziçi adlı ilk filmdir.<ref>{{cite web

}}</ref>. Boğaz İstanbuldakı türk kinosu və televiziya yayımında demək olar ki, hər film və seriallarda özünü göstərir. Ortaköy, Bebek, Arnavutköy, Bəylərbəyi və Kuzguncuk kimi rayonlar tez-tez teleseriallarda, filmlərdə və reklamlarda çəkilişlər olan məkanlardandır. Boğaz sahilinəki malikanələrdə çəkilən serialların bir hissəsi ərəb ölkələrində də yayımlanır və hər il ərəb turistlər serialların çəkildiyi yerləri görmək üçün xüsusi turlar təşkil edirlər.

Boğazda sərnişin daşıyan bərələr də Boğaziçi mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsidir. Hər gün iki tərəf arasındakı on minlərlə insanı daşıyan bərələr ilk dəfə istifadəyə verildikdə də İstanbul sakinləri üçün xüsusi bir yerə sahib idi.<ref>{{cite web

}}</ref>. İstanbulun nüfuzlu şəxsləri aylıq böyük miqdarda pul ödəməklə yeriləri alırdılar. Bu gün boğazdakı bərələrin çoxu təmir olunmuş veteran bərələrdir. Qış aylarında bərələrdə çay içmək, satılan halvalardan satın almaq martılara simit atmaq boğazın davam edən ənənələrindəndir. Gəmilərlə boğazın [[Mərmərə dənizi|Mərmərə]] girişindən və ya Ortaköydən Fatih Sultan Mehmet körpüsünə qədər təşkil edilən boğaz turlarını və təbiət turlarını təkcə xarici turistlər deyil, həm də İstanbul sakinləri həyata keçirir.

Boğaziçi bölgələrinin bəziləri öz adət-ənənələri ilə ön plana çıxmışdır. Dondurma bufetləri, Sarıyer börəyi, Kanlıcanın qatıqları və Çengelköy xiyarı Boğaziçi bölgələrinin ən məşhur simvollarından biridir.<ref>{{cite web

}}</ref>. Boğazdakı dəniz hamamları adlanan ictimai çimərliklər ənənəsi bu gün itib. Sağlamlıq baxımından üzgüçülük üçün uyğun olmayan boğazda hələ də isti yay aylarında üzənlərə rəst gəlmək olur. Bundan əlavə, hər il İsanın anadan olmasını və vəftizini qeyd etmək üçün Bosforun müxtəlif bölgələrində yunan [[Pravoslav kilsəsi]] tərəfindən boğaza xaç atma ayini həyata keçirilir. Din xadimləri tərəfindən dənizə atılan xaçlar qış aylarında dənizə dalan yunan gənclər tərəfindən çıxardılaraq din xadimlərinə təhvil verilir.<ref>{{cite web

}}</ref>. Bunun xaricində hər il [[Türkiyə]] Milli Olimpiya Komitəsi (TMOK) tərəfindən ənənəvi olaraq təşkil edilən Asiyadan Avropaya Beynəlxalq üzmə, [[avarçəkmə]], yelkənli qayıq yarışları təçkil edilir.<ref>{{cite web

}}</ref>. Boğazın ilk körpüsü olan və normal şəraitdə piyadalara bağlanan Boğaziçi körpüsü ildə bir dəfə nəqliyyat vasitələrinin hərəkəti üçün bağlanır və İstanbul [[Avrasiya]] Marafonu təşkil edilir. İlk olaraq [[1979]]-cu ildə təşkil edilən və hələ də davam edən marafon ənənəsi İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi tərəfindən həyata keçirilir.<ref>{{cite web

}}</ref>.

Bosfor boğazı son illərdə ticarət nişanları tərəfindən daha çox istifadə olunur. Boğaz şəkilli geyim və aksesuarlara əlavə olaraq bəzək əşyaları, dəftərxana ləvazimatları və s. satışa çıxarıldı. Boğaziçi bölgələri və [[İstanbul]] haqqında geniş elmi tədqiqat kitabları hazırlanmışdır. Ətraf mühit və Meşə Təsərrüfatı Nazirliyi Boğaziçi böıgələrində yaşayan insanların tez-tez şikayət etdikləri səs-küy problemini həll etdi. 72 [[Desibel|desibeldən]] çox musiqi yayımı qadağan edildi. Qadağadan sonra boğazdakı bəzi müəssisələrdə və gəmilərdə səs ölçmələri aparıldı. Qadağaya əməl etməyən müəssisələrə lazımi cəzalar tətbiq edildi. Boğazdakı səs-küyün qarşısını almaq üçün Boğaziçi ərazisindən keçən gəmilərə lazımsız fit çalmaq və səs həddini aşan musiqilərin yayılması da qadağandır. Boğazda [[işıq]] kirliliyinin qarşısını almaq üçün də tədbirlər görülüb.<ref>{{cite web

}}</ref>.

Boğazın ilk körpüsü olan Boğaziçi Körpüsünün işıqlandırma sistemləri [[2007]]-ci ildə yeniləndi. Yeni sistem mərasim və [[İşıq|işıq şousu]] ilə istifadəyə verildi. Bütün körpü 16 milyon uzunmüddətli, az enerji istehlakı və ekoloji cəhətdən təmiz, rəng dəyişdirən [[LED lampa|LED]] işıq lampaları ilə işıqlandırılmışdır. Hər il respublikanın yaranmasının ildönümü Boğaziçi körpüsündə lazer işığı və atəşfəşanlıq nümayişləri ilə qeyd olunur.<ref>{{cite web

}}</ref>.