İstanbul: Redaktələr arasındakı fərq

[[Şəkil:Belgradormani1.jpg|thumb|Şəhərin ən böyük meşəsi olan [[Belqrad meşəsi]].|225x225px]]

İstanbul yaşıllıq əraziləri və su hövzələrinə görə nadir yabanı heyvan nüfuzuna malikdir. [[Qara dəniz]] və [[Egey dənizi]] kimi iki zəngin coğrafi obyekti birləşdirən [[Bosfor]], köçəri pelacik balıqların ən vacib məskunlaşma ərazilərindən biridir<ref>{{cite web |title=Kara Deniz Marmara Denizi hakkında bilgiler |url=http://www.istanbulcevor.gov.tr/sube_detay.asp?id=65&sube=16 |website=İstanbulcevor |accessdate=13 mart 2020}}</ref>. [[1970|70-ci il]]lərə qədər İstanbul sahili dənizlərdə 76-ya yaxın balıq növü aşkar edilsə də, bu gün bu onların sayı 20-yədək azalmışdır.

 

Köçəri quşlar üçün əhəmiyyətli rol oynayan İstanbul, Böyükçəkməcə və Kiçikçəkməcə gölləri ətrafında şəhərlərin salınmasına baxmayaraq, quşlar üçün hələ də vacib bir məskunlaşma mərkəzi olaraq qalır<ref>{{cite web |last1=Tekeli |first1=İlhan |title=Balıklar |website=Dünden Bugüne İstanbul Ensiklopedi |publisher=Kültür Bakanlığı, Tarih vakfı |accessdate=13 mart 2020}}</ref>. İstanbulda müvəqqəti məskunlaşan köçəri quşlar arasında [[ağ leylək]], [[sarı pırtlaşıqlələk]], [[çəhrayı qutan]], [[ibislər]], [[boz qaz]], [[adi qarağöz qızılquş]], [[leşcil ağqartal]] yer alır. İstanbuldakı ev quşları arasında isə ən çox yayılanlar [[göyərçinlər]], [[qağayıkimilər|qağayılar]], [[qarğalar]], [[sərçələr]] və [[sarı bülbül]]dür<ref>{{cite web |title=İstanbulun yabanı hayatı |url=http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:-MMPsj60MMsJ:www.istonbul.com.tr/dergi.asp%3Fbolum%3D5%26s%3D11%26Yaz%3D125+istanbul+yaban+hayat%C4%B1&cd=9&hl=tr&ct=clnk&gl=tr |website=İstanbul tr |accessdate=13 mart 2020}}</ref>.

 

==== Xristianlar ====

[[Şəkil:İstanbul Yunan Ortodoksal.png|thumb|256x256px|[[1844]]-[[1997]] illəri boyunca İstanbul əhalisinin tərkibində Yunan-Ortodoksalların sayı və faizlə nisbəti.]]

Şəhər, [[IV əsr]]dən bəri Roman Ortodoksal Patrikxanasının mərkəzi olmuş və digər Ortodoks kilsələrində mərkəz olaraq xidmət etməyə davam etmişdir. Şəhərdə eyni zamanda Türk Ortodoks Patrikxanası olmuşdur. İstanbulda yaşayan xüsusilə [[Roma İmperiyası|romalılar]] və [[ermənilər]], [[Osmanlı İmperiyası]]nın dağılması zamanı [[Anadolu türkləri|Türklər]] ilə zaman zaman qarşıdurmalar yaşamış lakin müasir [[Türkiyə]]nin qurulmasıyla nizam yenidən təmin edilmişdir. Müharibələr səbəbi [[1914]]–[[1927]] illəri arasında şəhərdəki xristian əhalisi sürətlə 450 mindən 240 minə düşmüşdür<ref>[http://www.scribd.com/doc/6920910/Globalization-Cosmopolitanism-and-the-Donme-in-Ottoman-Salonica-and-Turkish-Istanbul Globalization, Cosmopolitanism, and the Dönme in Ottoman Salonica and Turkish Istanbul]. Marc Baer. University of California, Irvine. İstifadə tarixi: 1 Mart, 2009</ref>. [[1923]]-cü ildə baş vermiş Türkiyə-Yunanıstan əhali mübadələsində İstanbulda yaşayan Yunan Ortodoksal cəmiyyəti azad tutulmuşdur. Lakin, [[İkinci Dünya müharibəsi|İkinci Dünya Müharibəsi]] illərində bu azlıq üçün bir sıra vergilər tətbiq edilmişdir. [[1955]]-ci il 6-7 sentyabr hadisələri, yunan azlıqlarının məhv edilməsi, 11 [[Yunanlar|yunanın]] ölümünə səbəb olmuş, 30 ilə 300 nəfərin yaralanmasına səbəb olmuşdur<ref>[http://web.archive.org/web/20160306143518/https://www.hrw.org/legacy/reports/1999/greece/Greec991-04.htm "Batı Trakya Türkleri"]. www.hrw.org. 6 Mart 2016 tarixində [http://www.hrw.org/legacy/reports/1999/greece/Greec991-04.htm bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 22 İyun 2009</ref>. Bu hadisə nəticəsində İstanbuldan [[Yunanıstan]]a köç artımı sürətlədi və 12 min Yunan vətəndaşı vətəndaşlıqdan məhrum edildi<ref>[http://www.euborderconf.bham.ac.uk/publications/files/WP17_Turkey-Greece.pdf The European Union and Border Conflicts: The EU and Cultural Change in Greek-Turkish Relations] '''(PDF)'''</ref>.

 

Türkiyənin böyük sənaye quruluşlarından bir çoxunun ümumi mərkəzi və fabriki İstanbulda yerləşir. Şəhərdə metal qablar, [[maşınqayırma]], [[gəmiqayırma]], kimya, toxuculuq, hazır ərzaq, şüşə və sement sənayesi inkişaf etmişdir. [[2000]]-ci illərin əvvəllərində 30%-ə yaxın payı olan sənaye ticarətdən sonra şəhərin ikinci ən böyük sektordur. Respublikanın qurulması ilə bir çox fabriklərin Haliçin sahilində tikilmişdir. Lakin şəhərdə yaranan çirklənmə və qarışıqlıq səbəbindən bir-bir ləğv edilərək şəhər xaricində yaradılan sənaye zonalarına köçürüldü. Atatürk avtomobil sənayesi bölgəsi və İkitelli Mütəşəkkil Sənaye Bölgəsi, İstanbulun ən böyük sənaye bölgələridir. Ancaq yaşayış məntəqələrinin qarşısıalınmaz artımı, sənaye bölgələrində də məskunlaşmaya səbəb olmuşdur.

=== Turizm ===

{{Əsas|İstanbulda turizm}}

[[Şəkil:Taksim Square 2012.jpg|thumb|224x224px|İstanbul əsas turistik məkanlarından biri olan - [[Taksim meydanı]].]]

İstanbul tarixi abidələri və bədii əsərlərin olması səbəbindən məşhur [[turizm]] mərkəzlərindən biridir. [[Turist]]lər arasında ən böyük pay [[Almanlar]]a məxsusdur. [[Almanlar]], [[Amerikalılar]], [[İtalyanlar]] və [[Fransızlar]] almanları az miqdarla geridə qoyurlar. [[2011]]-ci ildə şəhəri 8 milyondan çox [[turist]] ziyarət etmişdir<ref>[http://www.haberler.com/istanbul-a-gelen-turist-sayisi-8-milyona-ulasti-3237594-haberi/ İstanbul ziyarətçilərinin sayı 8 milyonu ötdü.] – Haberler Türkiyə. Yayımlanma tarixi: 10 Yanvar 2011</ref>. Hər büdcə üçün İstanbulda əlverişli [[otel]]lər tapmaq mümkündür. 5 ulduzlu otellər şəbəkəsindən, hostellərə qədər 1180-dən çox [[otel]] var. Son illərdə dünyada adını demiş otel şəbəkələri İstanbula böyük maraq göstərir.

Minlərlə ildir ki, müxtəlif xalqlara ev sahibliyi edən İstanbulun demək olar ki, hər bir regionunda müxtəlif tarixi dövrlərdən olan əsərlərlə qarşılaşmaq mümkündür. [[2009]]-cu ilin statistikasına görə İstanbul, [[Antalya]]dan sonra ən məşhur turistik məkandır<ref>[http://www.ttyd.org.tr/tr/page.aspx?id=1353 "Türkiye'ye gelen yabancı ziyaretçilerin geldikleri destinasyona göre sıralaması"]. Yayınlanma tarixi: 4 İyul 2010.</ref>. [[2009]]-cu ildə hava, quru və su yolu ilə daxil olan turistlərin sayı 7,5 milyondan çox olmuşdur. [[Almanlar]] 13.1%, [[Ruslar]] isə 6.7% pay ilə ikinci sırada yer aldılar<ref name=":6">[http://web.archive.org/web/20140425064123/http://www.istanbulkulturturizm.gov.tr/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF530CECBE8DDD1920ED87D8E8A6DCB127 "Milliyetlerine göre İstanbul'a gelen yabancılar"]. 25 Aprel 2014 tarixində [http://www.istanbulkulturturizm.gov.tr/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF530CECBE8DDD1920ED87D8E8A6DCB127 bu mənbədən] arxivlənmişdir. Yayınlanma tarixi: 4 İyul 2010</ref>. İstanbul ilk dəfə [[1863]]-cü ildə turist qrupu qarşılamışdır<ref>Göncüoğlu, Süleyman Faruk (2010). "İlk fuar". ''İstanbul'un İlkleri Enleri''. İstanbul: Ötüken. s. 134. [[:tr:Özel:KitapKaynakları/9789754377538|ISBN 978-975-437-753-8.]]</ref><ref>[[:tr:Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi|"Turizm". ''Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi'']]. '''VII'''. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları. 1993. ss. səhifə. 304-305.</ref>.

 

[[Şəkil:ZorluCanterTowers.JPG|thumb|[[Şişli]], İstanbulda yerləşən [[Zorlu Center]] ticarət mərkəzi.]]

Ənənəvi türk restoranları ilə yanaşı, İstanbulda [[Avropa]] və [[Uzaq Şərq]] yerli mətbəxlərini də təmsil edən restoranlar mövcuddur.

Şəhərin ən önəmli [[meyhanə]]ləri və [[bar]]ları şəhərin ən canlı yerlərindən biri olan [[Bəyoğlu]] ilçəsi, [[İstiqlaliyyət küçəsi (İstanbul)|İstiqlaliyyət prospektində]] toplanmışdır. [[1876]]-cı ildə açılan Çiçək Pasajı bir çox tarixi meyhanə, bar və restoranları özündə cəmləşdirir. [[1870]]-ci ildə Bəyoğluda baş vermiş böyük yanğın nəticəsində məhv olmuş [[Naum Teatr]]ının yerinə Xristaki Zoqrafos Əfəndi tərəfindən inşa edilmişdir.

 

[[Şəkil:Galatasaray lisesi schoolyard.jpg|thumb|223x223px|İstanbulun ən prestijli məktəblərindən biri – [[Qalatasaray Liseyi]]]]

Demək olar ki, İstanbuldakı bütün özəl lisey və universitetlərdə [[İngilis]], [[Fransız]] və [[Alman]] dilləri, ana xarici dil və ya ikinci xarici dil təhsili

verilir. [[Qalatasaray Liseyi]] [[1481]]-ci ildə "''Qalata Sarayı Enderun-u Humayunu"'' adı altında qurulmuşdur. Daha sonrakı ''"Qalatasaray Mekteb-i Sultanisi"'' adıyla şəhərin ən köhnə liseyi olmaqla birlikdə, ən qədimdən təhsil verən 2-ci məktəbdir. Bu liseydə əsas dili Fransızcadır<ref>[http://web.archive.org/web/20160310123335/http://www.gsu.edu.tr/tr/universite/tarihce "Galatsaray Lisesi Tarihi". gsu.edu.tr.] 10 Mart 2016 tarixində [http://www.gsu.edu.tr/tr/universite/tarihce/ bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 27 İyul 2009.</ref>. 1884-ci ildə qurulan İstanbul Liseyi daha çox bilinən adıyla İstanbul Kişi Liseyi, beynəlxalq sahədə tanınmış ən köhnə liseylərdən biridir. Bu lisey isə alman dilini ana dili kimi seçmişdir<ref>[http://www.istanbullisesi.k12.tr/ İstanbul Erkek Lisesi veb səhifəsi] 27 İyul 2009 tarixində yayımlandı.</ref>. Kadıköy Anadolu Liseyi köhnə və daha yayğın bilinən adıyla ''Kadıköy Maarif Kolleci'', gənc əhaliyə istiqamət verəcək üst səviyyədə təhsilli siyasətçi, elm adamı və sənətçilər yetişdirmək məqsədiylə, Nazirlər Kabinetinin və [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|TBMM]]-in qərarıyla [[1955]]-ci ildə qurulmuşdur. Bu liseydə isə tədris ingilis dilindədir<ref>[http://www.kadikoyanadolulisesi.k12.tr/ Kadıköy Anadolu Lisesi veb səhifəsi] 27 İyul 2009 tarixində yüklənmişdir.</ref>. Nişantaşı Anadolu Liseyi, [[1905]]-ci ildə ''"English High School for Boys"'' adıyla xüsusilə İngilis birliyi mənsublarının uşaqlarına yüksək səviyyəli təhsil vermək məqsədiylə qurulmuşdur. [[1979]]-cu ildə Milli Təhsil Nazirliyinə qoşulmuş və hal-hazırki adı verilmişdir. Cağaloğlu Anadolu Liseyi, (''köhnə adıyla İstanbul Qız Liseyi'') [[1850-ci illər|1850]]-ci ildə [[Əbdülməcid]]in anası Bezmialem Validə Sultanın istəyi üzərinə qurulmuş, Osmanlının ilk ictimai liseyi ünvanına malikdir. İlk olaraq ''Validə Məktəbi'' sonra isə ''Darülmaarif'' adlarını almış, [[1911]]-[[1933]]-ci illər arasında ''İnas İdadisi'' (Kişi Müəllim Liseyi), [[1933]]-[[1983]]-cü illər arasında Türkiyənin ilk qız liseyi – ''İstanbul Qız Liseyi'' olaraq xidmət vermiş, [[1983]]-ci ildə isə hal-hazırki adını almışdır. Bu liseydə isə digərlərindən fərqli olaraq təhsil almanca keçirilir<ref>[http://www.cal.k12.tr/ Cağaloğlu Anadolu Lisesi Veb səhifəsi]. 21 Sentyabr 2010 tarixində yayımlanmışdır.</ref>.

<gallery mode="packed" heights="160px" style="text-align:center">

 

=== Hava çirklənməsi ===

Qlobal iqlim dəyişikliyinin yaratdığı ekoloji çirklənmənin çatdığı mərhələ dünya ədəbiyyatında qlobal iqlim böhranı adlanır və [[Yer kürəsi|planetimizdəki]] canlıların altıncı kütləvi məhvi yolunda sürətlə irəlilədiyi bildirilir. Niderland Ekologiya Dəyərləndirmə Agentliyinin [[2018]]-ci il hesabatına görə [[Türkiyə]] karbon salınımı baxımından dünyanı ən çox çirkləndirən ölkələr içərisində 18-ci sırada yer alır<ref>{{cite web |title=Yabancı yatırımcılar gözünü İstanbul'a çevirdi |url=https://www.haberturk.com/cevre-kirliligi-istanbul-da-masaya-yatiriliyor-2393338-ekonomi |website=hthayat.haberturk.com |accessdate=13 mart 2020 |language=tr}}</ref>. Türkiyəni çirkləndirən inzibati vahidlər siyahısında isə İstanbul 1-ci sırada yer alır. Şəhərdəki nəqliyyatların, tıxacların çoxluğu, qurğuşunsuz benzinin qadağan olunmasına baxmayaraq, hələ də geniş istifadəsi, fabrik və zavodların sayının gün keçdikcə artması kimi faktorları nəzərə aldıqda, nəticə bizi heç də təəcübləndirmir<ref>{{cite web |title=Bakanlığın raporundan: İstanbul’da kirliliğin nedeni yükselen inşaatlar |url=https://tr.sputniknews.com/haberler/201810271035865549-bakanligin-raporu-istanbul-kirlilik-yukselen-insaat/ |website=tr.sputniknews.com |accessdate=13 mart 2020 |language=tr}}</ref>. Lakin şəhərdə hava çirkliliyinə qarşı bir çox tədbirlər görülür. Şəxsi avtomobillərin sayının azaldılması, metrobus, metro, avtobus kimi ictimai nəqliyyat xəttlərinin genişləndirilərək bütün şəhəri əhatə etməsi, tıxacların azaldılması üçün daha geniş yolların inşası bu tədbirlərdən bir neçəsidir<ref>{{cite web |title=İSTANBUL ÇEVRE DURUM RAPORU |url=http://www.cmo.org.tr/resimler/ekler/b3c04f8a7b8882b_ek.pdf?tipi=67&turu=H&sube=2 |website=CMO.ORG.TR |accessdate=13 mart 2020}}</ref>.

<gallery mode="packed" heights="160px" style="text-align:center">