Xəzər dənizi: Redaktələr arasındakı fərq

== Tarixi ==

Mütəxəssislərin fikrincə [[Mezozoy erası]]nın başlanğıcında 30-min il davam edən [[Trias dövrü]] ərəfəsində Yer kürəsinin böyük sahəsini quru təşkil etmiş, sonralar həmin quru hissələri su basdığına görə dəniz əmələ gəlmişdir. Elmi ədəbiyyatda [[Tetis okeanı|Tetis]] adlandırılan bu dənizin bir tərəfi [[İspaniya]]ya, o biri tərəfi, isə [[Zond adaları]]nadək çatırmış. Lakin Mezozoy erasının sonunda, yəni 70 milyon il davam edən [[Tabaşir dövrü]]ndə [[gil]], [[qum]] və [[əhəngdaşı]] çöküntülərinin uzun tarixi dövr ərzində toplanaraq suyun səthinə çıxması quru əmələgəlmə prosesinə güclü təkan vermişdir. Proses bu mərhələ ilə dayanmayıb davam etmiş, nəticədə Xəzər dənizi, [[Qara dəniz]] hövzəsindən tədricən ayrılmışdır. Amma tarixin müxtəlif dövrlərində Xəzərin sahəsi bəzən böyümüş, bəzən də kiçilmişdir. Tədqiqatçılar bu hövzənin [[İran]]dan [[Samara]] şəhərinədək geniş əraziyə malik [[Ağcaqıl dənizi]] kimi də adlandırmışlar. Müasir Xəzərin formalaşması müxtəlif mərhələlər keçməyinə baxmayaraq milyon il bundan qabaq iqlimin kəskin dəyişməsi ([[Avropa]]da, [[Asiya]]da və [[Şimali Amerika]]da buzlaşma dövrü və onun əriməsi prosesi) onun ərazisinin dövrü olaraq dəyişməsinə təsir göstərmişdir.

Qədim yunan coğrafiyaşünası və tarixçisi [[Hekatey Miletli]] (e.ə. VI-V əsrlər) ilk dəfə olaraq Xəzərdən bəhs etmiş, onu okean körfəzi və Hirkan (Girkan) dənizi kimi adlandırılmışdır. Sovet tarixçisi L.A.Yelnski isə Hekateyin və onun müasirlərinin coğrafi baxışlarını bütövlükdə təhlil edərək belə nəticəyə gəlir ki, yunan səyyahı bütün dənizləri ([[Aralıq dənizi]] istisna olmaqla) o cümlədən Xəzəri qapalı hesab etmişdir. Lakin Herodotun dövründə [[Qırmızı dəniz|Qırmızı]], [[Ərəbistan dənizi|Ərəbistan]] və s. dənizlərin okeanla əlaqəsi aşkar edildi. Görünür tarixçi [[Herodot]] da bir dəniz haqqında olan baxışın mexaniki olaraq başqasına tətbiq edilməsinə qarşı çıxmışdır. Ona görə də Xəzərin heç bir dənizlə əlaqəsi olmadığını göstərmişdir. Xəzərə göl xarakteri e.ə. V-IV əsrlərdə daha çox irəli sürülürdü. Eyni zamanda əks nəzəriyyələr də mövcud idi. E.ə. II əsrdə yaşamış Ptolomey də birmənalı olaraq Herodotun fikrini təsdiq etmişdir. Sərkərdə [[Makedoniyalı İsgəndər]]in qoşunları [[Sırdərya]] ətrafında olduğu zaman (həmin vaxt Xəzər və Aral dənizləri bir-birindən ayrılmamışdır) İskəndərin silahdaşları belə hesab etmişlər ki, Sır-Dərya Xəzər dənizinə, [[Don çayı]] isə [[Azov dənizi]]nə tökülür, Xəzər və Azov dənizi bir-birinə qovuşur. Hətta böyük mütəfəkkir [[Aristotel]] də Xəzərin qapalı hövzə olmasını müdafiə edirdi. Lakin onun Xəzərin Qara dənizlə yeraltı əlaqəsinin olması fikrini nəyin əsası məlum deyil.