Əbdürrəşid Bakuvi: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 37:
[[N.Kərəmov]]un yazdığı kimi, səyahətləri zamanı Bakuvinin diqqətini ən çox şəhərlər çəkir. Onun şəhərlərin yaranması prosesinə ayırdığı xüsusi diqqəti yalnız bununla izah etmək olur. Şəhərsalma üçün, onun dediyinə görə, ölkədə ən yaxşı yeri seçirdilər. Şəhərlər "sahillərdə, şimal küləyindən qorunan olunan yerlərdə" salınırdı. Şahlar şəhərlərin ətrafına möhkəmləndirilmiş divarlar çəkdirmiş, şəhərə girib-çıxmaq üçün tünlük olmasın deyə çoxlu darvazalar qoydurmuşlar. Şəhər içərisində ən yaxşı yeri hökumət və ümumi binalar üçün, qalanlarını məscid, bazar, karvansara, hamam tikmək üçün ayırırdılar. Yalnız qalan hissələrdə əhali özünə yaşayış evləri tikə bilərdi. Bundan sonra girişdə iki kiçik bölmə verilir. Birincisi "Yenidən istehsal fəsli", ikincisi isə "İqlimə bölünmə fəsli" adlandırılır. Birinci bölümdə Bakuvi minerallar, bitkilər və heyvanlar haqda bəhs edir.
Bakuvinin misal gətirdiyi məsələlər cağdaş oxucu üçün bəzən sadəlövh, bəzən də fantastik görsənə bilər. Ancaq bu məlumatlar heç olmasa, o dövrdə biliklərin səviyyəsini təsəvvür etmək baxımından böyük maraq daşıyır. Dediklərimizə inanmaqdan ötrü kitabın giriş hissəsindən götürülmüş kiçik bir parçaya nəzər salmaq kifayətdir: "Minerallara gəldikdə, qızıl yalnız qumsalda və yumşaq dağlıqlarda, gümüş, mis və dəmir yumşaq torpaqla qarışmış daşlıqlarda, kükürd vulkanik zəmində, civə sulu torpaqlarda olur... Fındıq, badam və fısdıq ancaq soyuq yerlərdə, qamış isə çay sahillərində bitir... Qərənfil əl-Hind adalarında, kokos qozu, istiot, zəncəfil əl-Hinddə, hind palıdı ağacı isə [[Yəmən]]də bitir. Heyvanlara gəlincə, fillər yalnız cənub dənizlərinin adalarında doğulur. Əl-Hinddə fillər başqa yerlərdəkindən daha çox yaşayır və onların qılınc dişləri də başqa yerlərdəkindən böyük olur. Zürafələr əl-Həbəşdə, kəllər isti ölkələrdə çay qıraqlarında, samur, sincab və geyiklər şimal-şərq olkələrində yetişdirilir. Şahinlər və qartallar uca dağların zirvələrində, dəvəquşular duzənlərdə, qumrular və sərcələr yaşayış məntəqələrində, bulbullər və torağaylar isə bağlarda balalayırlar. Bunlar ən
Girişin ikinci bolumundə Bakuvi, Kərəmovun fikrincə, "coğrafiya tarixində birincilərdən biri olaraq yer kürəsinin rayonlaşdırılması işini görür." Bakuvi yazır: "Bil ki, ekvator dairəsi yer kürəsini iki yarımkürəyə bölür. Onlardan biri cənub, o biri isə şimal adlanır. Və əgər ehtimal etsək ki, dairə ekvatorun hər iki qütbündən keçərək, Yeri kəsir, onda yer kürəsi dörd yerə bölünər: iki cənub rübünə, iki də şimal rübünə." Bakuvi ona mə'lum olan (və məskunlaşmış) Yeri yeddi iqlim qurşağına bölür və bu bölgüsünü əsaslandırır. Kitabın da əsas hissəsi həmin qurşaqların coğrafi səciyyələndirilməsinə həsr olunur. Əsərdəki yeddi fəslin hər biri qərbdə [[Kanar adaları]]ndan şərqdə [[Çin]]ə, cənubda bir sıra [[Afrika]] ölkələrindən şimalda [[İrlandiya]] və [[Rusiya]]ya qədər əraziləri əhat edən həmin yeddi qurşağın hər birindən soz acır.
Hər bir qurşağa düşən ölkə, şəhər və yaşayış məntəqəsi haqda məlumatlar əlifba sırası ilə verilir. Hər bir xususi halda coğrafi məntəqələrin koordinatları, onlar barədə tarixi məlumatlar verilir, bu və ya digər coğrafi adın mənşəyini izah etməyə cəhd olunur, həmçinin müəllif təbii şəraiti, mearlıq abidələrini təsvir edir, etnoqrafiya, mədəniyyət və ticarət predmetlərinə dair məlumatlarını bölüşür.
Əbdurrəişd Bakuvi yaxşı tanıdığı [[Azərbaycan]] və xüsusilə də [[Bakı]] haqqında daha çox və orijinal məlumatlar verir. O, [[Azərbaycan]]ı dördüncü və beşinci iqlim qurşaqları zonasına aid edir: "[[Azərbaycan]],[[Kuhistan]], [[Arran]] və [[Ermənistan]] arasında geniş məskunlaşmış bir vilayətdir. Orada çoxlu şəhər, kənd, dağ və çaylar vardır. [[Araz]] (Uvays) çayı barədə o yazır :"Bu çay bir çox ölkələrdən keçərək, Nakcuvan ([[Naxçıvan]]) yaxınlığındakı Diya əl-mülk körpüsünə çatır. Bu körpü daşdan tikilib və dunyadakı möcuzələrin biridir."
Bakuvi [[Təbriz]]ə də boyuk diqqət gostərir: "Bu şəhər varlı və bar-bəhərlidir, onun əhalisi imkanlıdır və sənətkarlıqla məşğul olur. Şəhərin yaxınlığında heyrətamiz dərəcədə faydalı keyfiyyətləri olan kükürdlü hamamlar var." Bakuvi [[Təbriz]]in görməli yerlərinə heyran olmuşdur: "orada saysız-hesabsız məscidlər, mədrəsələr, saraylar və insanı heyran edən tikililər var." Ancaq əlbəttə ki, o, [[Bakı]] (Bakuya) haqqında daha ətraflı məlumat verir. Bu "bir şəhərdir ki, əl-Xəzər dənizinin sahillərində daşdan tikilib. .. Onun divarları dəniz suyu ilə yuyulur. İndiyəcən su çoxlu qala qüllərini aparmış və məscidə yaxınlaşmışdır... Evlərin çoxusu qayalar üzərində tikilib. havası gözəldir, qayalardan axıb gələn içməli su isə çox xoşdur. Burada buğda az yetişir və əsasən taxılı şəhərə Şirvan və Muğandan gətirirlər. Burda əncir, nar və üzüm bol olur. Bağlar şəhərdən uzaqdır və şəhərlilərin çoxu yayda bağa köçür, bir müddətdən sonra isə şəhərə qayıdırlar. Hər il bu təkrar olunur."
Gorunduyu kimi, bakılıların yayda bağa köçmə ənənəsi hələ qədim zamanlardan movcuddur. Bakuvi kuləklər barədə də ətraflı söhbət açır: "…gecə də, gunduz də kulək əsir, guclu əsəndə az qala adamı da yıxır. Qışda atları, qoyunları qovub dənizə tökən bu küləklər daha guclu olur." Daha sonra o, qətran və neft yataqları barədə söz açır. "Buradan hər gün 200 dəvə yükü həçmində neft cıxarılır." Çağdaş tədqiqatçılar üçün qədim zamanlardan od və su kultu ilə bağlı olan Pirallahı adasının təsviri də maraq doğurur: "Şəhərin yaxınlığında məskunlaşmış ada da var ki, orada da suitilər ovlayırlar. Onların dərisini soyur və piyini çıxarıb çıraq yağı kimi yandırırlar. Dərilərindən tuluq düzəldir və içinə neft dolduraraq, gəmilərlə başqa ölkələrə aparırlar. Burada çoxlu ceyranlar da olur və gözəllikdə onların tayı- bərabəri yoxdur. Neçə ildən bəridir orada böyük bir məşəl yanır. Bu alov dənizdən qalxaraq, bir günlük yoldan, bəlkə daha da uzaqdan görsənir. Bu alov uzun müddət yanır, sonra isə sönür." Bir çox orta əsr müəllifləri, hətta I əsrdə yaşamış qədim [[Roma]] coqrafiyaşünası [[Pomponi Mela]] da bu adanı müqəddəs yerlərdən hesab etmişlər. Bakuvi də yazır ki, bu ada barlı-bəhərli, şirin sulu, meyvə və tərəvəz bitən bir yerdir və "müqəddəs yerlər"dən sayılır. Bakuvi əsərini şerlə tamamlayır:
<poem> Ey mənim yazdıqlarımı oxuyan
və onları muzakirə eləyən
Səni and verirəm Allahın adına
əgər mənim sahvimi tapsan,
Bağışla, çünki bağışlamaq müdriklikdəndir. </poem>
Boyuk coğrafiyaşunas Əbdurrəşid Bakuvinin bu əsəri hələ uzun zaman alimlərin və Şərq olkələrinin coğrafiyası, tarixi, mədəniyyəti və etnoqrafiyası ilə maraqlanan hər kəsin diqqətini cəlb edəcəkdir.
== Mənbə ==
| |||