Biologiya: Redaktələr arasındakı fərq

[[Çoxhüceyrəli orqanizmlər]]<nowiki/>də orqanizmin bədənindəki hər bir hüceyrə döllənmiş [[Yumurta (anatomiya)|yumurta]]<nowiki/>dakı [[Ziqota|tək hüceyrə]]<nowiki/>dən əmələ gəlir. Hüceyrə həmçinin bir çox patoloji prosesin əsas vahidi hesab olunur.<ref>{{cite journal | author=Mazzarello, P | title=A unifying concept: the history of cell theory | journal=Nature Cell Biology | volume=1 | issue=1 | pages=E13–15 | date=May 1999 | pmid=10559875 | doi=10.1038/8964}}</ref> Bundan əlavə metabolizma olaraq bilinən funksiyanın bir hissəsi olan proseslərdə enerji axışı fenomeni hüceyrələrdə meydana gəlir. Və sonda, hüceyrələrdə hüceyrələrin bölünməsi zamanı hüceyrədən hüceyrəyə ötürülən irsi məlumatlar ([[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]]) var. Həyatın mənşəyi üzrə araşdırmalar, [[abiogenez]], ilk hüceyrələrin mənşəyini kəşf etmə təşəbbüsüdür.

Biologiyada əsas mərkəzi anlayış həyatın təkamül yolu ilə dəyişməsi və inkişaf etməsi və məlum olan bütün həyat formalarının ortaq bir mənşəyə sahib olmasıdır. Təkamül nəzəriyyəsi irəli sürür ki, [[Yer]] planetində yaşayan və nəsli kəsilmiş bütün [[Orqanizm|orqanizmlər]] eyni əcdaddan gəlir və ya eyni əcdad [[genefond]]<nowiki/>una sahibdir. [[Axrıncı universal ortaq əcdad|Bütün orqanizmlərin bu universal ortaq əcdadını]]<nowiki/>n təxminən [[Həyatın təkamül tarixinin xronologiyası|3.5 milyard il bundan əvvəl]] yaşadığı güman edilir.<ref>{{cite book | title=Life Evolving: Molecules, Mind, and Meaning | last=De Duve | first=Christian | location=New York | publisher=Oxford University Press | year=2002| page=44 | isbn=978-0-19-515605-8}}</ref> Bioloqlar [[genetik kod]]<nowiki/>un mövcudluğunu bütün [[bakteriyalar]], [[arxeyalar]] və [[Nüvəlilər|eukaryotlar]] üçün ümumi bir mənşə nəzəriyyəsinin lehinə qəti sübut kimi qəbul edirlər (bax: [[Abiogenez|həyatın mənşəyi]]).<ref name="Futuyma">{{cite book |author=Futuyma, DJ |title=Evolution |year=2005 |publisher=Sinauer Associates |isbn=978-0-87893-187-3 |oclc=57311264 |url=https://archive.org/details/evolution0000futu }}</ref>

Təkamül termini elmi leksikona [[Jan-Batist Lamark]] tərəfindən 1809-cu ildə təqdim edildi<ref name="p15">{{cite book |last=Packard |first=Alpheus Spring |title= Lamarck, the founder of Evolution: his life and work with translations of his writings on organic evolution|url=https://archive.org/details/lamarckfoundere05packgoog |year= 1901 |publisher= Longmans, Green. |location=New York | isbn=978-0-405-12562-1 }}</ref> və əlli il sonra [[Çarlz Darvin]] təkamülün hərəkətverici qüvvəsi olaraq təbii seçmənin elmi bir modelini yaratdı.<ref>{{cite web | url=http://darwin-online.org.uk/biography.html | title=The Complete Works of Darwin Online – Biography | publisher=darwin-online.org.uk | access-date=2006-12-15 | url-status=live | archiveurl=https://web.archive.org/web/20070107165048/http://darwin-online.org.uk/biography.html | archivedate=2007-01-07 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Dobzhansky |first1=T. |year=1973 |title=Nothing in biology makes sense except in the light of evolution |journal=The American Biology Teacher |volume=35 |issue=3 |pages=125–29 |doi= 10.2307/4444260|jstor=4444260 |url=|citeseerx=10.1.1.525.3586}}</ref><ref>{{cite book |title=On the origin of species by means of natural selection | editor-last=Carroll | editor-first=Joseph |year=2003 |publisher=Broadview |location= Peterborough, Ontario | isbn=978-1-55111-337-1 | page=15 | quote=As Darwinian scholar Joseph Carroll of the University of Missouri–St. Louis puts it in his introduction to a modern reprint of Darwin's work: "''The Origin of Species'' has special claims on our attention. It is one of the two or three most significant works of all time—one of those works that fundamentally and permanently alter our vision of the world ... It is argued with a singularly rigorous consistency but it is also eloquent, imaginatively evocative, and rhetorically compelling." }}</ref> (Alfred Rassel Uels təkamül konsepsiyası ilə əlaqədar tədqiqat və eksperiment apardığı üçün bu konsepsiyanın birgə kəşfçisi kimi tanınır.)<ref>Shermer p. 149.</ref> Təkamül hazırda Yer üzündə mövcud olan böyük variyasiyaları izah etmək üçün istifadə olunur.

Darvin [[təbii seçmə]] və ya [[süni seçmə]] proseslərinə məruz qaldıqda növlərin təkamül edəcəyini və ya öləcəyini nəzəriyyələşdirdi.<ref>[[Çarlz Darvin]] (1859). ''[[Növlərin Mənşəyi]]'', John Murray.</ref> [[Genetik sürüklənmə]] nəzəriyyənin [[Müasir sintez (20-ci əsr)|müasir sintez]]<nowiki/>ində takamül inkişafının əlavə mexanizmi kimi qəbul edilir.<ref name=GGS>{{Cite book | last=Simpson | first=George Gaylord | author-link=George Gaylord Simpson | year=1967 | title=The Meaning of Evolution | publisher=Yale University Press | edition=Second | isbn=978-0-300-00952-1 }}</ref>

Təkamül tarixi növlərin digər bütün növlərə [[Filogeniya (filogenez)|filogeniya]] olaraq bilinən genealoji əlaqəsi ilə birlikdə mənşəyinə görə onların xarakterik cəhətlərini göstərir. Biologiyaya çoxşaxəli yanaşmalar filogeniya haqqında məlumat yaradır. Bunlara molekulyar biologiyanın məhsulu olan DNT ardıcıllığının müqayisələri (xüsusən də [[genomika]]) və və [[paleontologiya]]<nowiki/>nın məhsulu olan [[fosil]]<nowiki/>lərin və ya qədim orqanizmlərin digər qeydlərinin müqayisələri daxildir.<ref>{{cite web |url=http://www.bio-medicine.org/q-more/biology-definition/phylogeny/ |title=Phylogeny |publisher=Bio-medicine.org |date=2007-11-11 |accessdate=2013-10-02 |url-status=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131004224700/http://www.bio-medicine.org/q-more/biology-definition/phylogeny/ |archivedate=2013-10-04 }}</ref> Bioloqlar [[filogenetika]], [[Fonetika|fenetika]] və [[kladistika]] daxil olmaqla müxtəlif metodlar vasitəsi ilə təkamül əlaqələrini təşkil və təhlil edirlər.

Təkamül həyat formalarının təbii tarixinin dərk edilməsi və mövcud həyat formalarının təşkili anlayışı ilə əlaqəlidir. Bu təşkilatlar yalnız təkamül prosesi ilə necə meydana gəldikləri baxımından başa düşülə bilər. Nəticə etibarilə, təkamül biologiyanın bütün sahələrininsahələri mərkəzindədirüçün mərkəzi əhəmiyyət daşıyır.<ref>{{cite journal |author1=Montévil, M |author2=Mossio, M |author3=Pocheville, A |author4=Longo, G | title=Theoretical principles for biology: Variation | journal=Progress in Biophysics and Molecular Biology | volume=122 | issue=1 | pages=36–50 | date=October 2016 | pmid=27530930 | doi=10.1016/j.pbiomolbio.2016.08.005 | url=https://www.academia.edu/27942089 | series=From the Century of the Genome to the Century of the Organism: New Theoretical Approaches | url-status=live | archiveurl=https://web.archive.org/web/20180320150224/http://www.academia.edu/27942089/Theoretical_principles_for_biology_Variation | archivedate=2018-03-20 }}</ref>

[[Gen|Genlər]] bütün orqanizmlərdə irsiyyətin əsas vahidlərdir. Bir gen [[irsiyyət]]<nowiki/>in bir vahiddir və müəyyən bir şəkildə bir orqanizmin formasına və ya fəaliyyətinə təsir göstərən [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]] bölgəsinə uyğundur. Bakteriyalardan heyvanlara qədər bütün orqanizmlər DNT-ni [[zülallar]]<nowiki/>a köçürən və çevirən eyni əsas mexanizmə sahibdir. Hüceyrələr bir DNT genini genin bir [[RNT]] variantına [[Transkripsiya (genetika)|transkripsiya]] edir, sonra isə ribosom RNT-ni protein olaraq bilinən [[Amin turşusu|amin turşuları]]<nowiki/>nın ardıcıllığına [[Translyasiya (biologiya)|translyasiya]] edir. RNT kodonundan amin turşusuna [[Genetik kod|translyasiya kodu]] əksər orqanizmlər üçün eynidir. Məsələn, insanlarda [[insulin]]<nowiki/>i kodlayan DNT ardıcıllığı bitki kimi digər orqanizmlərə yerləşdirildikdə də insulini kodlaşdırır.<ref>Marcial, Gene G. (August 13, 2007) [http://www.businessweek.com/stories/2007-08-12/from-sembiosys-a-new-kind-of-insulin From SemBiosys, A New Kind Of Insulin] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141029034450/http://www.businessweek.com/stories/2007-08-12/from-sembiosys-a-new-kind-of-insulin |date=2014-10-29 }}. businessweek.com</ref>

DNT [[Nüvəlilər|eukaryotlar]]<nowiki/>da xətti [[xromosom]]<nowiki/>lar, [[prokariotlar]]<nowiki/>da dairəvi xromosomlar şəklində tapılır. [[Xromosom]] [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]] və [[histonlar]]<nowiki/>dan ibarət mütəşəkkil strukturdur. Bir hüceyrədəki xromosomlar çoxluğu və [[Mitoxondri|mitoxondril]]<nowiki/>ərdə, [[xloroplastlar]]<nowiki/>da və ya digər bölgələrdəki irsi məlumatlar kollektiv olaraq bir hüceyrənin [[genom]]<nowiki/>u olaraq bilinir. Eukaryotlarda genomik DNT [[hüceyrə nüvəsi]]<nowiki/>ndə və ya az miqdarda [[mitoxondri]] və [[xloroplastlar]]<nowiki/>da lokallaşdırılır. Prokaryotlarda DNT nükleoid adlanan sitoplazma içərisində nizamsız formalı bir struktur daxilində tutulur.<ref>{{cite journal |author1=Thanbichler, M |author2=Wang, SC |author3=Shapiro, L | title=The bacterial nucleoid: a highly organized and dynamic structure | journal=Journal of Cellular Biochemistry | volume=96 | issue=3 | pages=506–21 | date=October 2005 | pmid=15988757 | doi=10.1002/jcb.20519 }}</ref> Bir genomdakı genetik məlumat genlər daxilində tutulur və bu məlumatların bir orqanizmdəki cəmi onun [[genotip]]<nowiki/>i adlanır.<ref>{{cite web |url=http://www.medterms.com/script/main/art.asp?articlekey=8472 |title=Genotype definition – Medical Dictionary definitions |publisher=Medterms.com |date=2012-03-19 |accessdate=2013-10-02 |url-status=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130921054803/http://www.medterms.com/script/main/art.asp?articlekey=8472 |archivedate=2013-09-21 }}</ref>

Homeostaz [[açıq sistem]]<nowiki/>in daxili mühitini stabil saxlamaq üçün qarşılıqlı tənzimləmə mexanizmləri tərəfindən idarə olunan çoxsaylı [[dinamik tarazlıq]] düzəlişləri vasitəsi ilə tənzimləmək qabiliyyətidir. [[Mikroorqanizmlər|Birhüceyrəli]] və ya [[Çoxhüceyrəli orqanizmlər|çoxhüceyrəli]] bütün canlı [[Orqanizm|orqanizmlər]] homeostaz nümayiş etdirir.<ref>{{cite journal | last=Rodolfo | first=Kelvin | date=January 2000 | url=https://www.scientificamerican.com/article/what-is-homeostasis/ | title=What is homeostasis? | journal=Scientific American | url-status=live | archiveurl=https://web.archive.org/web/20131203020456/http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=what-is-homeostasis | archivedate=2013-12-03 }}</ref>

Ekosistemə enerjinin daxil olmasından məsul olan orqanizmlər istehsalçı və ya [[Avtotroflar|avtotrof]] adlanır.<ref name=bryantfrigaard>{{cite journal |author1=Bryant, DA |author2=Frigaard, NU | title=Prokaryotic photosynthesis and phototrophy illuminated | journal=Trends in Microbiology | volume=14 | issue=11 | pages=488–96 | date=November 2006 | pmid=16997562 | doi=10.1016/j.tim.2006.09.001 }}</ref> Təxminən bütün bu orqanizmlər enerjisini [[günəş]]<nowiki/>dən alır. Bitkilər və digər fototroflar xammalın enerjini sərbəst buraxmaq üçün rabitələri qırıla bilən ATP kimi üzvi molekullara çevrilməsi üçün [[fotosintez]] adlanan bir proses vasitəsilə günəş enerjisindən istifadə edirlər.<ref>{{cite book | author=Smith, AL |title=Oxford dictionary of biochemistry and molecular biology |publisher=Oxford University Press |location=Oxford [Oxfordshire] |year=1997 |page=508 | isbn=978-0-19-854768-6 | quote=Photosynthesis – the synthesis by organisms of organic chemical compounds, esp. carbohydrates, from carbon dioxide using energy obtained from light rather than the oxidation of chemical compounds.}}</ref> Bununla yanaşı, bir neçə [[ekosistem]] tamamilə [[metan]], [[Sulfidlər|sulfid]] və ya digər qeyri-luminal enerji mənbələrindən [[xemotrof]]<nowiki/>ların əldə etdiyi enerjiyə bağlıdır.<ref>{{cite journal | last=Edwards | first=Katrina | title=Microbiology of a Sediment Pond and the Underlying Young, Cold, Hydrologically Active Ridge Flank | journal=Woods Hole Oceanographic Institution }}</ref>