Çaldıran döyüşü: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Səhifənin bütün məzmununun silinməsi
Teq: Boşaltma
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə Təkmilləşdirilmiş mobil redaktə
Sətir 1:
{{Hərbi münaqişə
| münaqişə = Çaldıran döyüşü
| aiddir = [[Səfəvi-Osmanlı münasibətləri‎]]
| şəkil = [[Şəkil:A painting in Chehel Sotoun1.jpg|250px]]
| izah = ''[[Çəhəl Sütun Sarayı]]nın interyerində Çaldıran döyüşünü təsvir edən XVII əsrə aid divar rəsmi.''
| tarixi = [[23 avqust]] [[1514]]
| yeri = [[Çaldıran düzü]], [[Maku]]
| səbəbi =
| nəticəsi = [[Osmanlı İmperiyası]] qalib gəldi
| ərazi =
| tərəf1 = [[Şəkil:Flag of Persia 1502-1524.svg|22px|border]] [[Səfəvilər İmperiyası]]
| tərəf1N =
| tərəf2 = [[Şəkil:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|22px|border]] [[Osmanlı İmperiyası]]
| tərəf2N =
| tərəf3 =
| tərəf3N =
| komandan1 = [[Şəkil:Flag of Persia 1502-1524.svg|22px|border]] [[I İsmayıl]] (''[[Döyüşdə yaralanma|yaralı]]'')<br/>[[Şəkil:Flag of Persia 1502-1524.svg|22px|border]][[Əbdülbaqi Yəzdi]][[Döyüş zamanı ölüm|☪]]<br/>[[Şəkil:Flag of Persia 1502-1524.svg|22px|border]][[Hüseyn bəy Şamlı]][[Döyüş zamanı ölüm|☪]]<br/>[[Şəkil:Flag of Persia 1502-1524.svg|22px|border]]Sarı Pirə Ustaclı[[Döyüş zamanı ölüm|☪]]<br/>[[Şəkil:Flag of Persia 1502-1524.svg|22px|border]][[Durmuş xan Şamlı]]<br/>[[Şəkil:Flag of Persia 1502-1524.svg|22px|border]]Nurəli Xəlifə<br/>[[Şəkil:Flag of Persia 1502-1524.svg|22px|border]][[Xanməhəmməd bəy Ustaclı]][[Döyüş zamanı ölüm|☪]]<br/>[[Şəkil:Flag of Persia 1502-1524.svg|22px|border]]Seyid Şərifəldin Əli Şirazi[[Döyüş zamanı ölüm|☪]]<br/>[[Şəkil:Flag of Persia 1502-1524.svg|22px|border]]Seyid Sədrəddin
| komandan2 = [[Şəkil:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|22px|border]] [[Yavuz Sultan Səlim]]<br/>[[Şəkil:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|22px|border]] [[Herseqli Əhməd Paşa]]<br/>[[Şəkil:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|22px|border]][[Dukakinoğlu Əhməd Paşa]]<br/>[[Şəkil:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|22px|border]][[Xədim Sənan Paşa]]<br/>[[Şəkil:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|22px|border]]Mustafa Paşa<br/>[[Şəkil:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|22px|border]]Qaraman bəylərbəyi Zeynal Paşa<br/>[[Şəkil:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|22px|border]]Rumeli bəylərbəyi Həsən Paşa[[Döyüş zamanı ölüm|☪]]<br/>[[Şəkil:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|22px|border]]Məlqucoğlu Turəli bəy[[Döyüş zamanı ölüm|☪]]<br/>[[Şəkil:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|22px|border]]Üveys bəy[[Döyüş zamanı ölüm|☪]]<br/>[[Şəkil:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|22px|border]]Süleyman bəy[[Döyüş zamanı ölüm|☪]]
| komandan3 =
| qüvvə1 = 40,000<ref name="ref415">[http://books.google.dk/books?id=v4Yr4foWFFgC&pg=PA41 Roger Savory: ''Iran Under the Safavids'', 2007, s. 41]</ref>
| qüvvə2 = 100,000<ref name="ref415" />
| qüvvə3 =
| itkilər1 = 5000-ə qədər <ref>Şeref Han: ''Şerefname II – Osmanlı-İran Tarihi'', Ant Yayınları 1971, s. 159</ref>
| itkilər2 = 2000-dən az {{mənbəsiz}}
| itkilər3 =
| ümumi itkilər =
| qeydlər =
}}
 
'''Çaldıran döyüşü''' — [[Səfəvilər]] və [[Osmanlılar]] arasında [[1514]]-cü il [[23 avqust|avqustun 23-də]] [[Çaldıran]] düzündə ([[Maku]] şəhəri yaxınlığında) baş vermiş vuruşma.
 
[[Ağqoyunlular]]ın süqutundan sonra [[Səfəvilər]] qısa zamanda tarixi Azərbaycan torpaqlarını və ona yaxın əraziləri birləşdirməklə kifayətlənməyib, Asiyanın bir hissəsini, [[Xorasan]] və [[İraq]] kimi vacib regionları da özlərinə tabe etdilər. Qısa zamanda bu cür yüksəliş [[Səfəvilər]] dövlətinin qərb sərhədlərində yerləşmiş və sürətlə böyüməkdə olan başqa bir türk mənşəli sülalənin maraqlarına zidd idi.
 
== Giriş ==
Hələ [[Səfəvilər#Səfəvilərin Ərdəbildə fəaliyyəti|Səfəvilərin Ərdəbil hakimiliyi]] dövründə onların hakimiyyətə gəlmələrində, hərbi-siyasi qüvvə kimi meydana çıxmalarında [[Kiçik Asiya|Anadolu]]<nowiki/>dakı türk-qızılbaş tayfaları çox mühüm rol oynamışdılar. [[Səfəvilər]]<nowiki/>lə sıx əlaqəsi olan bu tayfalar [[Osmanlı]] ərazisində böyük təhlükə idi. [[Səfəvilər]]<nowiki/>lə müharibə təqdirində [[Osmanlı imperiyası]] ərazisində yaşayan qızılbaşların arxada üsyan qaldıracağından çəkinən [[I Səlim|Sultan I Səlim]] ([[1512]]-[[1520]]) onlardan təqribən 40 minini edam və sürgün etdirdi. Beləliklə özünə arxadan müdafiəni təmin etdi.
 
[[Şəkil:Chaldiran Battlefield Site in 2004.JPG|thumb|250px|left|Çaldıran vuruşmasının baş verdiyi yerdə abidə]]
 
Döyüşün baş tutmasında [[Səfəvilər|Səfəvi]] hökmdarı [[I İsmayıl|şah I İsmayıl]] və [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] sultanı [[I Səlim]]<nowiki/>in bir-birlərinə bəslədikləri münasibətlər də rol oynamışdır. [[II Bəyazid]] [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]]<nowiki/>nın genişlənməsinə çox da çalışmır, ölkənin daha çox mədəni inkişafına fikir verirdi. Ona görə də şərqdə sürətlə güclənən [[Səfəvilər]] onun üçün təhlükəli görünmürdü, əksinə gözəl şair olan I [[Şah İsmayıl Xətai|Şah İsmayıl]] və mədəniyyətə böyük maraq göstərən [[II Bəyazid]] arasında isti münasibətlər formalaşmış, 1504-cü ildə isə [[Səfəvilər]]<nowiki/>i bir dövlət kimi tanımışdı. [[II Bəyazid]] həyatda ola-ola özündən böyük qardaşlarını öldürməklə hakimiyyətə gələn [[II Bəyazid|Bəyazid]]<nowiki/>in üçüncü oğlu [[I Səlim]] isə ölkənin coğrafi cəhətdən genişlənməsini, babası [[II Mehmed|Fateh Sultan Məhəmməd]]<nowiki/>in yolunu davam etdirmək istəyirdi. Belə olan halda [[I Səlim]] və [[Şah İsmayıl Xətai|I İsmayıl]] arasında münasibətlər çox kəskin idi və bir-birlərinə göndərdikləri söyüşlü məktublar bunu təsdiqləyir.
 
[[Şah İsmayıl Xətai|Şah İsmayıl]] [[1507]]-ci ildə Anadolu bəyliklərindən biri olan Dulqədiroğulları bəyliyinə hücum elədi. Hücumun səbəbi Dulqədir bəyi Bozqurdun şiyə olan şaha qız verməməsi idi. [[Şah İsmayıl Xətai|Şah İsmayıl]] [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] torpaqlarından keçərək [[Kayseri]] üzərindən Dulqədiroğulları bəyliyinə girdi. Döyüşdə məğlub olan Bozqurd qaçdı. Onun oğlu və iki nəvəsi [[Şah İsmayıl Xətai|Şah İsmayıl]] tərəfindən qətlə yetirildi. [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] dövləti [[Şah İsmayıl Xətai|Şah İsmayıl]]<nowiki/>ın bu hərəkətinə reaksiya vermədi. Bu da [[Şah İsmayıl Xətai|Şah İsmayıl]]<nowiki/>ın Anadoluda nüfuzunu artırdı. [[II Bəyazid]]<nowiki/>in oğlu Şahzadə Səlim ana tərəfdən Bozqurdla qohum idi. Belə ki, Bozqurd onun babası idi. Dayısının və iki oğlunun qətlinə dözməyən Şahzadə Səlim Azərbaycana qədər gedərək [[Səfəvilər|Səfəvi dövləti]]<nowiki/>ndən aldığı əsirləri [[Trabzon]]<nowiki/>a gətirdi və intiqamını aldı. Atasının hələ sağ olmasına baxmayaraq şahzadə [[I Səlim|Səlim]]<nowiki/>in bu hərəkəti böyük marağa səbəb oldu. Bu hadisədən sonra [[II Bəyazid]] Orta Anadoluda [[Şah İsmayıl Xətai|Şah İsmayıl]]<nowiki/>ın hər hansı bir hərəkətinə qarşı əsgər topladı. Sultanın bu hərəkətindən sonra [[Şah İsmayıl Xətai|Şah İsmayıl]] Anadolunun içərilərinə girməkdən çəkindi; [[II Bəyazid]]<nowiki/>ə ''"Şanlı böyük babam"'' deyə xitab elədiyi məktubu yazaraq [[1508]]-ci ilin əvvəlindən [[Diyarbəkir]]ə çəkildi.
 
[[Səfəvilər]] hakimiyyətə gəldikdən sonra yeni dini siyasət yürütməyə başladılar. [[Şah İsmayıl Xətai|Şah İsmayıl]] hakimiyyətə gəldikdə vahid ideologiyanın yoxluğunu ilkin növbədə aradan qaldırdı- dövlət dininin imamilik (isnə əşəriyyə, [[Ərəb dili|ərəbcə]] ''isna aşariyyə'' – ''on iki imamlıq'') olduğunu elan etdi. Qısa zamanda bu ideologiya ətrafında geniş kütlələr toplaşdı. Bu döyüş kampaniyası ərəfəsində 40 mini [[I Səlim|Sultan Səlim]] tərəfindən qılıncdan keçirilmiş və [[Səfəvilər]]<nowiki/>in bir-başa hakimiyyəti altında olmayan anadolu türk-qızılbaş tayfaları da bu ideologiyaya uyğun hərəkət etməyə başladılar. Bu səbəbdən [[I Səlim|Sultan Səlim]]<nowiki/>in bu yürüş kampaniyası və daha sonra [[Məmlüklər]]ə qarşı planlaşdırdığı kampaniya dini, ideoloji əhəmiyyət də daşıyırdı.
 
== Döyüş qabağı vəziyyət ==
 
=== Döyüş qabağı [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]]<nowiki/>ların vəziyyəti ===
 
Təqribən 300 top, tüfənglə silahlanmış yeniçəri dəstələri və s. qoşun növlərindən ibarət [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] ordusu avqust ayında [[Səfəvilər]] dövlətinin ərazisinə soxuldu. Avqustun 23-də baş verən döyüşdə hər iki tərəf ağır itkiyə məruz qaldı. [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] ordusunun sağ cinahında Anodolu bəylərbəyisi [[Sinan Paşa]], sol cinahında isə Rumeli bəylərbəyisi Həsən Paşa komandanlıq edirdi. Bir-birinə zəncirlə bağlanmış toplar və yeniçəri dəstələri mərkəzdə yerləşdirilmişdi.
 
=== Döyüş qabağı [[Səfəvilər]]<nowiki/>in vəziyyəti ===
 
Heç bir odlu silahı və topu olmayan qızılbaş ordusu sayca [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]]<nowiki/>lardan xeyli az idi. Müharibəyə kifayət qədər hazırlaşmayan [[Şah İsmayıl Xətai|I Şah İsmayıl]] yaxın adamlarının məsləhətinə baxmayaraq düşməni qəflətən yaxalayaraq məğlubiyyətə uğratmaq üçün gözlənilmədən hücum etməkdən boyun qaçırdı. [[Səfəvilər|Səfəvi]] ordusunun sağ cinahında durmuş Xan Şamlı, sol cinahında isə [[Məhəmməd xan Ustaclı]] komandanlıq edirdi.
 
== Döyüşün gedişi ==
[[Şəkil:"Shah Ismail at the Battle of Chaldiran" by Tarikh-i Jahangusha-yi Khaqan Sahibqiran.jpg|thumb|[[Şah İsmayıl Xətai|I Şah İsmayılın]] topların zəncirlərini kəsməsi]]
[[Şah İsmayıl Xətai|Şah İsmayıl]] bahadır döyüşə birəbir qatılarkən [[I Səlim|Sultan Səlim]] Dağa gizlənərək Döyüşü izləməyi seçdi.[[Şah İsmayıl Xətai|Şah İsmayıl]] meydanda [[I Səlim|Sultan Səlim]]<nowiki/>ə meydan oxuyaraq onu təkbətək döyüşə çağırdı. [[I Səlim|Sultan Səlim]] qorxaraq özünün əvəzinə [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]]<nowiki/>da ən yaxşı sərkərdə Əlibəy Məlqucoğlunu göndərdi. [[Şah İsmayıl Xətai|Şah İsmayıl]] ilk zərbəylə Məlqucoğlunun dəbilqəsini, başını, qalxanının bir hissəsini və bədənini ikiyə ayıraraq [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]]<nowiki/>nın yenilməz sayılan Malqoçoğlunu öldürdü.
 
== Döyüşdən sonra ==
[[Şəkil:Personal items of Shah Ismail I captured bu Selim I during Chaldiran Battle.jpg|300px|thumbnail|Çaldıran döyüşü zamanı Sultan Səlim tərəfindən ələ keçirilmiş Şah İsmayıl Səfəvinin şəxsi əşyaları. [[Topqapı muzeyi]], [[İstanbul]]]]
Yaralanmış [[Şah İsmayıl Xətai|I Şah İsmayıl]] ölkənin daxilinə doğru çəkildi. Məğlubiyyətə uğrayan [[qızılbaşlar]] [[Məhəmməd xan Ustaclı]], [[Sarı Pirə Ustaclı]], [[Hüseyn bəy Lələ Şamlı]], [[Xadim bəy Xülafə]], [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]]<nowiki/>lar isə [[Həsən paşa]], [[Məlqucoğlu]], [[Üveys bəy]], [[Süleyman bəy]] kimi sərkərdələrini itirdilər. Hücuma keçən [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] qoşunu [[Xoy]], [[Mərənd]] və [[Təbriz]]<nowiki/>i tutdu.
 
Lakin [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] ordusu [[Təbriz]]<nowiki/>də cəmi 6 gün qala bildi. Səbəb orduda, xüsusən [[yeniçərilər]] arasında narazılığın artması idi. Belə ki, yeniçərilər böyük bir qismi [[sufi-dərviş ordeni]] olan [[bəktaşilik|bəktaşiliyə]] itaət edirdi. [[Bəktaşilik|Bəktaşiliy]]<nowiki/>in sütunları isə [[Səfəvilər|Səfəvi]] dini ideologiyasına çox yaxın idi.
 
[[I Səlim|Sultan I Səlim]] geri çəkilərkən bir neçə min sənətkar ailəsini [[İstanbul]]<nowiki/>a köçürdü. Bu sənətkarların əməyindən [[1509]]-cu ildə [[İstanbul]]<nowiki/>da baş vermiş güclü zəlzələdən{{mənbəsiz}} sonra şəhərin bərpasında istifadə edilmişdir.
 
Döyüşdə həlak olanların sayı barəsində mənbələrdə məlumatlar ziddiyyətlidir. [[Şərəf xan Bitlisi]] "Şərəfnamə"də qızılbaşların itirdikləri görkəmli sərkərdələrdən əlavə 5 min süvari itkisi barəsində məlumat verir. Səfəvi səlnaməçiləri isə cəmi 5 min nəfərin öldüyünü və onlardan 2 mininin [[qızılbaş]], 3 mininin isə osmanlı olduğunu vurğulayırlar. Osmanlı səlnaməçiləri isə bu rəqəmin türklərdə 30-40 min, qızılbaşlarda isə bundan iki dəfə çox olduğunu bildirirlər. Bidlisinin rəqəmləri daha düzgün hesab olunur.
 
Çaldırandakı məğlubiyyət [[Səfəvilər|Səfəvilər dövləti]]<nowiki/>nin hərbi siyasi nüfuzuna ağır ziyan vurdu.<ref>Afaq Qasımova. Yeniyetmələrin tarixi şəxsiyyətlərin nümunəsində tərbiyə edilməsi. Bakı: Nurlan, 2006. - səh. 30.</ref>
 
Deyilənə görə, bu döyüşdəki məğlubiyyətdən sonra [[Şah İsmayıl Xətai|I Şah İsmayıl]] bir daha şəxsən hər hansı vuruşda iştirak etməmişdir.
 
== Döyüşün nəticələri ==
 
* Osmanlının Top Sayəsində qazanması
 
*Şah İsmayılın Sultaniyəyə geri çəkilməsi,Şah Təbrizə gələrkən Sultan Səlimin Təbrizdən Çıxması
 
*Avropa diplomasiyasının Qalibiyyəti
 
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
 
== Mənbə ==
* Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası
* Oqtay Əfəndiyev-Azərbaycan Səfəvilər dövləti
 
== Həmçinin bax ==
 
*[[Çaldıran düzü]]
*[[Şah & Sultan]]
*[[Çaldıran döyüşü (Fərman Kərimzadə)]]
 
== Xarici keçidlər ==
 
{{tarix-qaralama}}
{{Azərbaycan tarixindəki müharibələr}}
 
[[Kateqoriya:Döyüşlər]]
[[Kateqoriya:23 avqustdakı hadisələr]]
[[Kateqoriya:1514-cü ildəki hadisələr]]
[[Kateqoriya:Səfəvi-Osmanlı müharibələri]]
[[Kateqoriya:Azərbaycandakı döyüşlər]]
[[Kateqoriya:Azərbaycanın hərb tarixi]]
[[Kateqoriya:Səfəvilərin döyüşləri]]
[[Kateqoriya:Qərbi Azərbaycan ostanının tarixi]]