Vikipediya

Mustafa Kamal Atatürk: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
k Aybeg tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq BSRF tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.
Teq: Geri qaytarma
Baskervill (müzakirə) tərəfindən edilmiş 5130436 dəyişikliyi geri qaytarıldı.
Teq: Geri qaytarma
Sətir 107:
Mustafa Kamal Diyarbəkirdeykən, İttihadçı fedailerden Yaqub Cəmil bir hökumət zərbəsi etməyə qərar vermişdir. Döyüşün itirildiyində düşünməkdədir. Tek qurtuluş yolunun Bab-ı Əlinin basıb, hökuməti aşırdaraq Baş komandir vəkili və Hərbiyə Nazırı'nı dəyişdirmək olduğuna inanır. Yeni Baş komandir vəkili və Hərbiyə Naziri olaraq da Mustafa Kamalı düşünməkdədir. Razılaşdığı yoldaşlarından biri sui-qəsdi Ənvər Paşaya xəbər vermişdir. Bunun üzərinə Yaqub Cəmil güllələnərək öldürülmüşdür. Mustafa Kamal Falih Rıfkı Atay'a izah xatirələrində belə deməkdədir: "O vaxt tümenlerimden birinə əmr edən Əli Fuad (Cebesoy) 'a: Yaqub Cəmil asılmış. Səbəbi də mən Baş komandir vəkili və Hərbiyə nazırı olmadıqca qurtuluş yoxdur demiş. Dediyini etmiş belə olsaydı mən İstanbul 'a gedəndə ilk iş olaraq Yaqub Cəmilin cezalandırırdım. Əgər mən, o və onun kimilər tərəfindən iqtidara gətiriləcək bir adamsan, adam deyiləm! " demişdir.
 
15 dekabr 1917 ilə 5 Yanvar 1918 tarixləri arasında vəliəhd Vahdettin[[VI ƏfəndininMehmed Vahidəddin|Vahidəddin Əfəndi]]nin maiyetinde Almaniyaya gedərək Kayzer II. Wilhelm, Ümumi Karargâhı və Elsass bölgəsini ziyarət etdi.
 
1918-ci ildə iyun ayında Vyana və (bu günki adı Karlovy Vary olan) Karlsbad'a gedərək müalicə gördü. Sultan [[V Mehmed Rəşad|Mehmed Reşad'Rəşad]]ın vəfatı və Vahdettin'inVahidəddinin cülusu üzərinə 2 Avqustda İstanbula döndü. 15 Avqustda 7-ci Ordu Komandiri olaraq Fələstin Cəbhəsinə təyin edildi və sonra Fəxri Yaver Həzrəti Şehriyari (Padşahın fəxri Yaver) ünvanı verildi. Mustafa Kamal Paşa, 20 sentyabr 1918 tarixində Vahdettin'inVahidəddinin Başyaver Naci (Eldəniz) Bəyə bir teleqraf çəkərək İldırım Orduları Qrupunun döyüş gücünün qalmadığını bildirərək sülh istəməsini təklif etdi. Ayrıca yeni hükumette özünün Hərbiyə Naziri və Başkumandan Vəkili olaraq vəzifələndirilməsinə istədi. Ardından 6 Oktyabrda 7-ci Ordu komandirliyində istefa etdi.
 
19 Sentyabr 1918-ci ildə Edmund Allenby əmrindəki İngilis qüvvələri, ümumi hücuma keçərək üç ordudan ibarət İldırım Orduları qrupuna ağır bir məğlubiyyətə uğratdı. 1 Oktyabrda Şam, 25 Oktyabrda Hələb düşdü. Mustafa Kamal Paşa, İngilis əsgərlərini, Hələbdə dayandıraraq, müdafiə xətti qurmağı bacardı.
Sətir 121:
Mondros Sülhündən sonra Anadoluda milislər (Kuvayi Milliye) şəklində təşkilatlanan müqavimət hərəkatları başlamışdı. Özü son vəzifə yeri Adanadan ayrılmadan Ulukışla'ya gələrək ilk örgütlenmeyi başlatmışdır.
==== Mustafa Kamalın Samsuna çıxışı ====
2 Fevral 1919 tarixində Mersinli Camal Paşa şərqdəki Osmanlı ordularını sülh şərtlərinə görə təşkil üçün müfəttiş olaraq Anadoluya göndərilmişdi. İngilis Yüksək Komissarı Admiral Calthorpe və Fransız Yüksək Komissarı Admiral Amet, 1918-ci ilin noyabr ayında Osmanlı hökumətinə nota verdilər. Şərqdə Türklərin silahlanıb xristianları öldürdüyünü, buna qarşı tədbir alınmasını tələb etdilər. Mustafa Kamal Paşa, Padşah VahdettinVahidəddin tərəfindən işğal qüvvələrinin Yüksək komiserlerinin verdiyi notlar lazımınca fövqəladə səlahiyyətlərlə təchiz edilərək Vilayət-i Sitte (Altı Vilayət) 'dəki Xristian əhalini qorumaq və işğal qüvvələrinə qarşı edilən kiçik diametrli üsyanları yatırmaq üçün vəzifələndirildi. Atatürk, jurnalist Falih Rıfkı Atay'a Samsuna hərəkət etmədən əvvəl VahdettinVahidəddin ilə olan son görüşməsini izah etmişdir. Bu görüşdə VahdettinVahidəddin, Samsuna hərəkət etmədən əvvəl özünü ziyarətə gələn Mustafa Kamal Paşaya "Paşa Paşa, indiyə qədər dövlətə çox xidmət etdin, bunların hamısı artıq bu kitaba daxil olmuşdur, tarixə keçmişdir. Bunları unutmaq, əsl indi edəcəyin xidmət hamısından mühüm ola bilər. Paşa Paşa, dövləti qurtar! " demişdir. Ancaq Atatürk, Vahdettin'inVahidəddinin səmimiyyətindən əmin ola bilmədiyini, onun SSRİ dövlətlərinin siyasətinə uyğun hərəkət edərək bu siyasətə qarşı gələn Türklərin yatıştırılmasını istədiyini izah etmişdir. Mustafa Kamal, 19 May 1919-cu ildə Refet Bəy (Belə), Kazım bəy (Diri), 'Ayıcı' Mehmet Arif bəy, Xosrov (Gerede) bəylərlə birlikdə Samsuna çıxdı.<ref>http://web.archive.org/web/20160304120228/http://www.ataturk.net/mmuc/samsun.html</ref>
==== Amasya bəyanaməsi ====
Mustafa Kamal və yoldaşları Havzadakı işlərini tamamladıqdan sonra 12 iyun [[1919]]-cu ildə Amasiyaya keçdi. 22 İyun [[1919]]-cu ildə Rauf bəy (Orbay), Kazım Qarabəkir Paşa, Refet Bəy (Belə) və Ali Fuat Paşa (Cebesoy) ilə birlikdə Amasya bəyanaməsini nəşr etdi. Təmimnamə hazırlandıqdan sonra Ərzurumda olan 15-ci Kolordu Komandiri Kazım Karabekirə göndərilərək təsdiqi alındı. Daha sonra bütün mülki amir və hərbi komandirlərə teleqrafla çatdırıldı. Amasya bəyanaməsi İstanbulda olan işğal güclərinin reaksiyasını çəkmişdir və İngilislər Mustafa Kamalı İstanbula geri gətirmək üçün [[İstanbul]] hökuməti üzərindəki təzyiqlərini artırmışdır. Bu sırada Daxili İşlər naziri olan Əli Kamal bəy bir təmimnamə yayımlayarak Mustafa Kamalın yaxşı bir əsgər olduğunu ancaq İngilis təzyiqi nəticəsində vəzifəsindən alındığını ifadə etmişdir. Amasya bəyanaməsində vətənin bütövlüyü və millətin müstəqilliyinin təhlükədə olduğu, İstanbul Hökümətinin üzərinə götürdüyü məsuliyyəti yerinə yetirmək, bu vəziyyətin milləti yox olmuş kimi göstərdiyi izah edilmişdir. Təlimatnamədə "Millətin istiqlalını yenə millətin əzm və qərarının qurtaracağını" elan edilmişdir. Anadolunun hər baxımdan etibarlı bir yeri olan Sivasda bir konqres toplanacağı ifadə edilmişdir. Bu konqresə qatılmaq üçün hər ildən 3 nümayəndənin seçilərək göndərilməsi və nümayəndələrin Səyahətlərini gizli tutmaları istənmişdir. Şərq illəri üçün də Ərzurumda bir konqresin toplanacağı, daha sonra [[Ərzurum]] Konqresi üzvlərinin də Sivasa qatılmaq üzrə hərəkət edəcəyi ifadə edilmişdir.<ref>http://web.archive.org/web/20160201090309/http://www.ataturk.net:80/mmuc/amasya.html</ref>
Sətir 127:
Kazım Qarabəkir Paşa tərəfindən Ərzurumda toplanan Şərq İlleri Müdafaa-i Hüquq Konqresinə (Ərzurum Konqresi) qatıldı. Konqres üzvlərinin təkidi Osmanlı ordusundan istefa etdi və Konqres başçılığına seçildi. Bu konqresdə milli sərhədlər içində vətənin bölünməz bir bütün olduğu, vətəni qorumağı və müstəqilliyi təmin İstanbul hökuməti sağlayamazsa, müvəqqəti bir hökumət qurulacağı, xristian azlıqlara siyasi hakimiyyət və ictimai tarazlığı pozacaq imtiyaz verilemeyeceği, mandat və himayənin qəbul edilə bilməyəcəyi qərarlaşdırılmışdır.<ref>http://web.archive.org/web/20160116143903/http://www.ataturk.net:80/mmuc/erzurum.html</ref>
==== Sivas Konqresi ====
4-11 sentyabr 1919 tarixləri arasında toplanan Sivas Konqresində alınan qərarları tətbiq etmək məqsədi ilə bir Təmsil Heyəti yaradıldı və başçılığına da Mustafa Kamal Paşa seçildi.<ref>https://books.google.com.tr/books?id=EdiFsMEMP7MC&pg=PT101&dq=sivas+kongresi+1919&hl=tr&ei=c4RKTubJGom78gPqz6TOCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result#v=onepage&q=sivas%20kongresi%201919&f=false</ref> Konqresdə, Mondros Atəşkəs sazişinin imzalandığı gün işğala uğramamış vətən torpaqlarının bir bütün olduğu və bir-birindən ayrıla vurğulanmışdır. Kuvay-i Milliye'dirMilliyenin tək qüvvət olaraq tanınması və milli iradənin suveren qılınmasının əsas olduğu ifadə edilmişdir. Milli iradəni təmsil etmək üzrə Osmanlı Məbuslar Məclisinin dərhal toplanması və hökumət qərarlarının məclisin yoxlamasına təqdim edilməsi istənmişdir. Sivas Konqresində bütün milli cəmiyyətlər Anadolu və Rumeli Müdafiə-i Hüquq Cəmiyyəti adı altında birləşdirilmişdir.<ref>http://web.archive.org/web/20160402182618/http://sivas.gov.tr/ataturk-ve-ilimiz</ref>
==== TBMM-nin Açılışı ====
27 dekabr [[1919]]-cu ildə Ankarada həyəcanla qarşılandı. Bu dövrdə, Osmanlı torpaqlarının bölüşdürülməsi prosesinin son mərhələsi olub "Amerika mandatı" olaraq dilə gələn xarici siyasət problemi də müzakirə rədd edilmişdir. Dekabr 1919 tarixini daşıyan son [[ABŞ]] təklifində<ref>http://en.calameo.com/read/0023338636d2f3c39012e</ref> "geniş bir Ermənistan yanında bir Türk Dövləti" qurulması] strateji hədəf olaraq ortaya qoyulmuşdur. Osmanlı Məclis-i Məbusanı Mart 1920-ci ildə işğal qüvvələri tərəfindən basılması və qabaqda gələn cəsarətli məbuslar həbs olunması üzərinə 23 Aprel 1920-ci ildə Ankarada Türkiyə Böyük Millət Məclisinin açılmasını təmin etdi. Ərzurum məbusu sifətiylə Məclis və Hökumət Başçılığına seçildi. TBMM bir qurucu məclis kimi çalışaraq İstiqlaliyyət Müharibəsini icra edəcək olan Anadolu hökumətinin infrastrukturunu qurdu.
=== Hakimiyyətin təmin edilməsi ===
Mərkəzi yoxlamadan uzaq olan Kuva-yi Milliyə təşkilatları paylanaraq nizamlı bir ordu yaradıldı. Türkiyə İstiqlaliyyət Müharibəsinin ən qanlı qarşıdurmaları, nizamlı orduya qatılmağı qəbul etməyən Kuva-yi Milliyə qruplarına qarşı verildi.
==== İnönü Döyüşləri ====
Ingiltərə baş naziri Lloyd Corca görə Yunanıstan böyüməli və İngiltərə ilə mənfəətləri birleştirilmeliydi. Yunanıstan boğazları Avropaya açıq tutmalı, Aralıq dənizində İngiltərənin maraqlarına uyğun davranmalıydı. Əgər belə davranmazsam İngilis donanması onu uslandırmak üçün çatardı. Sevres sazişinin qüvvət istifadə tətbiq oluna aydın olmuşdu. İttifaq Dövlətləri isə qüvvət istifadə halda deyildi. İttifaq Dövlətləri, yunanlar yalnız Türk illərini alıb öz vətəninə qatmaq üçün deyil, öz iddialarını da icra etmək üçün Anadoluya çıxardı. Ancaq İttifaq Dövlətləri də Türkiyəyə qarşı tətbiq olunacaq siyasətlərdə artıq birlikdə deyil. İtaliya Yunanların Anadoluya yerləşməsindən ötəri narahat idi. Fransa isə Suriyadakı torpaq qazanclarını kafi görür. Artıq Yunanlar öz orduları Anadoluya boyun eğdirmek məcburiyyətindədir. Mustafa Kamal də Yunan ordusunu yenerse, Türkiyəni xilas olacaq. 6 Yanvar 1921 günü Bursa da Eskişehirə və Uşak'tan Afyon'a doğru iki qol halında irəli harekâta başlayan Yunan Ordusu, 9 Yanvar İnönü mövqelərini qədər irəlilədi. Ancaq Türk Ordusunun müdafiəsi qarşısında irəli getməyəcəyini anlayaraq, 11 yanvar 1921 səhəri İnönü mövqelərdən çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Birinci İnönü Müharibəsi nizamlı ordunun ilk zəfəri olduğundan Kuva-yi Milliye'dirMilliyeden nizamlı orduya keçid sürətlənmiş, xalqın yeni qurulan orduya etibarı artmışdır. Bu müvəffəqiyyət bütün dünyanın diqqətini çəkmiş; İttifaq Dövlətləri, 26 yanvar 1921-ci ildə Osmanlı Dövlətinin Londona bir heyət göndərməsini və bu yığıncaqda Ankara hökumətini də nümayəndə alınmasını istəmişlər.<ref>http://web.archive.org/web/20160303232935/http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Birinci_Inonu_Zaferi/Birinci_Inonu_Zaferi.html</ref>
 
Birinci İnönü zəfərindən sonra İttifaq Dövlətləri Sevr Andlaşmasında Türklərin faydasına bir dəyişiklik edilməsini görüşmək üçün Londonda bir konfrans toplanmasına qərar vermişlər. 21 Fevral-11 Mart 1921 tarixləri arasında edilən konfransda, Türklər faydasına bir nəticə çıxmamış, mübarizə davam etmişdir. Yunanıstan, London Konfransı bitmədən, Anadoluda yeni bir hücum etmək üzrə hazırlıqlara başlamışdır. 23 Mart 1921 günü səhər erkən saatlarda, 3-cü Yunan korpusunun Qərb cəbhəsində, 1-ci Yunan korpusunun da Cənubi cəbhəsində irəli hərəkətə keçməsiylə Müharibələr başlamışdır. 23 Mart-1 Aprel 1921 arasında meydana gələn İkinci İnönü Müharibəsi təkrar Türk Qüvvələrinin zəfəriylə sona çatmışdır. Bu zəfərdən sonra Fransızlar Zonguldakdan, İtalyanlar da Cənubi Anadoludan əsgərlərini çəkməyə başlamışdır.<ref>http://web.archive.org/web/20151120012041/http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Ikinci_Inonu/Ikinci_Inonu_Muharebesi.html</ref>
Sətir 153:
 
İzmir kurtarıldıktan sonra əsl problem, İstanbul və Boğazlar Bölgəsində sürməkdə olan müttəfiq qüvvələr işğalının sona erdirilmesidir. Türk qüvvələri dərhal Çanaqqalaya yönələrək buraların Trakya daxil boşaldılmasını taleb ederler. İngiltərə buna əlavə donanma (ki içlərində zamanın ən müasir 2 ədəd təyyarə gəmisi var) və quru qoşunları göndərərək cavab verir.<ref>http://en.calameo.com/read/0023338633a8f32697993</ref> Eyni şəkildə ABŞ başçısı da 28. sentyabr 1922 günü 13 yeni döyüş gəmisinin Türkiyəyə qonşu dənizlərə göndərilməsini emredecektir. 1908–1923 arasında komandiri Admiral Bristol olan USS Scorpion gəmisinin, kəşfiyyat etmək surətiylə Lozanna müqaviləsi edilənə qədər davamlı İstanbulda olduğu da aydın olur. Barışa gedən yol ancaq bu ciddi hərbi və siyasi təzyiqlərlə mübarizəyə davam nəticəsində kazanılmıştır.
 
==== Mudanya Atəşkəs Müqaviləsi ====
Böyük Hücumdan sonra Mudanya Atəşkəs sazişinin imzalanması ilə müharibə sona çatmışdır. Əhd 11 oktyabr 1922 tarixində imzalanmışdır. Əhd TBMM, İngiltərə, Fransa və İtaliya arasında imzalanmışdır. Yunanlar danışıqlara qatılmamış, İtaliya icra onları təmsil etmişdir. Bu müqavilənin şərtlərinə görə Türk və Yunan orduları arasındakı döyüş bitmişdir. Şərq Trakya Türkiyə Böyük Millət Məclisinə təslim edilmiş və barış andlaşması imzalanana qədər TBMM-nin burada ən çox 8000 nəfərlik bir jandarma qüvvətini saxlamasına təsdiq verilmişdir. Boğazlar və İstanbul TBMM hökumətinin rəhbərliyinə buraxılmışdır. Barış andlaşması edilənə qədər SSRİ dövlətlərinin İstanbulda qalması qərara bağlanmışdır.<ref>http://web.archive.org/web/20160116104436/http://www.eokul-meb.com:80/mudanya-ateskes-antlasmasi-kisa-bilgi-74855</ref>
 
==== LozanLozanna BarışSülh AntlaşmasıMüqaviləsi ====
Mudanya Atəşkəs sazişindən sonra sülh danışıqlarının aparılması üçün tərəfsiz bir ölkə olan İsveçrənin Lozanna şəhəri seçilmişdir. Türkiyəni İsmət İnönü təmsil etmişdir. Konfrans 20 noyabr 1922 günü toplanmış və anlaşılmazlıq nəticəsində 4 fevral 1923-cü ildə danışıqlar kəsilmişdir. 23 Aprel 1923-cü ildə danışıqlar təkrar başlamış və 24 iyul 1923-cü ildə Lozanna müqaviləsi imzalanmışdır. [[Lozanna Andlaşmasındamüqaviləsi (1923)|Lozanna Andlaşması]]nda 20 oktyabr 1921-ci ildə Fransızlarla edilən Ankara Antlaşmasındaki cənub sərhədi eynilə qorunmuşdur. İraq sərhədi çizilememiş və 9 ay ərzində həll edilməsi qərarlaşdırılmışdır. Meriç çayı yunanlarla olan sərhəd qəbul edilmişdir. Karaağaç və Ətrafı döyüş təzminatı olaraq Türkiyəyə verilmişdir. Ege dənizindəki Bozcaada və İmroz Türkiyəyə verilmiş, Yunanların əlində qalan Anadoluya yaxın adaların silahsızlandırılmasına qərar verilmişdir. Kapitulyasiyalar tamamilə qaldırılmışdır. 1845'ten Birinci Dünya Müharibəsinin sonuna qədər olan Osmanlı İmperiyasının borcları sərmayə üzərindən yenidən hesablanaraq azaldılmışdır. Öhdəliklər Osmanlıdan ayrılan dövlətlərə gəlirlərinə mütənasib olaraq bölüştürülmüştür. Türkiyənin borcları Türk pulu və ya fransız frankı üzərindən ödəmə təklifi qəbul edilmişdir. Lozanna Boğazlar Müqaviləsi ilə Boğazlardan sərbəst keçid təmin edilmiş, Boğazlar Komissiyası qurulmuş, Boğazlar və ətrafıdır askersiz hala gətirilməsi təmin edilmişdir. İstanbulda yaşayan Rumlarla Qərb Trakyada yaşayan Türklər xaric Türkiyədəki bütün Rumlarla Yunanıstandakı bütün Türklərin yer dəyişdirməsi təsdiq edilmişdir.<ref>http://web.archive.org/web/20160109163845/http://www.ataturk.net:80/mmuc/lozan.html</ref> Beləcə Qurtuluş Döyüşü, 24 iyul 1923-cü ildə imzalanan Lozan Müqaviləsi nəticələnmişdir. Bu andlaşma ilə Sevr müqaviləsi qüvvədən qalxmış, Türkiyə Respublikası Lozanna müqaviləsi təməlləri üzərinə qurulmuşdur.
 
== 1923–1938 ==
[[Şəkil:Atatürk ve Amanullah Han.jpg|thumb|right|200px|Atatürk Əfqanıstan kralı [[Əmənullah xan]] ilə [[Ankara]]da (1928)]]
[[Şəkil:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|thumb|leftright|200px|Atatürk İran şahı [[Rza şah Pəhləvi|Rza Pəhləvi]] ilə [[Ankara]]daAnkarada (1934)]]
Zəfərdən sonra Atatürk; müasir, mütərəqqi və sekulyar bir millət yaratmaq üçün siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə [[sekulyarizm|sekulyarist]] və [[millətçilik|millətçi]] [[Atatürk islahatları|islahatlar]]a başladı. Xaricilərə verilən iqtisadi imtiyazlar ləğv edildi və istehsal vasitələri və dəmir yolları milliləşdirildi. "Təhsil birliyi qanunu" ilə təhsil Türkiyə hökumətinin nəzarətinə keçdi. Sekulyar və elmi təhsil vacib idi. Minlərlə yeni məktəb tikildi. İbtidai təhsil pulsuz və məcburi olmuşdur. Xarici məktəblər dövlət nəzarəti altına alındı. Kəndlilərin kürəyinə ağır vergilər endirildi. Kişilər üçün çiləmə və paltarda dəyişiklik edildi. Təqvimə, vaxta və ölçülərə dəyişiklik edildi. Məclis tərəfindən çıxarıldı və sekulyar "türk qanunu mədənisi" qüvvəyə mindi. Bir çox qərb ölkələrindən əvvəl qadınların vətəndaş və siyasi hüquqları tanınıb. Çoxarvadlılıq qadağandır. Qadının şəhadəti və miras hüququ kişilərin ifadəsinə bərabər tutuldu. Bənzər şəkildə, dünyanın çoxu ölkəsindən əvvəl olaraq Türkiyədə qadınların ilkin yerli seçkilərdə ([[1930]]), sonra ümumi seçkilərdə ([[1934]]) seçmə və seçilmə haqqı tanındı. Sekulyar qanunlar cəza və borc hüququnda qəbul edildi. "Sənaye təşviq qanunu" qəbul edildi. Torpaq islahatı üçün səy göstərildi.<ref>1 Noyabr 1936-cı ildə Atatürk, 5-ci dövr, 2-ci qanunvericilik ilinin açılış nitqində bunları söylədi: "Kamutayın yüksək himayəsindən torpaq qanununun nəticəsinə çatacağını gözləyirəm. Vətənin təməli və inkişafı bu əsasdadır." (Millet Meclisi Tutanak Dergisi D. V, C. 13, Sa. 4)</ref> Ərəb hərflərinə əsaslanan osmanlı əlifbasının əvəzinə latın hərflərinə əsaslanan yeni türk əlifbası qəbul edildi. Xalqın savadlı olması üçün təhsil səfərbərliyi başladı. Universitet islahatı reallaşdı. "İlk beşillik sənaye planı" qüvvəyə mindi. Sinif və statusu fərqləndirən ləqəb və adlar çıxarıldı və soyadları tətbiq edildi. (Soyad qanununa uyğun olaraq [[24 noyabr]] [[1934]]-cü ildə TBMM tərəfindən Mustafa Kamala "Atatürk" soyadı verilmişdir.) Homojen və vahid bir millətin yaradılması üçün türkləşdirmə siyasəti həyata keçirildi.<ref>Sofos, Umut Özkırımlı & Spyros A. (2008). ''Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey''. New York: Columbia University Press. s. 167. ISBN 9780231700528.</ref><ref>Toktaş, Şule (2005). ''[https://www.academia.edu/761586 "Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority"]''. Journal of Historical Sociology. 18 (4).</ref><ref>Jongerden, Joost; Verheij, Jelle, (Edl.) (18 mart 2019). ''Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870–1915''. Leiden: Brill. s. 300. ISBN 978-90-04-22518-3.</ref> Qeyri-türk azlıqları kütləvi şəkildə türk dilində danışmağa məcbur edildi,<ref>Kieser, Hans-Lukas, (Ed.) (2006). ''[https://books.google.com/books?id=VKVSHjjUT2UC Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities]'' ([Online-Ausg.] bas.). London: Tauris. s. 45. ISBN 9781845111410.</ref> qeyri-türk toponomiya və azlıqların soyadları türk dilinə tərcümə edildi.<ref>Öktem, Kerem (2008). [http://ejts.revues.org/index2243.html "The Nation's Imprint: Demographic Engineering and the Change of Toponymes in Republican Turkey"]. ''European Journal of Turkish Studies, 7''.</ref><ref>Aslan, Senem (18 mart 2019). [http://ejts.revues.org/index4142.html "Incoherent State: The Controversy over Kurdish Naming in Turkey"]. ''European Journal of Turkish Studies. Social Sciences on Contemporary Turkey, 10''.</ref>
[[1927]], [[1931]], [[1935]]-ci illərdə TBMM tərəfindən yenidən prezident seçilmişdir.
 
Atatürk [[Cümhuriyyət Xalq Partiyası]]nı Xalq Firqəsı adı ilə qurdu və ilk sədr oldu. Çox sayda dövlət qurumu onun tərəfindən və ya onun dəstəyi ilə quruldu. Türkiyənin ilk yerli təyyarəsi, onun dövründə [[Vecihi Hürquş]] tərəfindən istehsal olunub.<ref>İsmail Yavuz, ''Mustafa Kemal'in Uçakları'', İstanbul, 2013. ISBN 978-605-360-901-8</ref>
14 iyun 1926-cı ildə [[İzmir sui-qəsdi|sui-qəsd cəhdi]] uğursuz oldu.
[[Şəkil:Atatürk Samsun'da coğrafya dersinde.jpg|thumb|200px|right|Atatürk coğrafiya dərsində (26 noyabr 1930)]]▼
 
Atatürk [[1927]], [[1931]], [[1935]]-ci illərdə TBMM tərəfindən yenidən prezident seçilmişdir. 14 iyun 1926-cı ildə [[İzmir sui-qəsdi|sui-qəsd cəhdi]] uğursuz oldu. 15-20 oktyabr 1927-ci ildə İstiqlaliyyət Müharibəsindən və respublika qurulmasından bəhs edən Böyük[[Nitq nitqini(Mustafa Kamal Atatürk)|böyük nitq]]ini, 29 oktyabr [[1933]]-cü ildə [[10-cu İlil Nitqinitqi]]ni söyləmişdir.
 
[[29 yanvar]] 1923-cü ildə Lətifə xanımla evlənmiş, bu evlilik [[5 avqust]] [[1925]]-ci ilədək davam etmişdir. Uşaqları çox sevən Atatürk Afət (İnan), [[Səbihə Göyçən]], Fikriyə, Ülkü, Nəbilə, Ruqiyə, Zəhra adlı qızları və Mustafa adlı çoban oğlanı mənəvi övladlığa götürmüş, Əbdürrəhim və İhsan adlı iki uşağı isə himayəsinə almışdır. Yüksək bir biliyə və ədəbə sahib olan Atatürk [[Fransız dili|fransız]] və [[Alman dili|alman]] dillərini bilirdi.<ref>[https://web.archive.org/web/20111228211832/http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-359/ataturkun-hayati.html "Atatürk'ün Hayatı"]. Kültür Bakanlığı.</ref>
 
Soyad qanununa uyğun olaraq [[24 noyabr]] [[1934]]-cü ildə TBMM tərəfindən Mustafa Kamala "Atatürk" soyadı verilmişdir.
▲[[Şəkil:Atatürk Samsun'da coğrafya dersinde.jpg|thumb|200px|right|Atatürk coğrafiya dərsində (26 noyabr 1930)]]
 
[[Fransız dili|Fransız]] və [[Alman dili|alman]] dillərini bilirdi.
 
[[10 noyabr]] [[1938]]-ci il saat 09:05-də tutulduğu [[sirroz]] xəstəliyindən [[İstanbul]]da [[Dolmabaxça sarayı]]nda vəfat etmişdir. Cənazəsi [[21 noyabr]] 1938-ci ildə müvəqqəti olaraq Ankara Etnoqrafiya Muzeyində dəfn edilmiş, [[Anıtqəbir|mavzoleyi]] tikildikdən sonra 10 noyabr [[1953]]-cü ildə oraya köçürülmüşdür.
 
=== İnqilab və islahatlarislahatların siyahısı ===
Atatürk Türkiyəni "Müasir mədəniyyət səviyyəsinə qaldırmaq" məqsədi ilə bir çox inqilabi dəyişikliklər həyata keçirmişdir. Bunları beş əsas qrupa toplamaq olar:
 
==== Siyasi sahədə ====
* Monarxiyanın ləğvi ([[1 noyabr]] [[1922]]);
Sətir 228 ⟶ 224:
* [http://www.ataturk.net/ www.ataturk.net (türkcə)]
* [http://www.ataturk.com/ www.ataturk.com (ingiliscə)]
* [http://gencalpguntay.blogspot.com/2010_07_11_archive.html Hüseyin Cavidin təsvir etdiyi Atatürk]
 
== Həmçinin bax ==
*[[Şəkil:Wikiquote-logo.svg|12px|link=Vikisitat]] [[Vikisitat]]da '''[[q:Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Atatürk]]''' ilə əlaqədar sitatlar var
{{commonscat-inline|Mustafa Kemal Atatürk}}
{{Atatürk}}
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Mustafa_Kamal_Atatürk"