"Şamanizm" səhifəsinin versiyaları arasındakı fərqlər

[[File:Khagdaev1.JPG|Khagdaev1|thumb|right|300px| Valentin Haqdaev, [[Olxon adası|Olxon adasının]] əsas [[Şaman|şamanı]]]]

'''Şamanizm''' – [[Şaman|şamanın]] ruh dünyası hesab edilən dünyanı anlamaq, onunla əlaqə qurmaq və həmin transendental enerjiləri bu dünyaya ötürmək üçün fərqli şüur halına keçməsini özündə ehtiva edən [[Spiritualizm|spiritual]] tətbiqat.[1]

"Şamanik" olaraq təsnifləndirilən inanc və təcrübələr [[Antropologiya|antropoloqlar]], [[Arxeologiya|arxeoloqlar]], [[Tarixçi|tarixçilər]], [[Dinşünaslıq|dinşünas alimlər]], [[Filosof|filosoflar]] və [[Psixologiya|psixoloqlar]] daxil olmaqla, müxtəlif sahələrdən olan alimlərin marağına səbəb olub. Bu mövzuda yüzlərlə kitab və akademik məqalələr yazılıb, şamanizmin öyrənilməsi üçün mütəxəssislər tərəfindən nəzarət edilən elmi jurnal təsis olunub. 20-ci əsrdə [[Submədəniyyət|submədəniyyətin]] nümayəndələri olan bir çox qərbli dünyanın müxtəlif yerlərindəki yerli dinlərin ideyalarından təsirlənərək ''neoşamanizm'' və ya ''neoşamanik hərəkat'' adlandırılan müasir magik-dini tətbiqatlar yaratdı.[2] Bu, bir çox neopaqan tətbiqatların inkişafına təsir göstərdi, amma mənsub olmadıqları mədəniyyətləri təmsil etməyə çalışan bir sıra kənar müşahidəçilərə görə, başqa mədəniyyətin ünsürləri məsimsəməkdə ittiham olundu,[3] istismara məruz qaldı və təhrifə uğradı.[4][5] ''Şamanizm'' [[Termin|termini]] yerli spiritual tətbiqatları təsvir etmək üçün istifadə olunsa da, bəziləri bunu müxtəlif yerli xalqlar və [[Qəbilə|qəbilələrə]] xas olan fərqli və qarmaşıq spiritual tətbiqatların ümumiləşdirici söz kimi qiymətləndirib. Terminin bu cür istifadəsi müxtəlif və mürəkkəb xarakter daşıyan yerli mədəniyyətləri bəsitləşdirə, irqçi fikirləri qüvvətləndirə və “digərləri”"digərləri" anlayışına müstəmləkəçi bir baxış bucağı gətirə bilər.[6][7][3]

“Şamanizm”''Şamanizm'' sözünün [[Tunqus-mancur dilləri|tunqus-mancur dilində]] “bilici”"bilici" mənasını verən “šaman”''šaman'' sözündən, [9] “şaman”''şaman'' sözünün isə evenkidilindəki[[Evenk dili|evenki dilindəki]] “šamán”''šamán'' sözündən, çox güman ki, Sim evenki xalqlarının danışdığı cənub-qərb dialektindən yarandığı ehtimal olunur. [10] Tunqus termini sonralar [[Sibir|Sibirdəki]] yerli xalqlarla qarşılıqlı əlaqədə olan ruslar tərəfindən qəbul edildi. Bu, sürgün edilmiş [[Ruslar|rus]] din xadimi Avvakumun xatirələrində tapılmışdır. [11]

Nikoles Uitsen adlı [[Hollandlar|holland]] bir səyyah 17-ci əsrin sonlarında bu sözü [[Qərbi Avropa|Qərbi Avropaya]] gətirdi. O, “Noord"Noord en Oost Tataryen”Tataryen" (1692) adlı kitabında tunqus və samodi dillərində danışan yerli SerbiyaSibir xalqları və bu ərazilərdə qalması haqqında yazdı.[12] [[Lübek|Lübekdən]] olan Adam Brend adlı tacir 1698-ci ildə nəşr olunan kitabında ingilisləri ''şaman'' sözü ilə tanış etdi.

Evenki sözünün [[Etimologiya|etimologiyası]] bəzən tunqus dilində “bilmək”"bilmək" mənasını verən “ša”''ša'' söz kökü ilə əlaqələndirilir.[14][15] Bu fikir [[Linqvistika|linqvsitik]] baxımdan araşdırılıb: “Bu"Bu ehtimal tam inkar oluna bilmədiyi kimi, birmənalı şəkildə qəbul da oluna bilməz, çünki bu dillərin sözdüzəldicilik xüsusiyyətləri [[Fonologiya|fonoloi]] baxımdan nizamsız xarakter daşıyır (xüsusilə [[sait]] sayını nəzərə aldıqda)." [16] Digər alimlər iddia edir ki, sözün birbaşa [[Mancur dili|mancur]] dilindən gəlir və bu dildən alınan yeganə sözdür ki, [[İngilis dili|ingilis dilində]] geniş istifadə olunur.[17]

[[Mirça Eliadi]] isə [[sanskrit]] dilində “sərgəndən"sərgəndən gəzən müqəddəs şəxs”şəxs" mənasına gələn “śramaṇa”''śramaṇa'' sözü [[Buddizm]] ilə birlikdə bir çox Orta[[Mərkəzi Asiya]] dillərinə yayıldığını və tunqus dilindəki bu sözün əsas mənbəyi ola biləcəyini qeyd etdi.[18] Bu təklif 1917-ci ildən bəri hərtərəfli tənqid edilib. Etnolinqvist Juha Janhunen bunu “anaxronizm”"anaxronizm" kimi qiymətləndirir və “doğruluq"doğruluq ehtimalı olmayan etimologiyadan”etimologiyadan" başqa bir şey hesab etmir.[19]

21-ci əsr antropoloqu və arxeoloqu Silvia Tomaskova bir çox avropalının 1600-cü illərin ortalarına qədər [[Ərəb dili|ərəb]] sözü olan “şeytan”[[şeytan]] (ərəbcə: شياطين) terminini [[Ural dağları|Ural dağlarının]] arxasında yaşayan, [[xristian]] olmayan yerli xalqların tətbiqatlarına və inanclarına aid etdiyini söyləyir.[20] O təklif edir ki, “şaman”''şaman'' sözü bu terminin təhrif olunmuş forması kimi müxtəlif tunqus dialektlərinə keçmiş ola bilər və sonralar bu xalqların əsrlər boyunca yaxın təmasda olduğu xristian missionerlərinə, tədqiqatçılara, əsgərlərə və [[müstəmləkə]] rəhbərlərinə xəbər deyilib.

Qadın şaman bəzən “şamanka”''şamanka'' adlanır. Bu termin əsl tunqus sözü deyil, sadəcə “şaman”şaman sözünə rus dilində qadın cinsini bildirən ''-ka'' şəkilçisi artırmaqla düzəlir.[21]

[[File:SB - Altay shaman with drum.jpg|thumb|SB - Altay shaman with drum|thumb|right|200px| [[Xakaslar|Xakas]] olduğu ehtimal olunan qadın şaman, [[Rusiya İmperiyası]], 1908-ci il.[22]]]

“Şamanizm”''Şamanizm'' termininin antropoloqlar tərəfindən qəbul olunan vahid bir [[Tərif|tərifi]] yoxdur. İngilis tarixçisi Ronald Hutton qeyd edir ki, 21-ci əsrin əvvəlinə qədər bu terminin istifadə olunan dörd ayrı tərifi var. Bunlardan birincisi “fərqli"fərqli şüur halında olarkən ruh dünyası ilə əlaqə quran şəxs”əşəxs"ə istinad edir. İkinci tərif bu termini başqalarının istəyi ilə fərqli şüur halına keçib ruh dünyası ilə əlaqə quran şəxslərə aid edərək onu məhdudlaşdırır. Üçüncü tərif şamanların başqaları tərəfindən işlədilməyən xüsusi bir texnikadan istifadə etdiklərini iddia edərək, onları “medium”[[Medium|"medium"]], “cadugər"cadugər həkim”həkim", “ruhi"ruhi təbib”təbib" və ya “peyğəmbər”"peyğəmbər" kimi tanınan, ruh dünyası ilə əlaqə qurduqları deyilən digər şəxslərdən ayırmağa çalışır. Hutton tərəfindən müəyyən edilən dördüncü tərifinə görə isə “şamanizm”''şamanizm'' terminindən istifadə edərkən Sibirin və qonşuluqdakı ərazilərin yerli dinlərinə istinad edilir.[23]

[[İngilis dilinin Oksford lüğəti|İngilis dilinin Oksford lüğətinə]] əsasən, [25] şaman yaxşı və pis ruhların dünyasına daxil olan, ona təsir göstərən, ritual zamanı trans vəziyyətinə girən, kəhanət söyləyən və şəfa verən şəxsdir.[1][25] Çox güman ki, “şaman”''şaman'' sözü Şimali Asiyanın Tunqus dil ailəsinə aid olan Evenkievenki dilindən yaranıb. Etnolinqvist Juha Janhunenin dediyinə görə, bu söz Tunqus dil ailəsinin bütün ləhcələrində ([[Negidal dili]], [[Even dili|Even dili,]] Ugedey[[Udegey dili]]/[[Oroçi dili]], [[Nanay dili]], [[Orok dili]], [[Mancur dili]] və [[Ulçi dili]]) göstərilir; belə görünür ki, “şaman”''şaman'' sözünün mənasının da Tunqus dillərindən gəlməsini inkar edən heç bir fərziyyə yoxdur və ola bilsin ki, onun kökləri ən azı iki min il əvvələ dayanır.[26] Qərb bu terminlə Rusiya qüvvələrinin 1552-ci ildə şamanist [[Qazan xanlığı|Qazan xanlığını]] zəbt etməsindən tanış oldu.

Əvvəlcə qərb antropoloqları düşünürdü ki, “şamanizm”''şamanizm'' termini [[Türklər|türklərin]] və [[Monqollar|monqolların]], eləcə də, qonşuluqda yaşayan, tunqus və [[Samodi dilləri|samodi]] dillərində danışan xalqların qədim dinini mənimsəyənlərə aid edilir. Dünyadakı digər dini ənənələri müşahidə etdikdən sonra isə bəzi qərb antropoloqları bu termindən çox geniş mənada istifadə etməyə başladılar. Termin Asiya, [[Afrika]] və [[Avstraliya|Avstraliyanın]] digər bölgələrində şamanizmə dəxli olmayan etnik dinləri, hətta [[Amerika|Amerikanın]] şamanizmlə tamamilə əlaqəsi olmayan hissələrindəki bir sıra magik-dini tətbiqatları təsvir etmək üçün istifadə edildi, çünki onların bir-birlərinə oxşadığı düşünülürdü.[27] Termin bu mədəniyyətə yad olan insanlar tərəfindən səhvən bir çox yerli spiritual tətbiqatlara aid edilsə də, “şaman”''şaman'' və “şamanizm”''şamanizm'' sözləri yerli spirituallığın müxtəlifliyini və mürəkkəbliyi tam şəkildə ifadə etmir. Hər bir millətin və qəbilənin özünəməxsus həyat tərzi var və öz dillərində fərqli terminlərdən istifadə edirlər.[28]

Mirça Eliadi yazır: “Bu"Bu mürəkkəb fenomenin birinci və ən təhlükəsiz tərifi belədir: şamanizm dini [[ekstaz]] texnikasıdır”texnikasıdır".[29] Şamanizm şamanların insan dünyası ilə ruh dünyaları arasındakı vasitəçi və ya elçi olduğu düşüncəsini özündə ehtiva edir. Şamanların ruhu düzəltməklə xəstəlikləri müalicə etdiyi deyilir. Ruha təsir edən travmaların yüngülləşdirilməsinin insanın bədəninin tarazlığını və bütövlüyünü bərpa etdiyinə inanılır. Şamanlar həm də cəmiyyəti narahat edən problemləri həll etmək üçün fövqəltəbii aləmlərə və ya ölçülərə girdiklərini, yanlış yolda olan ruhlara istiqamət vermək və xarici ünsürlərin insan ruhunda yaratdığı xəstəlikləri yaxşılaşdırmaq üçün başqa dünyalara daxil olduqlarını iddia edirlər. Şamanlar başlıca olaraq insan dünyasına təsir etdiyinə inandıqları spiritual dünyanı idarə edirlər. Balansın bərpasının xəstəliyin aradan qalxması ilə nəticələnəcəyi deyilir.[29]

Şamanizm dini tətbiqat sistemidir.[30] Bu, tarixi baxımdan çox vaxt yerli cəmiyyətlər və qəbilə cəmiyyətləri ilə əlaqələndirilir. Bura digər dünyayla bağlantısı olan şamanların xəstələri yaxşılaşdırmaq, ruhlarla əlaqə qurmaq və ölülərin ruhunu axirət dünyasına apara biləcək gücə sahib olduğu inancı daxildir. Asiyalı və qərbli ziyarətçilərin əsrlər boyu qeyd etdiklərinə əsasən, şamanizm xüsusilə Şimali Asiyadakı yer Sibir xalqları ilə əlaqələndirilir.[31] Bu, əvvəllər Avropa, Asiya, [[Tibet]], Afrikada, [[Şimali Amerika|Şimali]] və [[Cənubi Amerika]] geniş tətbiq olunan bir ideologiyadır. Bu, tanrıların, şeytanların və ruhların əcdadlarının dünyası kimi fövqəltəbii fenomenə olan inam üzərində qurulmuşdur.[32]

Şamanlar tez-tez yuxular və ya işarələr vasitəsilə çağırıldıqlarını iddia edirlər. Ancaq bəziləri bu güzləringüclərin onlara miras qaldığını deyirlər. Ənənəvi cəmiyyətlərdə şaman təlimləri uzunluğuna görə fərqlənifərqlənir, amma bu, adətən illər tələb edir.

Törner və həmkarları,[37] “şamanist"şamanist inisiasiya böhranı”böhranı" adlanan bir fenomenin adını çəkirlər. Bu, özündə fiziki xəstəlik və ya psixoloji böhranı ehtiva edən, şaman olmağa keçid mərasimidir. Şaman çağırılan zaman bu xəstəliklərin rolunun əhəmiyyətli olması şimal-şərqi [[Çin Xalq Respublikası|Çində]] Tunqus xalqları arasında sonuncu usta şaman olan Çuonnasuanın tarixçəsində özünü göstərir.[38]

[[Yaralı şəfaçı]] arxetipi şamanlara da aiddir. Bu proses gənc şamanlar üçün önəmlidir. Keçirdikləri xəstəlik onları ölümün astanasına gətirir. Bunun iki səbəbə görə baş verdiyi deyilir: