Orbit kilidlənməsi: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
k #Ayın Yerlə kilidlənməsini təsvir edən gif faylı əlavə edildi
k #Pluton-Xaron sisteminin yan görüntüsü təsviri əlavə edildi və orbit kilidlənməsinin mexanizmi başlığı altında ətraflı məlumat yerləşdirildi.
Sətir 1:
{{İş gedir}}
[[Şəkil:Tidal locking of the Moon with the Earth.gif|thumb|310x310px|Cazibə kilidlənməsi, [[Ay|Ayın]] [[Yer|Yerin]] orbitində təqribən eyni vaxtda öz oxu ətrafında fırlanmasına səbəb olur. Librasiya effektləri istisna olmaqla, bu, sol şəkildə göründüyü kimi Ayın eyni üzünün Yerə tərəf olmasına səbəb olur. Əgər Ay qravitasiya kilidinə məruz qalmasaydı, sağ şəkildə göstərildiyi kimi Yerin orbitində hərəkət edərkən alternativ olaraq Yerə yaxın və uzaq tərəflərini göstərərdi.]]
[[Şəkil:Pluto-Charon System.gif|thumb|310x310px|[[Pluton]]-[[Xaron]] sisteminin yan görüntüsü. Bu təsvirdə Pluton və Xaronun bir-birinə səliqəli kilidlənməsini görürsünüz. Xaron [[Ağırlıq mərkəzi|ağırlıq mərkəzindən]] dolayı o Plutonun xaricində yerləşir; buna görə Pluton və Xaron bəzən ikili sistem sayılırlar.]]
'''Orbit kilidlənməsi''' (''Qravitasiya kilidlənməsi'' və ya ''sinxron fırlanma'') — bir cismin öz ətrafında fırlanma sürəti ilə, peyki olduğu planet və ya ulduzun orbitində fırlanma surətinin bərabər olma vəziyyəti. Bu vəziyyətdə cisim, ətrafında fırlandığı "daha böyük kütləli" cismə həmişə eyni üzü baxacaq formada fırlanır. Bu elmə '''sinxron fırlanma''' olaraq da məlumdur: nizamlı şəkildə kilidlənmiş cisim, öz oxu ətrafında peyki olduğu planet və ya ulduzun orbitində fırlanmaq üçün kifayət qədər vaxt alır. Məsələn, [[Ay|Ayın]] eyni tərəfi həmişə [[Yer|Yerə]] baxır, baxmayaraq ki, Ayın orbiti mükəmməl dairəvi olmadığı üçün bir sıra [[Librasiya|dəyişkənliyi]] var. Bu halda [[Təbii peyk|peyk]], özündən daha böyük cisimə kilidlənir. <ref>{{cite web|title=When Will Earth Lock to the Moon?|url=http://www.universetoday.com/128350/will-earth-lock-moon/|website=Universe Today|date=2016-04-12}}</ref> Bununla birlikdə, iki cisim arasındakı kütlə fərqi və aralarındakı məsafə nisbətən azdırsa, hər biri digərinə səliqəli kilidlənə bilər; bu, [[Pluton]] və onun peyki [[Xaron]] üçün də belədir.
 
Sətir 6 ⟶ 7:
 
Cisimin kilidlənməsi o demək deyil ki cisimin orbiti sabit qalacaq. <ref name="Heller_Leconte_Barnes_2011">{{cite journal|last1=Heller|first1=R.|last2=Leconte|first2=J.|last3=Barnes|first3=R.|title=Tidal obliquity evolution of potentially habitable planets|journal=Astronomy & Astrophysics|volume=528|id=A27|pages=16|date=April 2011|doi=10.1051/0004-6361/201015809|bibcode=2011A&A...528A..27H|arxiv=1101.2156}}</ref> Məsələn Merkuridə cazibə kilidi Günəş ətrafında hər iki dövrədən bir üç rotasiyanı tamamlayır. Bir cisimin öz orbitinin dairəvi olduğunu fərz etsək öz dönmə oxunun Ay kimi çoxda əyilmədiyi bir halda, cazibə kilidlənməsi, ətrafında dövr etdiyi cismə daim eyni üzünün baxmasına səbəb olar. <ref name="Barnes_20102">{{cite book|title=Formation and Evolution of Exoplanets|editor1-first=Rory|editor1-last=Barnes|publisher=John Wiley & Sons|year=2010|isbn=978-3527408962|page=248|url=https://books.google.com/books?id=-7KimFtJnIAC&pg=PA248}}</ref><ref name="Heller_Leconte_Barnes_20112">{{cite journal|last1=Heller|first1=R.|last2=Leconte|first2=J.|last3=Barnes|first3=R.|title=Tidal obliquity evolution of potentially habitable planets|journal=Astronomy & Astrophysics|volume=528|id=A27|pages=16|date=April 2011|doi=10.1051/0004-6361/201015809|bibcode=2011A&A...528A..27H|arxiv=1101.2156}}</ref><ref>{{cite book|title=Mercury|first1=T. J.|last1=Mahoney|publisher=Springer Science & Business Media|year=2013|isbn=978-1461479512|url=https://books.google.com/books?id=iC65BAAAQBAJ&pg=PA44}}</ref> Kilidlənmiş cisimin orbital sürətində və fırlanma oxunun meylində bəzi dəyişikliklər ola bilər.
 
== Mexanizmi ==
Bir-birinə yaxınlaşan və bir-birinə baxan A və B cisimləri B-nin kütləsinin A-nın kütləsinə daha böyük sıx şəkildə bağlamaq üçün lazım olan [[Fırlanma periodu|fırlanma periodunun]] dəyişməsi, A-nın [[Cazibə qüvvəsi|qravitasiyası]] tərəfindən B-də səbəb olduğu qabarıqlıqlara görə A-nın kütləsi ilə tətbiq etdiyi [[Moment|momentdən]] qaynaqlanır. <ref>{{cite book|title=Physics and Chemistry of the Solar System|first1=John|last1=Lewis|publisher=Academic Press|year=2012|isbn=978-0323145848|pages=242–243|url=https://books.google.com/books?id=35uwarLgVLsC&pg=PA242}}</ref>
 
A cisimindən B-yə qədər olan cazibə qüvvəsi məsafəyə görə dəyişəcək, ən yaxın səth A-dan ən az və ən uzaq məsafədədir. Bu, B cismi boyunca tarazlığı pozacaq bir cazibə [[Qradiyent|qradiyentini]] yaradır. B cismin gövdəsi A tərəfə yönəldilmiş ox boyunca uzanacaq və əksinə bu oxa [[ortoqanal]] istiqamətdə ölçüdə azalacaq. Uzanan əyriliklər təsir axını kimi tanınır. (Qatı Yer üçün bu qabarıqlıqlar təqribən 0,4 metrə qədər olan yerdəyişmələrə çata bilər.) <ref>{{cite journal|title=Impact of solid Earth tide models on GPS coordinate and tropospheric time series|display-authors=1|last1=Watson|first1=C.|last2=Tregoning|first2=P.|last3=Coleman|first3=R.|journal=Geophysical Research Letters|volume=33|issue=8|pages=L08306|date=April 2006|doi=10.1029/2005GL025538|bibcode=2006GeoRL..33.8306W|url=http://eprints.utas.edu.au/3437/1/2005GL0255381.pdf}}</ref> B səliqəli şəkildə bağlanmadıqda, qabarıqlıqlar orbital hərəkətlər səbəbiylə səthi üzərində hərəkət edər, iki "yüksək" təsir çubuğundan biri A gövdəsinin yuxarı olduğu yerə yaxınlaşar. Kiçik cisimlərdə də kilidlənmə pozulması olur lakin bu pozulma nisbətən daha az olur.
 
B cismi təsir qüvvəsinin səbəb olduğu bu periodik qurulmaya qarşı müqavimət göstərər. Əslində, B-ni qravitasiya tarazlığı formasına dəyişdirmək üçün müəyyən vaxt tələb olunur, bu vaxta qədər formalaşan qabarcıqlar A-B oxundan B-nin fırlanması ilə bir qədər məsafədə keçirilmişdir. Kosmosdakı bir boşluq nöqtəsindən göründüyü kimi, maksimum yayma nöqtələri A tərəfə yönəldilmiş oxdan kənarlaşdırılır. B-nin fırlanma müddəti onun orbital dövrünə nisbətən daha qısadırsa, qabarıqlıqlar A istiqamətində oxa doğru irəliləyir, B-nin fırlanma müddəti daha uzun olduqda, axınlar geridə qalır.
 
Artıq axınlar A-B oxundan kənarlaşdırıldığı üçün A-dakı kütlədə cazibə qüvvəsi B-ə fırlanma tətbiq edər. A tərəfə baxan qabarıqlıq üzərindəki tork, B-nin fırlanmasını orbit boyunca eyni nizama gətirərkən, A-dan uzağa baxan "arxa" qabarıqlıq tərs istiqamətdə hərəkət edər. Bununla birlikdə, A üzlü tərəfdəki qabarit təxminən B diametrindən bir məsafədə arxa qabaritdən daha A-ya yaxındır və buna görə biraz daha güclü cazibə qüvvəsinə və fırlanmaya məruz qalır. Hər iki qabarit nəticəsində baş verən fırlanma, B-nin fırlanmasını orbital dövrü ilə sinxronlaşdırmaq üçün hərəkət edir və nəticədə təsir qüvvəsinin kilidlənməsinə səbəb olur.
 
== Həmçinin bax ==
Sətir 12 ⟶ 22:
 
== İstinadlar ==
<references />{{İş gedir}}