III Səlim: Redaktələr arasındakı fərq

[[24 dekabr]] [[1761]]-ci ildə dünyaya gəlmişdir. Atası [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|26. Osmanlı sultanı]] [[III Mustafa]], anası isə [[Mihrişah SultandırSultan]]<nowiki/>dır. Əslən [[Gürcülər|gürcü]] və ya [[Çərkəzlər|çərkəz]] olan anası, dövrün şeyxülislamlarından[[Osmanlı şeyxülislamları|şeyxülislam]]<nowiki/>larından [[Vəliüddin Əfəndi]] tərəfindən sultana hədiyyə edilmişdi. [[III ƏhməddənƏhməd]]<nowiki/>dən sonra taxta çıxan [[I Mahmud]] və [[III OsmanınOsman]]<nowiki/>ın övladları olmamış və aradan keçən 40 il müddətində [[Osmanlı sülaləsindəsülaləsi]]<nowiki/>ndə oğlan övladı dünyaya gəlməmişdi. Məhz bu səbəblə Səlimin dünyaya gəlişi bir həftə davam edən şənliklərlə qeyd edilmişdir. 5 yaşında ilk təhsilini almağa başlayan Səlimin təhsil həyatına, xüsusilə atasının səltənətində xüsusi diqqət göstərilmişdir. Kiçik yaşlarından etibarən dövlət mərasimlərində və rəsmi görüşlərdə iştirak edən Səlim, atasının sahil tərsanələrinə etdiyi təftişlərə tez-tez qatılırdı.

Atasının vəfatının ardından ([[21 yanvar]] [[1774]]) taxta əmisi [[I Əbdülhəmid]] çıxdı və 13 yaşlarındakı qardaşı oğluna yaxşı davrandı. Atasının səltənətində başlayan [[Rusiya-Osmanlı müharibəsi (1768-1774)|rus müharibəsi]] ([[1768]]) əmisinin taxta çıxmasından qısa müddət sonra ağır məğlubiyyətlə sonlandı. [[1774]]-cü ildə bağlanan [[Kiçik Qaynarca sülhü]] ilə müstəqil elan edilən [[Krım xanlığı]], çox keçmədən [[Çar Rusiyası]] tərəfindən ilhaq edildi və bu işğal prosesini rəsmiləşdirmək məqsədilə tərəflər arasında [[8 yanvar]] [[1783]]-cü ildə sözləşmə imzalandı. Məhz bu sözləşmədə [[Çar Rusiyası|Rusiya]] tərəfinin tələbi ilə Osmanlı taxtının varisi olaraq Şahzadə Səlimin də imzası alınmış, bunun ardından şahzadənin həm saray, həm də əhali arasındakı mövqeyi güclənmişdir. [[Kiçik Qaynarca sülhününsülhü]]<nowiki/>nün ardından itirilən torpaqlar, xüsusilə də [[Krım|Krım yarımadasınınyarımadası]]<nowiki/>nın tərk edilməsi əmisi [[I Əbdülhəmid|Sultan Əbdülhəmid]] əleyhdarlarını hərəkətə keçirdi və Şahzadə Səlimin taxta çıxarılması müzakirə edilməyə başlandı. Səlim tərəfdarlarından olan [[sədrəzəm]] [[Xəlil Həmid Paşa]] və yaxın adamlarından vəzir Raif İsmayıl Paşanın vəzifədən alınması və edamının ([[1785]]) səbəbi də məhz belə bir cəhdin qarşısının alınması olaraq göstərilir. Bu edamlarda xüsusi rolu olan tərsanə əmini Səlim ağa və oğlu Əhməd Nəzif Əfəndini unutmaayanunutmayan Səlim, taxta çıxdıqdan sonra ilk ölüm hökmünü də məhz onlar üçün verdi. Belə ki, taxta çıxarılması cəhdi barədə gəzən şayələr səbəbilə üzərindəki təzyiqlər artmış, 15 il boyunca yaşadığı Şimşirlik bölümündəki pəncərə hörülərək bağlanmışdır. Taxta çıxmasının ardından baş çuxadar, ardından [[kaptan-ı dərya]] təyin etdiyi, ən güclü dəstəkçisi və süd qardaşı olan [[Kiçik Hüseyn Paşa]] ilə olan dostluğu da bu illərdə başlamışdır. Bu dönəmdə şahzadəni zəhərləyərək öldürmə cəhdinin olduğu da bilinir. ''“İlhami”'' təxəllüsü ilə şeirlər yazmağa başlayan Səlim, əmisinin imamlarından Krımlı Əhməd Kamil Əfəndidən aldığı musiqi dərslərinin ardından bu dönəmdə mükəmməl əsərlər bəstələdi. Ancaq bu sıxıntılı dönəm çox keçmədən bitmiş, [[Fransa tarixi|Fransa kralı]] [[XVI LüdovikləLüdovik]]<nowiki/>lə yazışmalar aparmışdır ([[1786]]). Bu məsələdə fransız səfiri Comte de Choiseul-Gouffier ilə danışıqlar aparılmış və İshaq bəy vasitəsilə məktublar Fransaya[[Fransa tarixi|Fransa]]<nowiki/>ya göndərilmişdir. Bu məktubları “səltənət varisi” və “səltənət vəliəhdi” ünvanlarıyla imzalayan Səlim bu ünvanları rəsmi olaraq istifadə edən ilk [[Şahzadə (Osmanlı)|Osmanlı şahzadəsidirşahzadəsi]]<nowiki/>dir.

[[1787]]-[[1788]]-ci illərdə eyni anda [[Çar Rusiyası]] və [[Avstriya hersoqluğu|Avstriya]] ilə davam edən müharibə Osmanlının əleyhinə davam edirdi. [[I Əbdülhəmid|Sultan Əbdülhəmid]] məğlubiyyətin ardından [[iflic]] keçirərək vəfat etdi. Nəticədə 28 yaşlı Şahzadə Səlim [[7 aprel]] [[1789]]-cu ildə taxta çıxdı. İlk işi isə 15 ildir ki görmədiyi anasını möhtəşəm bir mərasimlə [[Köhnə saraydanSaray (İstanbul)|Köhnə saray]]<nowiki/>dan [[Topqapı sarayınasarayı]]<nowiki/>na gətirmək oldu. [[17 apreldəaprel]]<nowiki/>də baş tutan qılınc qurşanma mərasiminin ardından hər cümə salamlığının ardından bacıları Şah Sultan, [[Xədicə Sultan (III Mustafanın qızı)|Xədicə Sultan]] və [[Beyhan SultanınSultan (III Mustafanın qızı)|Beyhan Sultan]]<nowiki/>ın saraylarını ziyarət etdi.

Sultan Səlim dünyaya gəldiyindən bəri dövləti xilas edəcəyi, düşmənlərə qarşı qələbə qazanacağı ümidiylə böyüdülmüşdü. Taxta çıxmasının ardından hər iki cəbhədə davam edən müharibənin pis gedişinə əngəl olmağa çalışdı, hətta şəxsən səfərə çıxmağa təşəbbüs göstərdi. Ancaq müharibənin gedişatını dəyişdirəcək güclü komandanlar hazırlayıb sədarətə təyin etməkdə çətinlik çəkirdi və təsadüfi olaraq təyin etdiyi zəif xaralterli komanadnlarlakomandanlarla ona olan bu etimadı itirməyə başladı. Məscidlərdə oxudulan toplu dualara baxmayaraq cəbhədə baş verən məğlubiyyətlərin ardından, “Pulla edilən duadan xeyir gəlməz” deyəcək dərəcədə açıq düşüncəli və real insan idi. Bütün gücüylə ordunun yenidən təchizatı ilə məşğul oldu. Prusiyya[[Prussiya krallığı|Prussiya]] ilə ittifaq qurmağa meyilli idi və bu uğurda güclü mübarizə apardı. Belə ki, xristian bir dövlətlə qurulan bir ittifaqın dini baxımdan uyğun olmadığına iddia edən bir qisim ordu mənsubunu, şeyxülislamdan[[şeyxülislam]]<nowiki/>dan aldığı bəzi fətvalarla geri püskürtdü ([[1790]]). Krımı geri almadan və qələbə qazanmadan müharibəni bitirmək istəməyən Sultan Səlim, Prussiyanın[[Prussiya krallığı|Prussiya]]<nowiki/>nın da təşviqiylə Avstriyanın[[Avstriya hersoqluğu|Avstriya]]<nowiki/>nın sülhə yanaşmasının ardından ([[1791]]), bütün ordunu rus cəbhəsinə yönəltdi. Ancaq cəbhədəki vəziyyəti real olaraq bilən ordu mənsubları başda [[sədrəzəm]] [[Qoca YusufYusif Paşa]] olmaqla, qələbəyə olan ümidlərini itirmişdilər. Bu isə Osmanlı tarixində daha öncə görülməmiş bir iş idi və nizamsız vəziyyətdə ordu döyüşməkdən imtina etdi. Bütün ordu və dövlət mənsublarının imzaladığı ortaq bir ərizə ilə vəziyyət Sultan Səlimə bildirildi və bu halda gənc sultan sülhə məcbur oldu.

III Səlimi topdan bir yenilənməyə həvəsləndirən də məhz bu hadisə oldu. Belə ki, hələ ordu cəbhədən qayıdarkən görüləcək işləri əhatə edən layihələrin hazırlanması barədə əmrlər verdi. Rus müharibəsinin sona çatması, eyni zamanda Sultan Səlim dönəmini simvolize edən [[Nizami-cədid|Nizam-i Cədid]] yenilənməsinin başlanğıc tarixi oldu ([[1792]]). Avropa ölkələrindəki dövlət qurumlarının üstünlüyü və nümunə olaraq alınma zəruriliyi öncəki illərdə də dilə gətirilmiş, ancaq Sultan Səlim bunu ilk dəfə açıq şəkildə ifadə edərək bu istiqamətdə addımlar atmağa başlamışdı. Bütün bu islahatları, düşmənlə döyüşdən qaçmış ordu və dövlət mənsublarıyla apara bilməyəcəyini görən Sultan Səlim bu işdə özünə yaxın olan və bu yolda canını belə fəda edə biləcək adamları seçməyə başladı. Cəbhədən qayıdan ordu komandanlarının, demək olar ki, hamısı dəyişdirildi və orduya [[Yeniçərilər|yeniçəri ocağındanocağı]]<nowiki/>ndan olmayan şəxslər təyin olunmağa başlandı. Hərbi islahatların ən önəmli hissəsi olaraq əsgərlərə verilən timar torpaqlarını nizama saldı və yararsız olanarı ləğv edərək boşalmış torpaqları dövlət xəzinəsinə müsadirə etdi. Beləliklə, islahat və reformasiya hərəkətlərinə olan ilk müxalifət meydana çıxmağa başladı. Avropa tərzində təlim görmüş bir ordu ([[Nizami-Cədid ordusu|Nizam-i Cədid ordusu]]) qurulması və yeni bir donanmanın təşkili işi sürətlə davam edirdi. Ordu və donanmanın külli miqdardakı xərclərinin qarşılanması məqsədilə ayrıca bir dəftərdarlıq və xüsusi bir fond quruldu, yeni vergilər təyin edildi və itkilərin qarşısı alındı. Müsrifliyin qarşısı alınmış, lüklüks idxal mallarının alınması məhdudlaşmış, dövlət gəlirlərinin artırılması istiqamətində addımlar atılmışdır. Qeyri-müsəlman əhali arasından istəyən şəxslərə Avropa tüccarı imtiyazı verilərək xarici ticarət əlaqələri gücləndirildi. Bu şəxslərdən biri də 82 gəmilik bir ticarət donanması quran, dönəmin siyasi güclərindən Osmanlı ermənisi İqnatius Tosunyan idi.

Mövcud Mühendishane-i Bahrinin (Dəniz Mühəndislik mədrəsəsi) gücləndirilməsi, qumbaracı və lağımcı ocaqlarının qurulması ilə Hərb məktəblərinin açılması ([[1795]]), burtada mətbəənin açılması ([[1797]]), Üsküdarda[[Üsküdar]]<nowiki/>da böyük ordu qışlalarının inşası əslində bu islahatların hərbi yöndə olduğunu göstərirdi. Əslində bu hərbi islahatlar qaçınılmaz idi və bunların nəticəsidir ki, gələcək illərdə dövlət idarəsi hərbiləşmişdir. Ancaq bu islahatların tutarlı olması üçün yeniliklər mülki idarənin bütün bölümlərinə aid edilməli idi.

Sədrəzəmi[[Sədrəzəm]]<nowiki/>i ikinci plana ataraq divan-ı hümayunu reform hərəkatında söz sahibi olmaqdan uzaqlaşdırdı və özünə bağlı bəzi şəxslərdən ([[Prussiya krallığı|Prussiya]] elçisi Knobelsdorfun [[25 sentyabr]] [[1792]] tarixli raportuna görə, 40 nəfər) ibarət bir “daxili kabinet” qurdu. Ancaq sultanın bu hərəkəti dövlət idarəsində ikibaşlılıq yaratdı və sədrəzəmlərin bu şəxslərlə ziddiyyətli mövqeyi nəticəsində divan aparılan bu islahatları rəsmi olaraq dəstəkləmədi.

Bu illərdə islahat işlərindən başqa digər daxili problemlər də baş qaldırmışdı. İslahat işləri davam edərkən bəzi yerli əyanlara göz yumması əyalətlərdə iğtişaşların artmasına səbəb olmuşdu. Vəhhabilərin[[Vəhhabilik|Vəhhabilər]]<nowiki/>in [[Məkkə]] və Mədinəni[[Mədinə]]<nowiki/>ni ələ keçirməsi, burada qətliamlar törətməsi ([[1806]]), [[Balkan yarımadasındakıyarımadası]]<nowiki/>ndakı quldurluq hərəkətləri ([[1796]]) və serblərin[[serblər]]<nowiki/>in ilk milli azadlıq hərəkatı ([[1804]]) məhz bu dönəmə təsadüf edir.

Xarici siyasətdəki hadisələr isə daha pis nəticələndi. [[Böyük Fransa inqilabı|Fransız inqilabı]] [[1792]]-ci ildəildən netibarənetibarən bütün Avropanı öz təsiri altına almışdı. Davam edən siyasi böhrandan istifadə edən Sultan Səlim Avropalı alim, hərbçi və texnikləri mühacir olaraq ölkəyə dəvət etdi. [[London]] ([[1792]]), [[Paris]], [[Berlin]] və Vyanada[[Vyana]]<nowiki/>da ([[1797]]) açılan daimi səfirliklər bu məsələylə yaxından məşğul oldu. Ancaq bir müddət sonra bu vəziyyət Osmanlının əleyhində irəliləməyə başladı. [[Napoleon Bonapart|Napolyon BonapartınBonapart]]<nowiki/>ın İtaliyanı[[İtaliya]]<nowiki/>nı işğal etməsi və Venesiyanın[[Venesiya Respublikası|Venesiya]]<nowiki/>nın ələ keçirilərək bölüşdürülməsi ([[oktyabr]] [[1797]]) Adriatikdə[[Adriatik dənizi|Adriatik]]<nowiki/>də [[Fransa]] ilə həmsərhəd olmağa gətirib çıxardı. [[İngilislər|İngilis]]-[[Fransızlar|fransız]] mübarizəsinin bir hissəsi olaraq Fransanın[[Fransa tarixi|Fransa]]<nowiki/>nın [[Misir Misirəəyaləti|Misir]]<nowiki/>ə hücumu ([[iyul]] [[1798]]) və qısa zamanda ələ keçirməsi [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyasınıimperiyası]]<nowiki/>nı [[Çar RusiyasınınRusiyası]]<nowiki/>nın da daxil olduğu Fransa əleyhdarı bir ittifaqa sürüklədi ([[yanvar]] [[1799]]). İngilis və rus ittifaqının da yardımıyla fransızlar [[1802]]-ci ildə sülh bağlamağa və Misiri tərk etməyə məcbur oldular. Bu isə Sultan Səlimin yeni nizamdakı ordusunun uğuru olaraq görüldü.

Sultan Səlim [[1805]]-ci ilin martında[[mart]]<nowiki/>ında ümumi səfərbərlik elan etdi və 20-25 yaşarası bütün gənclər üçün icbari hərbi mükəlləfiyyət tətbiq etməyi təklif etsə də, cəmiyyətdə yaratdığı mənfi əks-sədanın ardından bu fikrindən daşındı. Ertəsi il isə bu qərarında təkidi və bunun Rumelində[[Rumeli əyaləti|Rumeli]]<nowiki/>ndə də tətbiqinə qərar verməsi Sultan Səlim səltənətinin dönüm nöqtəsi oldu. Anadoludakı[[Anadolu əyaləti|Anadolu]]<nowiki/>dakı hərbi yenilənmə işlərində uğur qazanan Qazı Əbdürrəhman Paşa məhz bu işlə vəzifələndirildi və əmrindəki [[Nizami-Cədid ordusu|Nizam-ı Cədid ordusuylaordusu]]<nowiki/>yla birlikdə yola çıxdı ancaq [[Silivri]], təkirdağ[[Təkirdağ]] və Çorluda[[Çorlu]]<nowiki/>da güclü müxalifətlə qarşılaşdı. Qərarın tətbiqi isə buradakı əyanların narazılığına səbəb oldu və bölgədə silahlı çatışmalara yol açdı. Bu hadisələrin baş verməsində şəxsən [[sədrəzəm]] [[Hafiz İsmayıl PaşanınPaşa|İsmayıl Paşa]]<nowiki/>nın xəyanəti və əl atından gizlicə onları dəstəkləməsi önəmli meyar idi. Sonda bu cəhd II Ədirnə hadisələri ilə nəticələndi və tətbiq edilmədən ləğv olundu. Yumşaq xasiyyəti səbəbiylə sədrəzəmi[[sədrəzəm]]<nowiki/>i sadəcə vəzifədən alıb sürgünə göndərməklə kifayətlənən Sultan Səlim, vəziyyəti ələ almaq məqsədilə yenilik tərəfdarı olan [[şeyxülislam]] [[Salehzadə Əhməd Əsad ƏfəndiniƏfəndi|Əsad Əfəndi]]<nowiki/>ni də vəzifədən aldı. Ardından üsyançı əyanların təzyiqi ilə [[Yeniçərilər|yeniçəri ağası]] [[İbrahim Hilmi ağanıPaşa|İbrahim ağa]]<nowiki/>nı sədarətə, islahat hərəkatının amansız düşməni olan [[Şərifzadə Ataullah Mehmed ƏfəndiniƏfəndi|Ataullah Əfəndi]]<nowiki/>ni isə şeyxülislamlığa[[şeyxülislam]]<nowiki/>lığa təyin etdi ([[14 sentyabr]] [[1806]]). Sonun başlanğıcı olan bu təyinatlar səltənətinə ağır zərbə vurdu və bütün siyasi qüdrətini itirməsinə səbəb oldu.

[[Napoleon Bonapart|Napolyon BonapartınBonapart]]<nowiki/>ın [[imperator]] elan edilməsi və Avropada yürütdüyü ikitərəfli siyasətin nəticəsində Osmanlı keçmiş müttəfiqləri olan [[İngiltərə krallığı|İngiltərə]] və [[Çar Rusiyası]] ilə düşmən oldu ([[1806]]). İngilis donanmasının [[Dardanel|Çanaqqala boğazınaboğazı]]<nowiki/>na qədər irəliləməsi ([[fevral]] [[1807]]) və bölgəni blokadaya alması nəticəsində İstanbulda[[İstanbul]]<nowiki/>da başlayan qıtlıq və bahalılıq əhalinin reform səbəbilə yaranan narazılığını daha da artırdı. Gələn düşmən donanmasının [[Yeniçərilər|yeniçəri ocağınıocağı]]<nowiki/>nı məhv etmək üçün xüsusi olaraq dəvət edilməsi barədə yayılan şayələr isə meydanı daha da qızışdırdı.

[[Fevral|Fevral ayınınayı]]<nowiki/>nın sonlarında ingilis donanmasının geri çəkilməsinin ardından [[12 aprel]] [[1807]]-ci ildə ordu yeni bir rus səfərinə çıxdı və [[Nizami-cədid|Nizam-ı Cədid]] əleyhdarı olub [[IV Mustafa|Şahzadə MustafaylaMustafa]]<nowiki/>yla gizlicə ittifaq qurduğu iddia edilən Kösə Musa Paşa sədarət naibi təyin edildi. Ordu Ədirnəyə[[Ədirnə]]<nowiki/>yə çatanda İstanbulda[[İstanbul]]<nowiki/>da Sultan Səlimə qarşı tərtiblənən ayaqlanmanın hazırlığı başa çatmışdı. [[Sədrəzəm]] [[İbrahim Hilmi Paşa|İbrahim Paşa]] və digər önəmli dövlət adamları yeniçərilərlə birlikdə səfərdə olduğundan bu ayaqlanma məhz idarəetmənin ikinci pilləsi tərəfindən tərtiblənmişdir. Kösə Musa Paşa və [[şeyxülislam]] [[Şərifzadə Ataullah Mehmed Əfəndi|Ataullah Əfəndi]] tərtiblənən üsyan 4 gün davam etdi və Sultan Səlimin taxtdan endirilməsi ilə nəticələndi ([[25 may|25]]-[[29 may]] [[1807]]). Üsyançılar [[sədrəzəm]] və şeyxülislamın[[şeyxülislam]]<nowiki/>ın seçdiyi 11 nəfərin edamıyla kifayətləndi. Üsyanın ilk günü Mahmud raifRaif Əfəndi və Xəlil ağa öldürüldü. Sultan Səlim taxtda qalacağı ümidiylə olduqca çətinliklə qurduğu və islahatların maddi bünövrəsini təmin edən dəftərdarlığı ləğv etdi. Üsyançıların tələb etdiyi bəzi şəxsləri gizlicə saraydan qaçırdıb digərlərini cəllada təslim etsə də, qaçanlar daha sonra ələ keçirilib meydanlarda edam edildi. Çox keçmədən [[IV Mustafa|Şahzadə MustafanınMustafa]]<nowiki/>nın adı hallanmağa başlandı. Bundan qəlbən inciyən Sultan Səlim qardaşı oğlunu öz əlləriylə taxta oturtduqdan sonra 18 il öncə tərk etdiyi Şimşirlik bölümünə geri döndü. [[IV Mustafa]] isə taxtda çox qala bilmədi və 14 ay sonra yenə bir saray çevrilişi ilə taxtdan endirildi. Bu əsnada əmisini saray həkimi Lorenzo vasitəsilə zəhərləmək istəsə də, Lorenzo bundan imtina edib gizlicə saraydan qaçdı.

[[Ələmdar Mustafa Paşa]] ətrafında toplanan Sultan Səlim tərəfdarlarının tərtiblədiyi çevriliş cəhdi də uğursuz nəticələndi. [[28 iyul]] [[1808]]-ci ildə səhər saatlarında baş tutan bu çevrliş gün sonunadək davam etdi. Saray qapılarını qırıb içəri girənlər isə sultanın qapı önündə bir şiltə üzərinə buraxılan cəsədi ilə qarşılaşdılar.

Günorta saatlarında Sarayburnu sahilindən top atəşləri atılmağa başlandı. Bu səltənət dəyişikliyinin rəmzi idi ancaq bütün İstanbul əhli taxta kimin çıxdığını bilmirdi. Hamı Sultan Səlimin yenidən taxta çıxarıldığını zənn edirdi. Ancaq bir neçə saat sonra dəllallar taxtın yeni sultanının [[II Mahmud]] olduğunu elan etdilər. Belə ki, Sultan Səlim qətlə yetirilmiş, vəliəhd [[II Mahmud|Şahzadə Mahmud]] isə çətinliklə xilas edilərək taxta çıxarılmışdı. Aralarında baş çuxadar Əbdülfəttah ağa, kəndxuda Əbə Səlim, xəzinə vəkili Nəzir ağanın da olduğu 20-yə yaxın şəxs anidən hücum edərək sabiq sultanı şəhid etdilər. Ertəsi gün geniş bir xalq kütləsi ilə cənazəsi saraydan çıxarıldı və [[Sultan Mustafa türbəsindətürbəsi]]<nowiki/>ndə atasının yanına dəfn edildi.