Biologiya: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Teq: 2017 viki-mətn redaktoru
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 10:
Biologiya termini [[yunan dili]]<nowiki/>ndə βίος, vios, "[[həyat]]" və -λογία, -logia, "öyrənmək" sözlərindən yaranmışdır.<ref>{{cite web |url=http://topics.info.com/Who-coined-the-term-biology_716 |title=Who coined the term biology? |work=Info.com |accessdate=2012-06-03 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130509211839/http://topics.info.com/Who-coined-the-term-biology_716 |archivedate=2013-05-09 }}</ref><ref name=OnlineEtDict>{{cite web | title=biology | url=http://www.etymonline.com/index.php?term=biology&allowed_in_frame=0 | publisher=[[Online Etymology Dictionary]] | url-status=live | archiveurl=https://web.archive.org/web/20130307163258/http://etymonline.com/index.php?term=biology&allowed_in_frame=0 | archivedate=2013-03-07 }}</ref> İsveç alimi [[Karl Linney]] 1736-cı ildə Bibliotheca Botanica adlı əsərində ''biologi'' terminini istifadə etdi. Bu biologiya termininin ilk latınlaşdırılmış istifadəsi idi. Həmin terminin 1766-cı ildə yenidən [[Xristian Volf]]<nowiki/>un ardıcılı olan [[Maykl Kristof Hanov]]<nowiki/>un ''Philosophiae naturalis sive physicae: tomus III, continens geologian, biologian, phytologian generalis'' adlı əsərində istifadə edildi. Terminin ilk alman dilindəki versiyası (''Biologie'') 1771-ci ildə [[Karl Linney|Linney]]<nowiki/>in əsərinin tərcüməsində idi. Bu termini 1797-ci ildə Teodor Corc Avqust Rouz ''Grundzüge der Lehre van der Lebenskraft'' adlı kitabın müqəddiməsində istifadə etdi. [[Karl Fridrix Burdax]] termini 1800-cü ildə insanın morfoloji, fizioloji və psixoloji baxımdan daha məhdud bir mənada öyrənilməsində istifadə etmişdir (''Propädeutik zum Studien der gesammten Heilkunst''). Termin [[Qotfrit Reinhold Treviranus]] tərəfindən yazılmış altı cildlik ''Biologie, oder Philosophie der lebenden Natur'' (1802–22) adlı traktat ilə müasir istifadəyə girdi, o, bu barədə bu cür bildiriş etdi:<ref name=Richards>{{cite book|last=Richards|first=Robert J. |title=The Romantic Conception of Life: Science and Philosophy in the Age of Goethe|year=2002|publisher=University of Chicago Press | isbn= 978-0-226-71210-9 | url=https://books.google.com/?id=X7N4_i7vrTUC&printsec=frontcover }}</ref>
<blockquote>Tədqiqatımızın obyekti həyatın fərqli formaları və təzahürləri, bu fenomenlərin baş verdiyi şərait və qanunlar və bunların təsirləndiyi səbəblər olacaqdır. Özünü bu obyektlərə şamil edən bu elmin adını biz biologiya [Biologie] və ya həyat doktrinası olaraq göstərəcəyik [Lebenslehre].</blockquote>
Müasir biologiya nisbətən yeni bir inkişaf olsa da, onunla əlaqəli və ona daxil olan elmlər qədim dövrlərdən bəri öyrənilmişdir. [[Təbiət fəlsəfəsi]] [[Mesopotamiya]], [[Misir]], [[Hindistan yarımadası]] və [[Çin Xalq Respublikası|Çin]]<nowiki/>in qədim sivilizasiyaları qədər erkən tarixdə öyrənilmişdir. Ancaq müasir biologiyanın mənşəyi və təbiəti tədqiqinə yanaşması daha çox qədim Yunanıstana qədər gedib çıxır.<ref>{{cite book|last=Magner|first=Lois N.|title=A History of the Life Sciences, Revised and Expanded|url=https://books.google.com/books?id=YKJ6gVYbrGwC|year=2002|publisher=CRC Press|isbn=978-0-203-91100-6|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150324125937/http://books.google.com/books?id=YKJ6gVYbrGwC|archivedate=2015-03-24}}</ref><ref>{{cite book | first=Anthony | last=Serafini |title=The Epic History of Biology |date=2013 |url=https://books.google.com/?id=Z3oECAAAQBAJ&pg=PA2&q=biology%20egypt|accessdate=14 July 2015| isbn=978-1-4899-6327-7 }}</ref> Tibbin rəsmi tədqiqi [[Qədim Misir|Faraonik Misir]]<nowiki/>ə gedib çıxsa da, biologiyanın inkişafına ən çox töhfə verən [[Aristotel]] (e.ə. 384-322) idi. Naturalist meyllərini göstərdiyi [[Heyvanlar tarixi]] əsəri və digərləri və daha sonra bioloji səbəbiyyət və həyatın müxtəlifliyinə yönəlmiş daha empirik əsərlər xüsusi ilə əhəmiyyətlidir. [[Lisey]]<nowiki/>də Aristotelin davamçısı [[Teofrastus]] [[botanika]] mövzusunda antik dövrün bitki elmlərinə, hətta, [[orta əsrlər]]<nowiki/>ə də ən əhəmiyyətli töhfəsi olaraq qalan [[botanika]] mövzusunda bir sıra kitablar yazmışdı.<ref name="eb1911">One or more of the preceding sentences incorporates text from a publication now in the public domain:Chisholm, Hugh, ed. (1911). "[[wikisophia:1911_Encyclopædia_Britannica/Theophrastus|Theophrastus]]". ''Encyclopædia Britannica'' (11th ed.). Cambridge University Press. </ref>
 
Biologiya üzrə əsərlər yazmış [[Orta əsrlər islam dünyasında elm|orta əsr İslam dünyası]] alimlərindən [[əl-Cahiz]] (781–869) və [[Dinəvəri]] <small>(828–896)</small> botanika üzrə əsərlər yazmışdı,<ref name="Fahd-815">{{cite book | last=Fahd | first=Toufic |contribution=Botany and agriculture|page=815|ref=harv|editor-last1=Morelon |editor-first1=Régis |editor-last2=Rashed |editor-first2=Roshdi |year=1996 |title=Encyclopedia of the History of Arabic Science |volume=3 |publisher=[[Routledge]] | isbn=978-0-415-12410-2| title-link=Encyclopedia of the History of Arabic Science }}</ref> [[Məhəmməd ibn Zəkəriyə əl-Razi|əl-Razi]] (865–925) [[anatomiya]] və [[fiziologiya]] üzrə əsərlər yazmışdı. Tibb Yunan filosoflarının ənənələri üzrə çalışan İslam alimləri tərəfindən xüsusilə yaxşı öyrənilmişdir, təbiət tarixi isə xüsusilə sabit bir həyat ierarxiyasını dəstəkləməklə [[Aristotel]]<nowiki/>in düşüncəsinə fokuslanırdı.
Sətir 38:
Təkamül termini elmi leksikona [[Jan-Batist Lamark]] tərəfindən 1809-cu ildə təqdim edildi<ref name="p15">{{cite book |last=Packard |first=Alpheus Spring |title= Lamarck, the founder of Evolution: his life and work with translations of his writings on organic evolution|url=https://archive.org/details/lamarckfoundere05packgoog |year= 1901 |publisher= Longmans, Green. |location=New York | isbn=978-0-405-12562-1 }}</ref> və əlli il sonra [[Çarlz Darvin]] təkamülün hərəkətverici qüvvəsi olaraq təbii seçmənin elmi bir modelini yaratdı.<ref>{{cite web | url=http://darwin-online.org.uk/biography.html | title=The Complete Works of Darwin Online – Biography | publisher=darwin-online.org.uk | access-date=2006-12-15 | url-status=live | archiveurl=https://web.archive.org/web/20070107165048/http://darwin-online.org.uk/biography.html | archivedate=2007-01-07 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Dobzhansky |first1=T. |year=1973 |title=Nothing in biology makes sense except in the light of evolution |journal=The American Biology Teacher |volume=35 |issue=3 |pages=125–29 |doi= 10.2307/4444260|jstor=4444260 |url=|citeseerx=10.1.1.525.3586}}</ref><ref>{{cite book |title=On the origin of species by means of natural selection | editor-last=Carroll | editor-first=Joseph |year=2003 |publisher=Broadview |location= Peterborough, Ontario | isbn=978-1-55111-337-1 | page=15 | quote=As Darwinian scholar Joseph Carroll of the University of Missouri–St. Louis puts it in his introduction to a modern reprint of Darwin's work: "''The Origin of Species'' has special claims on our attention. It is one of the two or three most significant works of all time—one of those works that fundamentally and permanently alter our vision of the world ... It is argued with a singularly rigorous consistency but it is also eloquent, imaginatively evocative, and rhetorically compelling." }}</ref> (Alfred Rassel Uels təkamül konsepsiyası ilə əlaqədar tədqiqat və eksperiment apardığı üçün bu konsepsiyanın birgə kəşfçisi kimi tanınır.)<ref>Shermer p. 149.</ref> Təkamül hazırda Yer üzündə mövcud olan böyük variyasiyaları izah etmək üçün istifadə olunur.
 
Darvin [[təbii seçmə]] və ya [[süni seçmə]] proseslərinə məruz qaldıqda növlərin təkamül edəcəyini və ya öləcəyini nəzəriyyələşdirdi.<ref>[[Çarlz Darvin]] (1859). ''[[Növlərin Mənşəyimənşəyi]]'', John Murray.</ref> [[Genetik sürüklənmə]] nəzəriyyənin [[Müasir sintez (20-ci əsr)|müasir sintez]]<nowiki/>ində takamül inkişafının əlavə mexanizmi kimi qəbul edilir.<ref name=GGS>{{Cite book | last=Simpson | first=George Gaylord | author-link=George Gaylord Simpson | year=1967 | title=The Meaning of Evolution | publisher=Yale University Press | edition=Second | isbn=978-0-300-00952-1 }}</ref>
 
Təkamül tarixi növlərin digər bütün növlərə [[Filogeniya (filogenez)|filogeniya]] olaraq bilinən genealoji əlaqəsi ilə birlikdə mənşəyinə görə onların xarakterik cəhətlərini göstərir. Biologiyaya çoxşaxəli yanaşmalar filogeniya haqqında məlumat yaradır. Bunlara molekulyar biologiyanın məhsulu olan DNT ardıcıllığının müqayisələri (xüsusən də [[genomika]]) və və [[paleontologiya]]<nowiki/>nın məhsulu olan [[fosil]]<nowiki/>lərin və ya qədim orqanizmlərin digər qeydlərinin müqayisələri daxildir.<ref>{{cite web |url=http://www.bio-medicine.org/q-more/biology-definition/phylogeny/ |title=Phylogeny |publisher=Bio-medicine.org |date=2007-11-11 |accessdate=2013-10-02 |url-status=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131004224700/http://www.bio-medicine.org/q-more/biology-definition/phylogeny/ |archivedate=2013-10-04 }}</ref> Bioloqlar [[filogenetika]], [[Fonetika|fenetika]] və [[kladistika]] daxil olmaqla müxtəlif metodlar vasitəsi ilə təkamül əlaqələrini təşkil və təhlil edirlər.
Sətir 71:
{{əsas|Molekulyar biologiya|Sitologiya|Genetika|İnkişaf biologiyası}}
[[File:biological cell.svg|thumb|alt=color diagram of cell as bowl|Müxtəlif [[orqanellər]] və quruluşları təsvir edən tipik heyvan hüceyrəsinin sxematikası.|298x298px]]
[[Molekulyar biologiya]] biologiyanın molekulyar səviyyədə öyrənilməsidir.<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/science/molecular-biology|title=Molecular Biology|publisher=britannica.com|accessdate=2018-04-25}}</ref> Bu sahə biologiyanın digər sahələri, xüsusən də [[genetika]] və [[biokimya]] sahələri ilə örtüşür. Molekulyar biologiya, bir hüceyrə içərisindəki müxtəlif sistemlərin qarşılıqlı əlaqələrini, o cümlədən DNT, RNT və protein sintezinin qarşılıqlı əlaqələrini və bu qarşılıqlı əlaqələrin tənzimlənməsini öyrənir. Növbəti, daha böyük miqyasda hüceyrə biologiyası hüceyrələrin daxili davranışları, digər hüceyrələrlə və mühiti ilə qarşılıqlı əlaqəsi də daxil olmaqla onların quruluş və fizioloji xüsusiyyətlərini tədqiq edir. Bu tədqiqat [[Baktriya|bakteriya]] kimi təkhüceyrəli orqanizmlərdə və [[insan]]<nowiki/>lar kimi çoxhüceyrəli orqanizmlərin xüsusi hüceyrələrində həm [[Mikroskop|mikroskopik]] səviyyədə, həm də [[Molekul|molekulyar]] səviyyədə aparılır. Hüceyrələrin quruluşunu və fəaliyyətini anlamaq bütün bioloji elmlər üçün əsasdır. Hüceyrə növləri arasındakı oxşarlıqlar və fərqlər molekulyar biologiyaya ilə xüsusilə əlqəlidir.
 
[[Anatomiya]] orqan və orqanlar sistemi kimi makroskopik strukturları öyrənir.<ref>{{cite book|last=Gray|first=Henry|year=1918|url=http://www.bartleby.com/107/1.html|title=Anatomy of the Human Body|edition=20th|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070316005206/http://www.bartleby.com/107/1.html|archivedate=2007-03-16}}</ref>
 
[[Genetika]] [[Gen|genlər]], [[irsiyyət]] və [[orqanizm]]<nowiki/>lərin variyasiyalarını öyrənir.<ref name="griffiths2000sect60">{{cite book|editor1-first=Anthony J.F.|title=An Introduction to Genetic Analysis|chapterurl=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/bv.fcgi?rid=iga.section.60|location=New York|publisher=W. H. Freeman|edition=7th|isbn=978-0-7167-3520-5|year=2000|editor5-last=Gelbart|editor1-last=Griffiths|editor5-first=William M.|editor4-last=Lewontin|editor4-first=Richard C.|editor3-last=Suzuki|editor3-first=David T.|editor2-last=Miller|editor2-first=Jeffrey H.|chapter=Genetics and the Organism: Introduction}}</ref><ref name="Hartl_and_Jones">{{Cite book|author=Hartl, D, Jones, E|title=Genetics: Analysis of Genes and Genomes|edition=6th|publisher=Jones & Bartlett|year=2005|isbn=978-0-7637-1511-3|url=https://archive.org/details/genetics00dani}}</ref> Genlər zülalların sintezi üçün hüceyrələrə lazım olan məlumatları kodlaşdırır və bu da orqanizmin yekun [[fenotip]]<nowiki/>inə təsir etməkdə mərkəzi rol oynayır. Genetika müəyyən bir genin fəaliyyətinin araşdırılmasında və ya genetik qarşılıqlı əlaqələrin təhlilində istifadə olunan tədqiqat vasitələrini təmin edir. Orqanizmlərdə genetik məlumatlar fiziki olaraq [[Xromosom|xromosomlar]]<nowiki/>da saxlanılır. xromosomlarda bu məlumat [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNT]] [[Molekul|molekullar]]<nowiki/>ında amin turşularının müəyyən bir ardıcıllığı ilə təmsil olunur.
 
[[İnkişaf biologiyası]] orqanizmlərin böyümə və inkişaf proseslərini öyrənir. [[Embriologiya]]<nowiki/>dan başlanğıcını götürən inkişaf biologiyası, [[hüceyrə böyüməsi]]<nowiki/>nə, hüceyrə fərqliliyinə və [[toxuma]]<nowiki/>lara, orqanlara və [[anatomiya]] doğru artan proses olan hüceyrə morfogenesizinə genetik nəzarəti öyrənir. [[İnkişaf biologiyası]]<nowiki/>nda yuvarlaq qurdlar üçün [[model orqanizm]] ''[[Caenorhabditis elegans]]'',<ref>{{cite journal|author=Brenner, S|title=The genetics of Caenorhabditis elegans|journal=Genetics|volume=77|issue=1|pages=71–94|date=May 1974|pmid=4366476|pmc=1213120|url=http://www.wormbase.org/resources/paper/WBPaper00000031|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150629181549/http://www.wormbase.org/resources/paper/WBPaper00000031|archivedate=2015-06-29}}</ref> meyvə milçəyi üçün ''[[Drosophila melanogaster]]'',<ref name="Encyclopedia of genetics">{{cite encyclopedia|last=Sang|first=James H.|editor-first=Eric C.R.|editor-last=Reeve|encyclopedia=Encyclopedia of genetics|title=Drosophila melanogaster: The Fruit Fly|url=https://books.google.com/?id=JjLWYKqehRsC&pg=PA157|year=2001|publisher=Fitzroy Dearborn Publishers, I|location=USA|page=157|isbn=978-1-884964-34-3}}</ref> zebra balığı üçün ''[[Danio rerio]]'',<ref>{{cite journal|author1=Haffter, P|author2=Nüsslein-Volhard, C|title=Large scale genetics in a small vertebrate, the zebrafish|journal=The International Journal of Developmental Biology|volume=40|issue=1|pages=221–27|date=February 1996|pmid=8735932|url=http://www.ijdb.ehu.es/web/paper.php?doi=8735932|url-status=live|archiveurl=http://arquivo.pt/wayback/20160515124118/http%3A//www.ijdb.ehu.es/web/paper.php?doi%3D8735932|archivedate=2016-05-15}}</ref> siçan üçün ''[[Ev siçanı|Mus musculus]]''<ref>{{cite journal|author=Keller G|title=Embryonic stem cell differentiation: emergence of a new era in biology and medicine|journal=Genes & Development|volume=19|issue=10|pages=1129–55|date=May 2005|pmid=15905405|doi=10.1101/gad.1303605}}</ref> və [[alaq]] üçün ''[[Arabidopsis thaliana]]''-dır.<ref>{{cite journal|author1=Rensink, WA|author2=Buell, CR|title=Arabidopsis to rice. Applying knowledge from a weed to enhance our understanding of a crop species|journal=Plant Physiology|volume=135|issue=2|pages=622–29|date=June 2004|pmid=15208410|pmc=514098|doi=10.1104/pp.104.040170}}</ref><ref>{{cite journal|author1=Coelho, SM|author2=Peters, AF|author3=Charrier, B|author4=Roze, D|author5=Destombe, C|author6=Valero, M|author7=Cock, JM|title=Complex life cycles of multicellular eukaryotes: new approaches based on the use of (model organisms|journal=Gene|volume=406|issue=1–2|pages=152–70|date=December 2007|pmid=17870254|doi=10.1016/j.gene.2007.07.025}}</ref> (Model orqanizm müəyyən bioloji [[fenomen]]<nowiki/>ləri başa düşmək üçün geniş tədqiq olunan bir növdür, bu orqanizmdə həyata keçirilən tədqiqatlar digər orqanizmlərin işləyişi haqqında məlumat verir.)<ref>{{cite journal|author1=Fields, S|author2=Johnston, M|title=Cell biology. Whither model organism research?|journal=Science|volume=307|issue=5717|pages=1885–86|date=March 2005|pmid=15790833|doi=10.1126/science.1108872}}</ref>
 
=== Fizioloji ===
Sətir 89:
[[Təkamül biologiyası]] [[Bioloji növ|növlər]]<nowiki/>in əcdadı, mənşəyi və onların zaman ərzində dəyişməsini tədqiq edir. Təkamül tədqiqatlarından biologiyanın taksonomik yönümlü sahələri faydalanır. Məsələn, [[Mammologiya|mammalogiya]], [[ornitologiya]], [[botanika]] və ya [[herpetologiya]] kimi.
 
Təkamül biologiyası qismən təkamülün rejimi və tempi ilə bağlı suallara cavab tapmaq üçün fosil qeydlərindən istifadə edən [[paleontologiya]]<nowiki/>ya<ref name="Jablonski2">{{cite journal|author=Jablonski D|title=The future of the fossil record|journal=Science|volume=284|issue=5423|pages=2114–16|date=June 1999|pmid=10381868|doi=10.1126/science.284.5423.2114}}</ref> və qismən [[populyasiya genetikası]] kimi sahələrdəki inkişaflara əsaslanır.<ref>{{cite book|last=Gillespie|first=John H.|authorlink=John H. Gillespie|year=1998|title=Population Genetics: A Concise Guide|publisher=Johns Hopkins Press|isbn=978-0-8018-5755-3|url=https://archive.org/details/populationgeneti00john}}</ref> 1980-ci illərdə [[Inkişaf biologiyası|inkişaf biologiyası]] [[təkamül inkişaf biologiyası]]<nowiki/>nın tədqiqi ilə [[Müasir sintez (20-ci əsr)|müasir sintez]]<nowiki/>dən ilk çıxarılmasından sonra təkamül biologiyasının tərkib hissəsinə yenidən daxil oldu.<ref>{{cite book|first=Vassiliki Betta|last=Smocovitis|year=1996|title=Unifying Biology: the evolutionary synthesis and evolutionary biology|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-03343-3}}</ref> [[Filogenetika]], [[Bioloji təsnifat|sistematika]] və [[taksonomiya]] bir çox hallarda təkamül biologiyasının bir hissəsi hesab olunan əlaqəli sahələrdir.
 
=== Sistematika ===