Ateizm: Redaktələr arasındakı fərq

[[Aksiologiya|Aksioloji]] və ya konstruktiv ateizm tanrının mövcudluğunu insanlıq kimi "daha ali mütləq" lehinə inkar edir. Ateizmin bu forması insanlığı etika və dəyərlərin mənbəsi hesab edir və fərdin əxlaqi problemlərini tanrıya baş vurmadan həll edilə biləcəyinə imkan yaradır. Marks və Freyd bu arqumenti sərhədsiz xoşbəxtlik, tam inkişaf və azadlıq ideyalarını çatdırmaq üçün istifadə etmişdilər.<ref name="Zdybicka-p20">{{harvnb|Zdybicka|2005|p=20}}.</ref> Ateizmin ən çox yayılmış tənqidlərindən biri odur ki, tanrının inkarı ya əxlaqi realtvizmə yol açır və insanı əxlaqi və ya etik əsasdan kənar tutur,<ref name="misconceptions">{{cite web|url=http://articles.exchristian.net/2006/12/common-misconceptions-about-atheists.html|title=Common Misconceptions About Atheists and Atheism|last=Gleeson|first=David|date=10 August 2006|accessdate=2013-11-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20131231001241/http://articles.exchristian.net/2006/12/common-misconceptions-about-atheists.html|archive-date=31 December 2013|url-status=live}}</ref> və ya onun həyatını mənasız edir və səfilləşdirir.<ref>{{harvnb|Smith|1979|p=275}}. "Perhaps the most common criticism of atheism is the claim that it leads inevitably to [[moral bankruptcy]]."</ref> [[Blez Paskal]] bu görüşü özünün düşüncələr ''(Pensées)'' əsərində yazmışdır.<ref>[[Blaise Pascal|Pascal, Blaise]] (1669). ''[[Pensées]]'', II: "The Misery of Man Without God".</ref><br />Fransız filosofu [[Jan Pol Sartr|Jan-Pol Sartr]] özünü "ateistik ekzistensializm"in nümayəndəsi kimi tanıtmışdı,{{sfn|Sartre|2004|p=127}} onu "''insanın.. özünü tapması və heç bir şeyin, hətta tanrının varlığının keçərli bir sübutunun belə, onu özündən xilas etməyəcəyini anlaması lazımdır''" {{sfn|Sartre|2001|p=45}}fikrini qurmaq tanrının varlığını inkar etməkdən daha çox narahat edirdi. SartırSartr deyir ki, onun ateizminin nəticəsi o idi ki, "''əgər tanrı mövcud deyilsə, mövcudlğu mahiyyətindən əvvəl gələn heç olmasa bir varlıq mövcuddur, hər hansı bir konsept tərəfindən təyin edilənə qədər mövcud olan bir varlıq və ... o varlıq insandır.''"{{sfn|Sartre|2004|p=127}} Bu ateizmin praktik nəticəsini məna olaraq Sartr belə təsvir edir; insan davranışını idarə etmək üçün qurulmuş ''a priori'' qanunlar və mütləq dəyərlər yoxdur və hansıbu ki, insanları bunları yaratmağa "məhkum edir" və "insan" etdiyi hər şeydən tamamilə cavabdedir.{{sfn|Sartre|2001|p=32}}

Ateistik məktəblər erkən hind düşüncəsində rastlanılır və və tarixi Vedik dini zamanından mövcuddur.<ref>{{cite book|last=Pandian|title=India, that is, sidd|publisher=Allied Publishers|year=1996|page=64|url=https://books.google.com/?id=B90uj14NHjMC&pg=PA64|isbn=978-81-7023-561-3|accessdate=2011-04-09}}</ref> Hind fəlsəfəsinin altı [[Astika və nastika|ortodoks]] məktəbi arasında ən qədim fəlsəfi düşüncə məktəbi olan [[Sankhya]] tanrıyı qəbul etmir və həmçinin erkən [[Mimansa|Mimamsa]] da tanrı anlayışını rədd edir.<ref>{{cite book|last=Dasgupta|first=Surendranath|title=A history of Indian philosophy, Volume 1|publisher=Motilal Banarsidass|year=1992|page=258|url=https://books.google.com/?id=PoaMFmS1_lEC&pg=PA258|isbn=978-81-208-0412-8}}</ref> Eramızdan əvvəl 6-cı əsrdə [[Hindistan]]<nowiki/>da meydana gələn əsaslı materialist və anti-teistik fəlsəfi Karvaka (və ya Lokayata) məktəbi, ehtimal ki, Hindistanda ən açıq şəkildə ateist bir fəlsəfə məktəbidir, o, Yunanıstandaki[[Yunanıstan]]<nowiki/>daki [[Kirena məktəbi]]<nowiki/>nin oxşarıdır. [[Hind fəlsəfəsininfəlsəfəsi]]<nowiki/>nin bu qolu [[Vedalar]]<nowiki/>ın avtoritetini imtina etdiyinə görə [[Astika və nastika|heterodoks]] olaraq təsnif edilir və buna görə də [[Hinduizm]]<nowiki/>in altı ortodoks məktəbinin bir hissəsi hesab edilmir, lakin Hinduizmdəki bir materialist hərəkatın dəlili olaraq diqqətəlayiqdir.<ref>Sarvepalli Radhakrishnan and Charles A. Moore. ''A Sourcebook in Indian Philosophy''. (Princeton University Press: 1957, Twelfth Princeton Paperback printing 1989) pp. 227–249. {{ISBN|0-691-01958-4}}.</ref>

Cefri Bleini yazır ki, [[reformasiya]] ateistlərə Katolik Kilsəsinin nüfuzuna hücm etməyə imkan yaratdı, bu da öz növbəsində "digər düşüncə təriqətlərini səssiz bir şəkildə yeni Protestant kilsələrinin nüfuzuna hücum etməyə ruhlandırdı."<ref>Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; p. 388</ref> [[Fransa]], [[Prussiya]] və [[İngiltərə]]<nowiki/>də [[deizm]] nüfuz qazandı. Bleiniyə görə, [[Benedikt Spinoza|Barux Spinoza]] "ehtimal ki, müasir dövrdə xristian torpaqlarında özünü elan edən tanınmış ilk yarı-ateist idi." Spinoza təbiətin qanunlarının kainatın işləyişini izah etdiyinə inanırdı. O, 1661-ci ildə ''"Tanrı haqqında qısa traktat"'' adlı əsərini nəşr etdirmişdi.<ref>Geoffrey Blainey; A Short History of Christianity; Viking; 2011; p. 343</ref>

Müasir mənbələrə görə, 17-18-ci əsrlərdə xristianlığın tənqidləri getdikcə daha tez-tez baş verirdi, xüsusən də dinin öz təsirini itirdiyi Fransa və İngiltərədə. [[Tomas Hobbs]] kimi bəzi protestant mütəfəkkirlər fövqəltəbii hadisələrə qarşı materialistik fəlsəfəni və skeptisizmi[[skeptisizm]]<nowiki/>i mənimsəyir, Spinoza isə ilahi alınyazısını pananteistik naturalizmin lehinə inkar edirdi. 17-ci əsrdə "panteist" terminini meydana gətirən Con Toland kimi intellektuallar tərəfindən [[deizm]] açıq şəkildə mənimsənilməyə başlanılmışdı.<ref>{{cite web |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=pantheism |title=Online Etymology Dictionary |accessdate=2013-11-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131202223113/http://www.etymonline.com/index.php?term=pantheism |archive-date=2 December 2013 |url-status=live }}</ref>

İlk məlum açıq ateist, Almaniyanın[[Almaniya]]<nowiki/>nın din tənqidçisi Mattias Knutzen idi; o, bunu 1674-cü ildə yazdığı üç əsərində dilə gətirmişdi.<ref>Winfried Schröder, in: Matthias Knutzen: Schriften und Materialien (2010), p. 8. See also Rececca Moore, ''The Heritage of Western Humanism, Scepticism and Freethought'' (2011), calling Knutzen "the first open advocate of a modern atheist perspective" [http://reason.sdsu.edu/germany.html online here] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120330182416/http://reason.sdsu.edu/germany.html |date=30 March 2012 }}</ref> Onu digər iki açıq ateist yazıçı, Polşalı keçmiş Yezuit filosofu Kazimierz Liçzenski və 1720-ci illərdə Fransız keşişi Jan Melie izlədi.<ref>{{cite web |url=http://nova.wpunj.edu/newpolitics/issue40/Onfray40.htm |title=Michel Onfray on Jean Meslier |publisher=William Paterson University |accessdate=2011-11-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120112154508/http://nova.wpunj.edu/newpolitics/issue40/Onfray40.htm |archive-date=12 January 2012 |url-status=dead }}</ref> 18-ci əsrdə [[Pol Anri Holbax]], [[Jak Andre Nejon]] kimi ateist mütəfəkkirlər və digər fransız materialistləri ortaya çıxdı.<ref name="Holbach-SoN">{{cite book |last=d'Holbach |first=P.H.T. |authorlink=Baron d'Holbach |title=The System of Nature |url=https://www.fulltextarchive.com/page/The-System-of-Nature-Vol-21/ |accessdate=2011-04-07 |year=1770 |volume=2 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190617162007/https://www.fulltextarchive.com/page/The-System-of-Nature-Vol-21/ |archive-date=17 June 2019 |url-status=live }}</ref> Bunlardan fərqli olaraq, [[Con Lokk]] tolerantlıq tərəfdarı olsa da, tanrının varlığının inkar edilməsinin ictimai nizamı pozacağına və xaosa səbəb olacağına inanaraq, hakimiyyəti ateizmə qarşı tolerantlıq göstərməməyə çağırırdı.<ref>[[Jeremy Waldron]] (2002). ''God, Locke, and Equality: Christian Foundations in Locke's Political Thought''; Cambridge, p. 217</ref>

Avstraliyalı tarixçi Cefri Bleini yazır ki, "[[İkinci Dünya müharibəsi|İkinci Dünya Müharibəs]]<nowiki/>indəki ən amansız liderlər yəhudiliyə və xristianlığa düşmənlik göstərən sekulyaristlər və ateistlər idi."<ref>[[Geoffrey Blainey]] (2011). ''[[A Short History of Christianity]]''; Viking; p. 543</ref> Sosioloq Riçard Medsen isə qeyd edir ki, "[[Adolf Hitler|Hitler]] və [[İosif Stalin|Stalin]] hər biri siyasi məqsədəuyğunluqməqsədləri olaraqüçün kilsələri açdı və bağladı. Müharibə dövründə rejimin ictimai qəbulunu yaxşılaşdırmaq üçün Stalin xristianlığa qarşı müxalifətini yumşaltdı."<ref>{{cite book |editor-last=Smith |editor-first=S.A. |title=The Oxford Handbook of the History of Communism |publisher=Oxford University Press |year=2014 |isbn=978-0-19-960205-6 |chapter=Religion Under Communism |last=Madsen |first=Richard |page=588 |chapterurl=https://books.google.com/books?id=ZMd7AgAAQBAJ&lpg=PA172&pg=PA586 |url=https://books.google.com/books?id=ZMd7AgAAQBAJ&printsec=frontcover |access-date=13 August 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151028090400/https://books.google.com/books?id=ZMd7AgAAQBAJ&printsec=frontcover |archive-date=28 October 2015 |url-status=live }}</ref> Blekford və Şüklenk yazır ki, "SSRİ, şübhəsiz, ateist dövləti idi, həmçinin, Maoistik Çin və [[Pol Pot]]<nowiki/>un 1970-ci ilin [[Kamboca]]<nowiki/>sındakı fanatik [[qırmızı kxmerlər]] rejimi də. Lakin bu totalitar diktaturaların törətdikləri vəhşiliklərin ateistik etiqadının nəticəsi olduğunu, ateizm adı ilə həyata keçirildiyini, və ya ilk növbədə kommunizmin[[kommunizm]]<nowiki/>in müvafiq formalarının ateist aspektlərindən qaynaqlandığını göstərmir."<ref>{{cite book |last1=Blackford |first1=R. |last2=Schüklenk |first2=U. |title=50 great myths about atheism |publisher=John Wiley & Sons |year=2013 |isbn=978-0-470-67404-8 |chapterurl=https://books.google.com/books?id=fR1rAAAAQBAJ&lpg=PA79&pg=PA85 |url=https://books.google.com/books?id=fR1rAAAAQBAJ&printsec=frontcover |chapter=Myth 27 Many Atrocities Have Been Committed in the Name of Atheism |page=88 |access-date=13 August 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151030203821/https://books.google.com/books?id=fR1rAAAAQBAJ&printsec=frontcover |archive-date=30 October 2015 |url-status=live }}</ref>

"Yeni ateizm", 21-ci əsrin əvvəllərində "dinə asanca tolerantlıq göstərilməməli, təsiri yarandığı yerdə rasional dəlil ilə qarşılanmalı, tənqid edilməli və ifşa edilməlidir" görüşünü müdafiə edən ateist müəlliflər arasında birarasındakı hərəkata verilən addır.<ref>{{cite news |url=http://www.cnn.com/2006/WORLD/europe/11/08/atheism.feature/index.html |title=The rise of the New Atheists |publisher=CNN |first=Simon |last=Hooper |accessdate=2010-03-16 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100408094135/http://www.cnn.com/2006/WORLD/europe/11/08/atheism.feature/index.html |archivedate=8 April 2010 |url-status=live}}</ref> Hərəkat Sem Heyris, Deniel Dennett, [[Riçard Dokinz]], Viktor Stinqer, Kristofer Hitçens və müəyyən dərəcədə Ayaan Hirsi Əli ilə əlaqələndirilir.<ref>{{cite journal |title=Preview: The Four Horsemen of New Atheism reunited |first=Alice |last=Gribbin |url=http://www.newstatesman.com/blogs/the-staggers/2011/12/richard-dawkins-issue-hitchens |journal=[[New Statesman]] |date=22 December 2011 |accessdate=2012-02-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140410071709/http://www.newstatesman.com/blogs/the-staggers/2011/12/richard-dawkins-issue-hitchens |archive-date=10 April 2014 |url-status=live }}</ref>{{sfn|Stenger|2009}} Bu müəlliflərin 2004-2007-ci illər arasında nəşr olunan bestseller kitabları "Yeni" Ateizmin çox hissəsinin əsasını təşkil edir.{{sfn|Stenger|2009}} Xüsusilə yeni ateistlər və Dokinz,"saman adam cəfəngiyat"ını törətməkdə<ref>{{Cite news |url=https://www.lrb.co.uk/v28/n20/terry-eagleton/lunging-flailing-mispunching |title=Lunging, Flailing, Mispunching |pages=32–34 |access-date=7 September 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190906235342/https://www.lrb.co.uk/v28/n20/terry-eagleton/lunging-flailing-mispunching |archive-date=6 September 2019 |url-status=live |newspaper=London Review of Books |date=19 October 2006 |last1=Eagleton |first1=Terry }}</ref> və yeni bir din yaratmaqda günahlandırılırlar"günahlandırılır": [[Ssientizm]].<ref>{{cite book |last1=Midgley |first1=Mary |title=Science and Poetry |date=2001 |publisher=Routledge |location=London |isbn=0-415-37848-6}}</ref>