|
[[Şəkil:Gyroscope operation.gif|200px|right|thumb|Üç sərbəstlik dərəcəsinə malik hiroskopungiroskopun modeli]]
'''HiroskopGiroskop''' (yunanca γυρο "''fırlanmaq''" və σκοπεω "''baxmaq''" sözlərindəndir) ətalət koordinat sisteminə əsasən orientasiya bucağını dəyişmə qabiliyyətinə malik qurğudur. HiroskopunGiroskopun ən sadə forması uşaqlar üçün oyuncaq olan ''fırfıradır''.
Onların növləri sərbəstlik dərəcəsindən asılı olaraq 2 və 3 dərəcəliyə bölünürlər. Bundan əlavə hiroskoplargiroskoplar bölünürlər:
*Mexaniki və
*Optik
== Xassələri ==
Hərəkətdə olan hiroskopagiroskopa əgər xarici [[qüvvə]] təsir edərsə onda, o öz istiqamətini bu qüvvəyə uyğun deyil ona perpendikulyar istiqamətdə dəyişir. Nəticədə hiroskopgiroskop təsir edən [[moment]]in oxuna perpendikulyar olan, belə adlanan ölçü oxu istiqamətində
fırlanır. Bu xassə koriolis qüvvəsinin yaranması ilı bağlıdır.
Fırlanan hissələrin hiroskopikgiroskopik effekti [[materiya]]nın ətalətliyinə əsaslanır.
HiroskopunGiroskopun hərəkətinin sadə formada tənliyi belədir:
: <center><math>\vec{M}={{d \vec{L}}\over {dt}}={{d(I\vec{\omega})} \over {dt}}=I\vec{\varepsilon}</math>,</center>
burada <math>\vec{M}</math> və <math>\vec{L}</math> vektorları uyğun olaraq, hiroskopagiroskopa təsir edən qüvvənin momenti və onun moment [[impuls]]udur, '''I''' skalyar kəmiyyəti — onun ətalət momentidir, <math>\vec{\omega}</math> və <math>\vec{\varepsilon}</math> vektorları bucaq sürəti və bucaq təcilidir.
Buradan alınır ki, hiroskopungiroskopun fırlanma oxuna və eyni zamanda <math>\vec{L}</math>ə perpendikulyar təsir edən moment qüvvəsi <math>\vec{M}</math> həm <math>\vec{M}</math>ə həm də <math>\vec{L}</math>ə perpendikulyar olaraq presesiyya halını yaradır. Bucaq sürəti <math>\vec{\Omega}_P</math> onun moment impulsu və təsir edən qüvvənin momenti ilə hesablanır:
: <center><math>\vec{\tau}={\Omega}_P \times \vec{L}</math>,</center>
yəni <math>\vec{\Omega}_P</math> hiroskopungiroskopun fırlanması ilə əks mütənasibdir. {{clear}}
== Tətbiq sahələri ==
HiroskopGiroskop avtomobillərdə və naviqasiya sistemlərində geniş tətbiq olunur.
Təyyarələrdə hiroskoplardangiroskoplardan istifadə etməklə üfüqün vəziyyəti düzgün qiymətləndirmək üçün istifadə edilir. Bu [[təyyarə]]nin vəziyyətindən asılı olmayaraq həmişə düzgün vəziyyəti göstərir.
Ballistik [[raket]]lərdə hiroskopungiroskopun tətbiqi uçuş zamanı xarici təsirlərdən uçuş trayektoriyasından meyillənməsini ölçmək və onu korrektə etmək mümkün olur. İlk dəfə olaraq [[Verner fon Braun]] tərəfindən düzəltdilmiş V2 raketində tətbiq olunmuşdur.
Kosmosda aparatların vəziyyətini tənzim etmək üçün tətbiq olunur. Burada ətalət və reaktiv qüvvələrin təsirindən o özü tənzimlənir. Ən dəqiq hiroskipikgiroskipik cihaz 2004-cü ildə ''Gravity'' peyki üçün düzəldilmişdir.
== Mənbə ==
| 