Mustafa Kamal Atatürk: Redaktələr arasındakı fərq

[[1839]]-cu ildə Kocacıkda doğulduğu sanılan atası Əli Rza Əfəndi, əslən Manastıra bağlı Debre-i Baladandır. Atasının ailəsi XIV və ya XV əsrdə Anadoludan bölgəyə köç etmiş olan Kocacık [[Yörüklər]]indəndir.<ref name="Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915">{{cite book |editor1-last = Jongerden |editor1-first = Joost |title = Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870–1915 |publisher = Brill |location = Leiden |isbn = 978-90-04-22518-3 |page = 300 |editor2-last = Verheij |editor2-first = Jelle |date = 2012-08-03 }}</ref> Anasının mənşəyi isə [[Karaman']]dan [[Rumeli']]ye gələn Türkmənlərdəndirtürkmənlərdəndir. Ailəsi ilə Salonikiyə köç edən Əli Rza Bəy, burada gömrük məmurluğu və taxta-şalban ticarəti etdi. Əli Rza Bəy ayrıca 93 Harbi ([[1877]]–[[1878]]) əsnasında yerli birliklərdə teğmenlik etmişdi. Əli Rza Bəy, [[1871]]-ci ildə, [[1857]]-ci ildə Salonikinin qərbindəki Langazada cütçü bir ailədə doğulan Zübeydə xanımla evlənmişdi. Mustafa Kamal Atatürk, bu cütün uşağı olaraq rumi [[1296]] (miladi 1881) ildə Salonikidə doğulub. Samsuna çıxdığı 19 Maymay tarixini doğum günü qəbul etmişdir.<ref>{{cite web

Təhsil çağına gələn Mustafanın hansı məktəbə gedəcəyi mövzusunda anası ilə atası arasında anlaşılmazlıq çıxmışdı. Anası Mustafanın Hafiz Mehmet Əfəndinin məhəllə məktəbinə getməsini istəyir, atası isə o zamankı yeni üsullarla təhsil edən dünyəvi Mektebi Şəmsi İbtidai'ndeİbtidainde (Şəmsi Əfəndi Mektebi) oxumasını istəyirdi. Ən sonunda əvvəl məhəllə məktəbinə başlayan Mustafa, bir neçə gün sonra Şəmsi Əfəndi Məktəbinə keçdi. Atatürk, məktəb seçkisindəki bu qərarı üçün həyatı boyunca atasına minnətdarlıq eşitmişdir. [[1888]]-ci ildə atasını itirdi. Bir müddət Rapla fermasında anasının ögey qardaşı Hüseynin yanında qalıb yüngül ferma işləriylə məşğul olduqdan sonra -eğitimsiz qalacağından narahat edən anasının isteğiyle- Salonikiyə dönüb məktəbini bitirdi. Bu vaxt Zibeydə Xanım, Salonikidə gömrük məmuru olan Ragıp Bəy ilə evləndi.<ref>{{cite web

[[1896]]-[[1899]]-ci illərdə oxuduğu Manastır Əsgəri İdadisində tarix müəllimi Kolağası Mehmet Tofiq bəy, Mustafa Kamalın tarixə olan marağını gücləndirdi. Bu tarixdə başlayan [[1897]]-ci ildə baş verən [[Osmanlı-Yunan müharibəsi (1897)|Osmanlı-Yunan müharibəsində]] könüllü olaraq iştirak etmək istədisə də həm İdadi şagirdi, həm də 16 yaşında olduğuna görə cəbhəyə gedə bilməmişdir. Bu məktəbi ikincilikle bitirdi. 13 Martmart [[1899]]-cu ildə İstanbulda Mekteb-i Harbiye-i Şahane'yeŞahaneye girdi. Birinci sinifi 27-ci, ikinci sinifi 11-ci, üçüncü sinfi [[1902]]-ci ildə leytenant rütbəsi 549 adam arasından piyada sinif səkkizincisi ([[1317]] – P.8) olaraq bitirdi. Dərhal sonra Erkan-ı Hərbiyə Məktəbinə (Hərb Akademiyası) davam edərək [[11 yanvar]] [[1905]]-ci ildə '' qərargah kapitan '' rütbəsiylə məzun oldu

Qərargah Kapitan Mustafa Kamal, məzun olduqdan sonra mərkəzi Şamda olan 5-ci Ordu'yaOrduya staj məqsədiylə göndərildi. Bu stajından piyada, süvari və topçu siniflərində vəzifə aldı. 1905–1907 illəri arasında Şamda Lütfi Müfit Bəy (Özdeş) 5-ci Ordu əmrində vəzifə etdi. İlk stajı 5-ci Orduya bağlı 30-cu Süvari Alayı'ndaAlayında reallaşdı. Bu dövrdə aşağı rütbəli şagird bir qərargah zabit olaraq Suriyanın müxtəlif bölgələrindəki isyanlarla maraqlanan Mustafa Kamal, "kiçik döyüş" (partizan döyüşü) üzərinə təcrübə qazandı. Isyanlarla məşğul olduğu dörd aydan sonra Şama qayıtdı. 1906-cı Oktyabrilin oktyabr ayında Mayor Lütfi bəy, Dr. Mahmud bəy, Luft Müfit (Özdeş) Bəy və hərbi təbib Mustafa Cantekin ilə '"Vətən və Azadlıq'" adlı bir cəmiyyəti qurduqdan sonra ordudan icazəsiz Salonikiyə getdi. Saloniki Mərkəz Komandir müavini Kapitan Cəmil Bəyin (Uybadın) köməyi ilə quruya çıxdı və orada cəmiyyətinin şöbəsini açdı. Bir müddət sonra axtarıldığını öyrəndi və ona böyük qardaşlıq edən Polkovnik Həsən Bəy, Yafoya dönüb oranın komandiri Əhməd Bəyə Misir sərhədində Bîrüssebi'yeBirüssebiye göndərildiyini bildirməsini təklif etdi. Əhməd bəy də Mustafa Kamalı Bîrüssebi'yeBirüssebiye təyin etdi və bir müddət sonra topçu staj üçün təkrar Şama göndərildi. 20 İyuniyun 1907də1907-ci ildə (kıdemli yüzbaşı) oldu və 13 oktyabr 1907-ci ildə 3-cü Ordu'yaOrduya qərargah olaraq təyin edildi ancaq Salonikiyə çatdığında Vətən və Azadlıq Cəmiyyətinin şöbəsinin [[İttihad və Tərəqqi]] Cəmiyyətinə ilhaq edildiyini öyrəndi. Buna görə özü də 1908-ci ilin Fevralfevral ayında İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinə üzv oldu (İstifadəçi nömrəsi: 322). 22 İyuniyun 1908-ci ildə Rumeli Şərq Bölgəsi Dəmiryolları Müfettişliğine təyin edildi.

23 İyuliyul 1908-ci ildə Hökumətin elanından sonra dekabr 1908 sonlarında İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti tərəfindən ictimai və siyasi problemləri və təhlükəsizlik problemlərini araşdırmaq üzrə bu günki Liviyanın bir parçası olan [[Tripolitaniya|Trablus-qərb]]ə göndərildi. Burada 1908 İnqilabının fikirlərini Libyalılara yaymağa və buradakı əhalinin müxtəlif təbəqələrindən gələnləri Jön Türk siyasətinə qazanmağa çalışdı. Bu siyasi vəzifənin yanında bölgə xalqının təhlükəsizliyi ilə də maraqlandı. Şəhərin xaricində edilən bir döyüş manevrində Bingazi Garnizonu'naqarnizonuna öndərlik edərək əsgərlərə müasir taktikalar öyrətdi. Bu manevr müddətində üsyana meyilli Şeyx Mənsurun evini qucaqlayaraq bölgədə sistem əleyhdarı başqa güclü kəslərə nümunə olması məqsədiylə onu nəzarət altına aldı. Ayrıca həm şəhərli insanları həm də çöl bölgə insanlarını qorumaq üçün bir ehtiyat ordu planlamağa başladı.

13 Yanvaryanvar 1909-cu ildə 3-cü Orduya bağlı Saloniki Redif Firqəsinin Qərargah Başçısı oldu və 13 aprel 1909-cu ildə Hökumətinhökumətin qarşı 3-cü Orduya bağlı Taşkışlada yerləşən 2-ci və 4-cü Avcı Taburları'nınTaburlarının üsyanıyla başlayan, digər birliklərin iştirakı genişlənən 31 mart qiyamını basdırmaq üzrə Saloniki və Ədirnədən yola çıxaraq Mirliva Mahmud Şövkət Paşanın komandanlığı 19 aprel 1909-cu ildə İstanbula girəcək olan hərəkət Ordusuna bağlı birinci mərhələ birliklərinin qərargah başçısı oldu. Daha sonra 3-cü Ordu Kurmaylığı, 3-cü Ordu Subay Talimgâhı Komandirliyi, 5-ci Kolordu Kurmaylığı, 38-ci Piyada Alayı Komandirliyi vəzifələrində tapıldı.

Stuart Kline'ınKlaynın ''Türk Havaçılıq xronologiyasıXronologiyası'' kitabına görə<ref>http://web.archive.org/web/20150705004217/http://www.gazetevatan.com/tek-korkusu-ucaga-binmekti-3482-yasam/</ref>, Mustafa Kamal, 1910-ci ildə Fransada təşkil edilən Picardie Manevrlərinə qatıldı. Burada yeni istehsal olunan təyyarələrin sınaq uçuşuları edilirdi. Əli Rza Paşa, bu uçuşlardan birinə qatılmaq istəyən Mustafa Kamalı önlədi. Və dərhal sonra uçuş edən o təyyarə dönüş əsnasında yerə çaxıldı. Bəzi qaynaqlar tərəfindən, bu hekayəyə əsaslanaraq Atatürkün təyyarəyə minməkdən qorxduğu iddia edilsə də kitabın yazıçısı Kline, Atatürkün hadisədən sonra 3 dəfə təyyarəyə mindiyini bəhs edir.

Mustafa Kamal, qayıtmasının ardından 27 Sentyabrsentyabr 1911-ci ildə İstanbulda Baş qərargah Qərargahında vəzifə aldı.

İtalyanların Trablus-qərbə hücumuyla 19 Sentyabrsentyabr 1911-ci ildə başlayan Trablus-qərb döyüşündə, 27 noyabr 1911-ci ildə Mayor olan Mustafa Kamal, Mayor Ənvər bəy, Fuad (Bulca), Nuri (Conker) və Mayor Fəthi (Okyar) kimi digər İttihadçı zabitlərlə birlikdə 18 dekabr 1911-ci ildə hərəkət etdi. Mustafa Kamal ilə qrupu, Misirdə Qahirə və İsgəndəriyyə üzərindən Bingazi'yeBingaziye getdi. 19 Oktyabrdaoktyabrda İskəndəriyədən yola çıxdıqdan bir müddət sonra bir xəstəlik keçirdi. 22 dekabrda Tobruk yaxınlığında zəfər qazandı. Derne'dekiDernedeki 16-17 yanvar 1912 hücumunda gözündən yaralanıb bir ay xəstəxanada müalicə gördü və 6 Martdamartda Dərnə Komandirliyinə gətirildi. Eyni ilin sentyabrında başlayan sülh danışıqlarına baxmayaraq qarşıdurmalar davam edərkən, Karadağın 8 oktyabrda Osmanlı Dövlətinə döyüş elan etməsi və Balkan müharibələrin başlaması səbəbiylə sülhə razı olunmasıyla Mustafa Kamal və digər zabitlər İstanbula geri döndülər.

Balkan Savaşları başladığında Trablus-qərbdə vəzifə edən Dərnə Komandiri Mustafa Kamal və Mayor Nuri bəy, bu döyüşlərdə vəzifə almaq istədilər.<ref>http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-10/mustafa-kemalin-ilk-savasi</ref> Mustafa Kamal, dövrün Osmanlı Hərbiyə Nəzarəti Ənvər bəyin də icazəsi ilə 24 Oktyabr 1912-ci ildə Trablus-qərbdən ayrılmışdır. 24 Noyabrnoyabr 1912-ci ildə qərargahı Bolayır'daBolayırda olan Bahr-i Sefit Boğazı (Aralıq dənizi Boğazı) Kuvayi Mürettebesi Hərəkat şöbəsi Müdirliyinə təyin edildi.<ref>http://web.archive.org/web/20150704163733/http://www.istanbul.gov.tr/?pid=14215</ref> Osmanlı ordusu burada general Stilian Georgiev Kovachev əmrindəki Bolqar 4-cü Ordusuna məğlub oldu. İyun 1913-cü ildə başlayan İkinci Balkan müharibəsində əmri altındakı birliklərlə Dimetoka və Ədirnəyə girdi.

27 oktyabr 1913-cü ildə Sofiya hərbi Ataşeliğine təyin edilərək yaxın yoldaşı Sofiya səfiri (elçisi) Fəthi bəybəyin (Okyar) 'in emri altında çalışdı.<ref>http://web.archive.org/web/20160306112222/http://www.milliyet.com.tr/baskomutanin-sofya-yillari/ilber-ortayli/pazar/yazardetay/27.10.2013/1782859/default.htm</ref> Əlavə vəzifə olaraq Belqrad və Çətinə hərbi Ataşeliğine də icra etdi. Bu vəzifədə ikən 1 Martmart 1914-cü ildə podpolkovnik (məmur) yüksəldi.

[[Şəkil:Ataturk13.JPG|150px|thumb|Çanaqqala Döyüşləridöyüşləri əsnasında.]]

[[Şəkil:Ataturk20.JPG|150px|left|thumb|Sina və Fələstin Cephesi'ndecəbhəsinde.]]

Əsgəri Ataşeataşe vəzifəsi Yanvaryanvar 1915-ci ildə sona çatdı. Bu sırada 28 iyul 1914-cü ildə I Dünya müharibəsi başladı, Osmanlı Dövləti də 29 oktyabr 1914-cü ildə döyüşə girdi. 20 Yanvaryanvar 1915-ci ildə Mustafa Kamal 3-cü Kolordu əmrində Tekfurdağ'daTekfurdağda qurulacaq olan 19-cu Firqa Komandirliyinə təyin edildi.

19-cu Firqa, 23 Martmart 1915-ci ildə Müstahkem Mevki Komandirliyi əmri ilə Eceabat bölgəsində ehtiyata alındı. 25 Aprelaprel 1915-ci ildə Gelibolu yarımadasına SSRİ dövlətlərinin etdiyi çıkartmalarıyla Çanaqqala Döyüşü başladı. 3-cü Kolordu komandiri Mehmet Esat Paşanın əmrində döyüşən Kaymakam (Podpolkovnik) Mustafa Kamal Arıburnuna çıxan ANZAC (Avstraliya və Yeni Zelandiya Kolordusu) birliklərinin yarımada içinə irəliləməsini Conkbayırında dayandırdı.<ref>http://en.calameo.com/read/0023338630e28235c4ab4</ref> Bu müvəffəqiyyət üzərinə 5-ci Ordu komandiri Marşal Otto Liman von Sandersin təqdirini qazandı və 1 iyun 1915-ci ildə Miralaylığa yüksəldi. İngilislərin Avqustavqust ayında Suvla Körfəzinə etdiyi ikinci çıxarmazdan sonra, 8 Avqustavqust axşamı Otto Liman von Sanders Anafartalar mövqeyində olan birliklərinin başçılığını verdi və 9-10 Avqustdaavqustda Anafartalar Zaferi'nizaferini qazandı. Bu zəfəri 17 avqustda Kireçtepe və 21 Avqustdaavqustda II. Anafartalar Zəfəri təqib etdi. Miralay Mustafa Kamal, Ruşen Eşref Bəy (Ünaydın) başda olmaq üzrə İstanbul mətbuatı tərəfindən "Anafartalar Qəhrəmanı" olaraq ictimaiyyətə tanıdıldı.

14 Yanvaryanvar 1916-cı ildə Geliboluda Ədirnəyə sövq edilmiş olan 16-cı Kolordu komandirliyinə təyin edildi. Ədirnədə olduğu 2 ay qədər müddət boyunca 16-cı Kolordu'nunKolordunun doldurma, toparlanması və təhsili ilə maraqlandı. Şərq Cəbhəsində Rus birlikləri Osmanlı 3-cü Ordusunu püskürtmüş 16 Fevraldafevralda Ərzurumu, 3 Martdamartda Bitlis, Muş, Van və Hakkaridə işğal etmişdi. Polkovnik Mustafa Kamal 15 Martmart tarixində 3-cü Ordunu dəstəkləməsi üçün əmrindəki 16-cı Korpusu ilə birlikdə Diyarbəkirə göndərildi. Rütbəsinə görə özünə ağır bir məsuliyyət verilən 16-cı Kolordu Komandiri Mustafa Kamal 1 aprel 1916-cı ildə Diyarbəkirdə ikən Tuğgeneralliğe (Mirliva) yüksəldildi və Paşa ünvanını aldı. Mustafa Kamal taktika bir geri çəkilmə əmri verdi. Daha sonra gözlənilməz bir hücum ilə [[Muş']]u Ruslardan qurtararaq Osmanlı birliklərinə strateji bir üstünlük təmin etdi. Qafqaz cəbhəsindəki bu müvəffəqiyyətindən ötəri Qızıl Qılınc medalı ilə mükafatlandırıldı. Avqust ayında Muş və Bitlis tamamilə Rus işğalından qurtarıldı.

7 Martmart 1917-ci ildə qərargahı Diyarbəkirdə olan 2-ci Ordu Komandiri vəkilliyinə atandıktan sonra Hicaz Qüvveyi-i Seferiyesi Komandirliyinə gətirilmək istəndi. Ancaq bunu qəbul etməyərək 5 iyul 1917-ci ildə İldırım Orduları Qrupu əmrindəki 7-ci Ordu Komandirliyinə təyin edildi.

Mustafa Kamal Diyarbəkirdeykən, İttihadçı fedailerden Yaqub Cəmil bir hökumət zərbəsi etməyə qərar vermişdir. Döyüşün itirildiyində düşünməkdədir. Tek qurtuluş yolunun Bab-ı Əlinin basıb, hökuməti aşırdaraq Baş komandir vəkili və Hərbiyə Nazırı'nıNazırını dəyişdirmək olduğuna inanır. Yeni Baş komandir vəkili və Hərbiyə Naziri olaraq da Mustafa Kamalı düşünməkdədir. Razılaşdığı yoldaşlarından biri sui-qəsdi Ənvər Paşaya xəbər vermişdir. Bunun üzərinə Yaqub Cəmil güllələnərək öldürülmüşdür. Mustafa Kamal Falih Rıfkı Atay'aAtaya izah xatirələrində belə deməkdədir: "O vaxt tümenlerimden birinə əmr edən Əli FuadFuada (Cebesoy) 'a: Yaqub Cəmil asılmış. Səbəbi də mən Baş komandir vəkili və Hərbiyə nazırı olmadıqca qurtuluş yoxdur demiş. Dediyini etmiş belə olsaydı mən İstanbul 'aİstanbula gedəndə ilk iş olaraq Yaqub Cəmilin cezalandırırdım. Əgər mən, o və onun kimilər tərəfindən iqtidara gətiriləcək bir adamsan, adam deyiləm! " demişdir.

15 dekabr 1917 ilə 5 Yanvaryanvar 1918 tarixləri arasında vəliəhd [[VI Mehmed Vahidəddin|Vahidəddin Əfəndi]]nin maiyetinde Almaniyaya gedərək Kayzer II. Wilhelm, Ümumi Karargâhı və Elsass bölgəsini ziyarət etdi.

1918-ci ildəilin iyun ayında [[Vyana]] və (bu günki adı Karlovy[[Karlovı VaryVarı]] olan) Karlsbad'aKarlsbada gedərək müalicə gördü. Sultan [[V Mehmed Rəşad|Mehmed Rəşad]]ın vəfatı və Vahidəddinin cülusu üzərinə 2 Avqustdaavqustda İstanbula döndü. 15 Avqustdaavqustda 7-ci Ordu Komandiri olaraq Fələstin Cəbhəsinə təyin edildi və sonra Fəxri Yaver Həzrəti Şehriyari (Padşahın fəxri Yaver) ünvanı verildi. Mustafa Kamal Paşa, 20 sentyabr 1918 tarixində Vahidəddinin Başyaver Naci (Eldəniz) Bəyə bir teleqraf çəkərək İldırım Orduları Qrupunun döyüş gücünün qalmadığını bildirərək sülh istəməsini təklif etdi. Ayrıca yeni hükumette özünün Hərbiyə Naziri və Başkumandan Vəkili olaraq vəzifələndirilməsinə istədi. Ardından 6 Oktyabrdaoktyabrda 7-ci Ordu komandirliyində istefa etdi.

19 Sentyabrsentyabr 1918-ci ildə Edmund Allenby əmrindəki İngilis qüvvələri, ümumi hücuma keçərək üç ordudan ibarət İldırım Orduları qrupuna ağır bir məğlubiyyətə uğratdı. 1 Oktyabrdaoktyabrda Şam, 25 Oktyabrdaoktyabrda Hələb düşdü. Mustafa Kamal Paşa, İngilis əsgərlərini, Hələbdə dayandıraraq, müdafiə xətti qurmağı bacardı.

30 oktyabr 1918-ci ildə Mondros Müqaviləsi imzalandı və sabahısı gün günorta vaxtında qüvvəyə girdi. Mondros Mütarekenamesi 19-cu maddəsi lazımınca, İldırım Orduları Qrupu komandiri olan Otto Liman von Sanders Paşanın vəzifədən alınması üzərinə Mustafa Kamal Paşa bu vəzifəyə gətirildi. Ancaq 7 Noyabrdanoyabrda İldırım Orduları Qrupu ilə 7-ci Ordu ləğv edildi.

10 Noyabrnoyabr 1918 tarixində Yıldırım Kıt'alarınınKıtalarının başçılığını 2-ci Ordu Komandiri Nihat Paşaya buraxaraq Adanadan İstanbula hərəkət etdi və 13 Noyabrdanoyabrda İstanbula Haydarpaşa Garı'naGarına çatdı. Haydarpaşa'danHaydarpaşadan İstanbula keçərkən boğaza dəmirli düşmən döyüş gəmilərini gördüyündə məşhur "Gəldikləri kimi gedərlər" sözünü söylədi. Sülh dövründə Fəthi bəy (Okyar) ilə birlikdə Əhməd İzzət (Furgaç) Paşa tərəfdarı və Əhməd Tofiq Paşa (Okday) əleyhdarı bir rəftarı qoyan Minbər qəzetini çıxararaq siyasi cəhdlər etdi.

Mondros Sülhündən sonra Anadoluda milislər (Kuvayi Milliye) şəklində təşkilatlanan müqavimət hərəkatları başlamışdı. Özü son vəzifə yeri Adanadan ayrılmadan Ulukışla'yaUlukışlaya gələrək ilk örgütlenmeyi başlatmışdır.

2 Fevralfevral 1919 tarixində Mersinli Camal Paşa şərqdəki Osmanlı ordularını sülh şərtlərinə görə təşkil üçün müfəttiş olaraq Anadoluya göndərilmişdi. İngilis Yüksək Komissarı Admiral Calthorpe və Fransız Yüksək Komissarı Admiral Amet, 1918-ci ilin noyabr ayında Osmanlı hökumətinə nota verdilər. Şərqdə Türklərin silahlanıb xristianları öldürdüyünü, buna qarşı tədbir alınmasını tələb etdilər. Mustafa Kamal Paşa, Padşah Vahidəddin tərəfindən işğal qüvvələrinin Yüksək komiserlerinin verdiyi notlar lazımınca fövqəladə səlahiyyətlərlə təchiz edilərək Vilayət-i Sitte (Altı Vilayət) 'dəki Xristian əhalini qorumaq və işğal qüvvələrinə qarşı edilən kiçik diametrli üsyanları yatırmaq üçün vəzifələndirildi. Atatürk, jurnalist Falih Rıfkı Atay'aAtaya Samsuna hərəkət etmədən əvvəl Vahidəddin ilə olan son görüşməsini izah etmişdir. Bu görüşdə Vahidəddin, Samsuna hərəkət etmədən əvvəl özünü ziyarətə gələn Mustafa Kamal Paşaya "Paşa Paşa, indiyə qədər dövlətə çox xidmət etdin, bunların hamısı artıq bu kitaba daxil olmuşdur, tarixə keçmişdir. Bunları unutmaq, əsl indi edəcəyin xidmət hamısından mühüm ola bilər. Paşa Paşa, dövləti qurtar! " demişdir. Ancaq Atatürk, Vahidəddinin səmimiyyətindən əmin ola bilmədiyini, onun SSRİ dövlətlərinin siyasətinə uyğun hərəkət edərək bu siyasətə qarşı gələn Türklərin yatıştırılmasını istədiyini izah etmişdir. Mustafa Kamal, 19 Maymay 1919-cu ildə Refet Bəy (Belə), Kazım bəy (Diri), 'Ayıcı' Mehmet Arif bəy, Xosrov (Gerede) bəylərlə birlikdə Samsuna çıxdı.<ref>http://web.archive.org/web/20160304120228/http://www.ataturk.net/mmuc/samsun.html</ref>

Mustafa Kamal və yoldaşları Havzadakı işlərini tamamladıqdan sonra 12 iyun [[1919]]-cu ildə Amasiyaya keçdi. 22 İyuniyun [[1919]]-cu ildə Rauf bəy (Orbay), Kazım Qarabəkir Paşa, Refet Bəy (Belə) və Ali Fuat Paşa (Cebesoy) ilə birlikdə Amasya bəyanaməsini nəşr etdi. Təmimnamə hazırlandıqdan sonra Ərzurumda olan 15-ci Kolordu Komandiri Kazım Karabekirə göndərilərək təsdiqi alındı. Daha sonra bütün mülki amir və hərbi komandirlərə teleqrafla çatdırıldı. Amasya bəyanaməsi İstanbulda olan işğal güclərinin reaksiyasını çəkmişdir və İngilislər Mustafa Kamalı İstanbula geri gətirmək üçün [[İstanbul]] hökuməti üzərindəki təzyiqlərini artırmışdır. Bu sırada Daxili İşlər naziri olan Əli Kamal bəy bir təmimnamə yayımlayarak Mustafa Kamalın yaxşı bir əsgər olduğunu ancaq İngilis təzyiqi nəticəsində vəzifəsindən alındığını ifadə etmişdir. Amasya bəyanaməsində vətənin bütövlüyü və millətin müstəqilliyinin təhlükədə olduğu, İstanbul Hökümətinin üzərinə götürdüyü məsuliyyəti yerinə yetirmək, bu vəziyyətin milləti yox olmuş kimi göstərdiyi izah edilmişdir. Təlimatnamədə "Millətin istiqlalını yenə millətin əzm və qərarının qurtaracağını" elan edilmişdir. Anadolunun hər baxımdan etibarlı bir yeri olan Sivasda bir konqres toplanacağı ifadə edilmişdir. Bu konqresə qatılmaq üçün hər ildən 3 nümayəndənin seçilərək göndərilməsi və nümayəndələrin Səyahətlərini gizli tutmaları istənmişdir. Şərq illəri üçün də Ərzurumda bir konqresin toplanacağı, daha sonra [[Ərzurum]] Konqresi üzvlərinin də Sivasa qatılmaq üzrə hərəkət edəcəyi ifadə edilmişdir.<ref>http://web.archive.org/web/20160201090309/http://www.ataturk.net:80/mmuc/amasya.html</ref>

27 dekabr [[1919]]-cu ildə Ankarada həyəcanla qarşılandı. Bu dövrdə, Osmanlı torpaqlarının bölüşdürülməsi prosesinin son mərhələsi olub "Amerika mandatı" olaraq dilə gələn xarici siyasət problemi də müzakirə rədd edilmişdir. Dekabr 1919 tarixini daşıyan son [[ABŞ]] təklifində<ref>http://en.calameo.com/read/0023338636d2f3c39012e</ref> "geniş bir Ermənistan yanında bir Türk Dövləti" qurulması strateji hədəf olaraq ortaya qoyulmuşdur. Osmanlı Məclis-i Məbusanı Martmart 1920-ci ildə işğal qüvvələri tərəfindən basılması və qabaqda gələn cəsarətli məbuslar həbs olunması üzərinə 23 Aprelaprel 1920-ci ildə Ankarada Türkiyə Böyük Millət Məclisinin açılmasını təmin etdi. Ərzurum məbusu sifətiylə Məclis və Hökumət Başçılığına seçildi. TBMM bir qurucu məclis kimi çalışaraq İstiqlaliyyət Müharibəsini icra edəcək olan Anadolu hökumətinin infrastrukturunu qurdu.

Ingiltərə baş naziri Lloyd Corca görə Yunanıstan böyüməli və İngiltərə ilə mənfəətləri birleştirilmeliydi. Yunanıstan boğazları Avropaya açıq tutmalı, Aralıq dənizində İngiltərənin maraqlarına uyğun davranmalıydı. Əgər belə davranmazsam İngilis donanması onu uslandırmak üçün çatardı. Sevres sazişinin qüvvət istifadə tətbiq oluna aydın olmuşdu. İttifaq Dövlətləri isə qüvvət istifadə halda deyildi. İttifaq Dövlətləri, yunanlar yalnız Türk illərini alıb öz vətəninə qatmaq üçün deyil, öz iddialarını da icra etmək üçün Anadoluya çıxardı. Ancaq İttifaq Dövlətləri də Türkiyəyə qarşı tətbiq olunacaq siyasətlərdə artıq birlikdə deyil. İtaliya Yunanların Anadoluya yerləşməsindən ötəri narahat idi. Fransa isə Suriyadakı torpaq qazanclarını kafi görür. Artıq Yunanlar öz orduları Anadoluya boyun eğdirmek məcburiyyətindədir. Mustafa Kamal də Yunan ordusunu yenerse, Türkiyəni xilas olacaq. 6 Yanvaryanvar 1921 günü Bursa da Eskişehirə və [[Uşak'tan]]dan [[Afyonkarahisar|Afyon']]a doğru iki qol halında irəli harekâta başlayan Yunan Ordusu, 9 Yanvaryanvar İnönü mövqelərini qədər irəlilədi. Ancaq Türk Ordusunun müdafiəsi qarşısında irəli getməyəcəyini anlayaraq, 11 yanvar 1921 səhəri İnönü mövqelərdən çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Birinci İnönü Müharibəsi nizamlı ordunun ilk zəfəri olduğundan Kuva-yi Milliyeden nizamlı orduya keçid sürətlənmiş, xalqın yeni qurulan orduya etibarı artmışdır. Bu müvəffəqiyyət bütün dünyanın diqqətini çəkmiş; İttifaq Dövlətləri, 26 yanvar 1921-ci ildə Osmanlı Dövlətinin Londona bir heyət göndərməsini və bu yığıncaqda Ankara hökumətini də nümayəndə alınmasını istəmişlər.<ref>http://web.archive.org/web/20160303232935/http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Birinci_Inonu_Zaferi/Birinci_Inonu_Zaferi.html</ref>

Birinci İnönü zəfərindən sonra İttifaq Dövlətləri Sevr Andlaşmasında Türklərin faydasına bir dəyişiklik edilməsini görüşmək üçün Londonda bir konfrans toplanmasına qərar vermişlər. 21 Fevralfevral-11 Martmart 1921 tarixləri arasında edilən konfransda, Türklər faydasına bir nəticə çıxmamış, mübarizə davam etmişdir. Yunanıstan, London Konfransı bitmədən, Anadoluda yeni bir hücum etmək üzrə hazırlıqlara başlamışdır. 23 Martmart 1921 günü səhər erkən saatlarda, 3-cü Yunan korpusunun Qərb cəbhəsində, 1-ci Yunan korpusunun da Cənubi cəbhəsində irəli hərəkətə keçməsiylə Müharibələr başlamışdır. 23 Martmart-1 Aprelaprel 1921 arasında meydana gələn İkinci İnönü Müharibəsi təkrar Türk Qüvvələrinin zəfəriylə sona çatmışdır. Bu zəfərdən sonra Fransızlar Zonguldakdan, İtalyanlar da Cənubi Anadoludan əsgərlərini çəkməyə başlamışdır.<ref>http://web.archive.org/web/20151120012041/http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Ikinci_Inonu/Ikinci_Inonu_Muharebesi.html</ref>

İnönü Döyüşlərində müdafiə taktikası tətbiq edən Türk Ordusu, Aslıhanlar-Dumlupınar çarpışmalarında isə hələ hücum gücünə çata bilmədiyini göstərmişdi. Bu vəziyyətdən faydalanmağa qərar verən Yunan Ordusu İnönü, Eskişehir, Tiryək və Kütahya arasındakı xəttdə iştirak edən Türk mövqelərini yüklənərək buraları işğal etmək və Ankaraya qədər irəliləmək istəyirdi. Möhkəmlətmə birliklərlə yaxşıca güclənən Yunan Ordusu 10 iyul 1921-ci ildə etibarən hücuma keçdi və 20 İyulaiyula qədər etdikləri hücumlarla Türk Ordusunu geri çəkilməyə məcbur etdi. Mustafa Kamal Paşa Türk Ordusunun Sakarya çayının şərqinə qədər çəkilməsini əmr etdi. Beləcə vaxt kazanılacaktı. Bu döyüşlər sonunda Eskişehir, Kütahya, Afyon kimi böyük strateji bölgələr əldən çıxdı. TBMM-mənəvi pozuqluğu yaşandı və sərt müzakirələr meydana gəldi. Ancaq Yunan Ordusu böyük atəş və silah üstünlüyünə baxmayaraq, Türk Ordusunu yox edə bilməmişdi. Türk Ordusu, etibarlı bir şəkildə Sakarya şərqinə çəkilmişdi.<ref>http://web.archive.org/web/20150904012304/http://www.ataturk.net:80/mmuc/kutahya.html</ref>

Kütahya-Eskişehir Müharibəsi sonrasında Böyük Millət Məclisi içində iqtidara yəni Mustafa Kamal Paşaya qarşı reaksiyalar artmağa başladı. Bu müxalifəti yöneltenler ordunun başına keçməsi üçün Mustafa Kamal Paşaya təzyiq etməyə başladı. Gerçək niyyətləri isə Onu Ankaradan uzaqlaşdırmaq və Ənvər Paşanın iqtidarını təmin etmək idi. Mustafa Kamal Paşa, 4 Avqustavqust 1921 günü Böyük Millət Məclisində etdiyi danışmaqla başkomutan olmağı qəbul etdiyini ancaq başkomutanlığın faydalı ola bilməsi üçün Məclisin ordu ilə əlaqədar səlahiyyətlərini üç ay müddətində özündə yığacaq bir qanun çıxardılması lazım olduğunu açıqladı. Paşanın baş komandirliyini istəyənlərin bu şəkildə xəyalları suya salınmış oldu. 5 Avqustavqust 1921 günü səs birliyi ilə çıxardılan qanun ilə Mustafa Kamal Paşa, TBMM Orduları Başkomutanlığı'naBaşkomandırlığına gətirildi.

Mustafa Kamal Paşa, Başkomutanlığa keçməsinin dərhal ardından nəşr Tekalif-i Milliye Əmrləri ilə xalqı ordunun təchiz edilməsi üçün səfərbərliyə çağırdı. 12 Avqustdaavqustda Polatlı'daPolatlıda təftiş edərkən atdan düşdü və qabırğa sümüyü qırıldı. 23 Avqustavqust-13 Sentyabrsentyabr 1921 tarixlərində edilən [[Sakarya Meydandöyüşü|Sakarya meydan Muharebesi'döyüşü]]nde Yunan Ordusunun hücum gücü tükəndi. Türk Ordusu ani bir hücumla Yunan Ordusunu Sakarya çayının şərqindən çıxarmağı bacardı. Bu zəfərdən sonra 19 sentyabr 1921-ci ildə Böyük Millət Məclisi Baş komandir Mustafa Kamal Paşanı yekdilliklə Marşal rütbəsinə qaldırdı etdirdi və Qazi titulu verdi.<ref>https://books.google.com.tr/books?id=EdiFsMEMP7MC&pg=PT174&dq=sakarya+mareşal+gazi&hl=en&ei=mdhHTof1L86Qswb3o8WzCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> Sakarya Meydan Müharibəsi sonunda Türk ordusunun itki; 5713 şəhid, 18.480 yaralı, 828 əsir və 14.268 itkin olmaq üzrə ümumi 49.289'-dur. Yunan ordusunun zərəri; 3758 ölü, 18.955 yaralı, 354 itkin olmaq üzrə ümumi 23.007'-dir.

Sakarya Meydan Müharibəsini sonra, 13 oktyabr 1921-ci ildə Ankara hökuməti ilə Cənubi Qafqaz respublikaları arasında Qars müqaviləsi imzalandı. Beləcə Türkiyənin şərq sərhədi tamamilə təhlükəsizlik altına alındı. Fransa isə TBMM Hökuməti ilə 20 Oktyabroktyabr 1921-ci ildə Ankara sazişi imzaladı. Bu andlaşma ilə Fransa TBMM Hökumətini tanımış və Hatay-İskenderun xaricində, Türkiyənin bugünkü cənub sərhədi çəkildi. Əhd sayəsində cənub cəbhəsi etibarlı vəziyyətə gəldiyindən buradakı Türk birlikləri də Qərb Cəbhəsinə yerləşdirilir. İtalyanlar isə, Sakarya Meydan Müharibəsini sonra Cənubi Ege və Aralıq dənizi bölgələrində tutunamayacaklarını anlayaraq 1921-ci ilin sonuna qədər işğal etdikləri yerlərdən çəkildi. Sakarya Meydan Müharibəsi sonrasında İngiltərə də Ankaranı tanıyaraq TBMM ilə, 23 oktyabr 1921 tarixində məhbusların sərbəst buraxılması mövzusunda əhd edildi.

[[Şəkil:Kocatepe1922.jpg|thumb|300px|Baş komandir Marşal Qazi Mustafa Kamal Paşa Kocatepe'deKocatepede. (26 Avqustavqust 1922)]]

Tam 1 il sürən hücum hazırlıqları nəticəsində, 26 Avqustavqust 1922 səhəri böyük bir diqqətlə hazırlanan hücum planı tətbiqə qoyuldu. 26-30 avqust 1922-ci ildə edilən Böyük Hücum, Qurtuluş Döyüşünün son mərhələsidir. 30 Avqustavqust günü BaşkomutanlıkBaşkomandırlık Meydanmeydan Muharebesi'ndedöyüşünde bir gün içində Yunan Ordusunun böyük bir hissəsi məhv edildi. 31 Avqustdaavqustda Mustafa Kamal Paşa komandirlərini Çalköy'deki qərargahında yığaraq qaça bilən Yunan qüvvələrinin sürətli bir şəkildə təqib edilməsini və İzmir ilə ətrafındakı kuvvetleriyle birleşmemesi üçün üç qoldan Egeyə doğru ilerlenmesini əmr etdi. 1 Sentyabrsentyabr günü Baş komandir Mustafa Kamal bir bəyanat yayımlayaraq ordulara bu əmrini verdi: '' "Bütün yoldaşlarımın Anadoluda daha başqa meydan müharibələr veriləcəyini nəzərə alaraq irəliləməsini və hər kəsin ağıl gücünü, igidlik və vətənpərvərlik qaynaqlarını yarışırcasına əsirgəmədən verməyə davam etməsini istəyirəm. Ordular ilk hədəfiniz Aralıq dənizinin. İrəli!"''<ref>http://web.archive.org/web/20160304002726/http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Izmirin_Kurtulusu/Izmirin_Kurtulusu.htm</ref>

Türk Ordusu 2 Sentyabrdasentyabrda Xidmətçinin geri aldı. Burada Yunan Ordusu baş komandiri General Nikolaos Trikupis əsir edildi. 9 Sentyabrdasentyabrda Türk süvariləri İzmirə girdi. 18 Sentyabrsentyabr 1922-ci ildə qədər edilən Takip harekatıyla bütün Qərb Anadoludakı Yunan birlikləri sərhəd xaricinə çıxarıldı. Türk ordusunun qazandığı bu müvəffəqiyyət, Mudanya Atəşkəs sazişinə gedən müddəti başlatdı.

Karşıyaka'daKarşıyakada Mustafa Kamalın qalması üçün yaxınları Yunanların əlində əsir olan bir ata-oğul evlərini hazırlamışdır. Bu evdə daha əvvəl Yunan kralı Konstantin də qalmış, evə nərdivanlarda ayaqları altına sərilən Türk Bayrağını tapdalayaraq girmişdir. Bu dəfə ata-oğul pilləkəndə Yunan Bayrağını sərmişdir. Mustafa Kamal Paşa evə girecekken "Lütfedin, bu qarşılıqla bu ləkəni silin!" deyilmişdir. Mustafa Kamal Paşa da "O, keçmişsə səhv etmiş; bir millətin qüruru olan bayraq tapdalanmaz, mən onun səhvini təkrar etməm. Bayrağı qaldırın yerdən." deyərək bayrağı kaldırtmıştır.

Mudanya Atəşkəs sazişindən sonra sülh danışıqlarının aparılması üçün tərəfsiz bir ölkə olan İsveçrənin Lozanna şəhəri seçilmişdir. Türkiyəni İsmət İnönü təmsil etmişdir. Konfrans 20 noyabr 1922 günü toplanmış və anlaşılmazlıq nəticəsində 4 fevral 1923-cü ildə danışıqlar kəsilmişdir. 23 Aprelaprel 1923-cü ildə danışıqlar təkrar başlamış və 24 iyul 1923-cü ildə Lozanna müqaviləsi imzalanmışdır. [[Lozanna müqaviləsi (1923)|Lozanna Andlaşması]]nda 20 oktyabr 1921-ci ildə Fransızlarla edilən Ankara Antlaşmasındaki cənub sərhədi eynilə qorunmuşdur. İraq sərhədi çizilememiş və 9 ay ərzində həll edilməsi qərarlaşdırılmışdır. Meriç çayı yunanlarla olan sərhəd qəbul edilmişdir. Karaağaç və Ətrafı döyüş təzminatı olaraq Türkiyəyə verilmişdir. Ege dənizindəki Bozcaada və İmroz Türkiyəyə verilmiş, Yunanların əlində qalan Anadoluya yaxın adaların silahsızlandırılmasına qərar verilmişdir. Kapitulyasiyalar tamamilə qaldırılmışdır. 1845'ten-ci ildən Birinci Dünya Müharibəsinin sonuna qədər olan Osmanlı İmperiyasının borcları sərmayə üzərindən yenidən hesablanaraq azaldılmışdır. Öhdəliklər Osmanlıdan ayrılan dövlətlərə gəlirlərinə mütənasib olaraq bölüştürülmüştür. Türkiyənin borcları Türk pulu və ya fransız frankı üzərindən ödəmə təklifi qəbul edilmişdir. Lozanna Boğazlar Müqaviləsi ilə Boğazlardan sərbəst keçid təmin edilmiş, Boğazlar Komissiyası qurulmuş, Boğazlar və ətrafıdır askersiz hala gətirilməsi təmin edilmişdir. İstanbulda yaşayan Rumlarla Qərb Trakyada yaşayan Türklər xaric Türkiyədəki bütün Rumlarla Yunanıstandakı bütün Türklərin yer dəyişdirməsi təsdiq edilmişdir.<ref>http://web.archive.org/web/20160109163845/http://www.ataturk.net:80/mmuc/lozan.html</ref> Beləcə Qurtuluş Döyüşü, 24 iyul 1923-cü ildə imzalanan Lozan Müqaviləsi nəticələnmişdir. Bu andlaşma ilə Sevr müqaviləsi qüvvədən qalxmış, Türkiyə Respublikası Lozanna müqaviləsi təməlləri üzərinə qurulmuşdur.

Zəfərdən sonra Atatürk; müasir, mütərəqqi və sekulyar bir millət yaratmaq üçün siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrdə [[sekulyarizm|sekulyarist]] və [[millətçilik|millətçi]] [[Atatürk islahatları|islahatlar]]a başladı. Xaricilərə verilən iqtisadi imtiyazlar ləğv edildi və istehsal vasitələri və dəmir yolları milliləşdirildi. "Təhsil birliyi qanunu" ilə təhsil Türkiyə hökumətinin nəzarətinə keçdi. Sekulyar və elmi təhsil vacib idi. Minlərlə yeni məktəb tikildi. İbtidai təhsil pulsuz və məcburi olmuşdur. Xarici məktəblər dövlət nəzarəti altına alındı. Kəndlilərin kürəyinə ağır vergilər endirildi. Kişilər üçün çiləmə və paltarda dəyişiklik edildi. Təqvimə, vaxta və ölçülərə dəyişiklik edildi. Məclis tərəfindən çıxarıldı və sekulyar "türk qanunu mədənisi" qüvvəyə mindi. Bir çox qərb ölkələrindən əvvəl qadınların vətəndaş və siyasi hüquqları tanınıb. Çoxarvadlılıq qadağandır. Qadının şəhadəti və miras hüququ kişilərin ifadəsinə bərabər tutuldu. Bənzər şəkildə, dünyanın çoxu ölkəsindən əvvəl olaraq Türkiyədə qadınların ilkin yerli seçkilərdə ([[1930]]), sonra ümumi seçkilərdə ([[1934]]) seçmə və seçilmə haqqı tanındı. Sekulyar qanunlar cəza və borc hüququnda qəbul edildi. "Sənaye təşviq qanunu" qəbul edildi. Torpaq islahatı üçün səy göstərildi.<ref>1 Noyabrnoyabr 1936-cı ildə Atatürk, 5-ci dövr, 2-ci qanunvericilik ilinin açılış nitqində bunları söylədi: "Kamutayın yüksək himayəsindən torpaq qanununun nəticəsinə çatacağını gözləyirəm. Vətənin təməli və inkişafı bu əsasdadır." (Millet Meclisi Tutanak Dergisi D. V, C. 13, Sa. 4)</ref> Ərəb hərflərinə əsaslanan osmanlı əlifbasının əvəzinə latın hərflərinə əsaslanan yeni türk əlifbası qəbul edildi. Xalqın savadlı olması üçün təhsil səfərbərliyi başladı. Universitet islahatı reallaşdı. "İlk beşillik sənaye planı" qüvvəyə mindi. Sinif və statusu fərqləndirən ləqəb və adlar çıxarıldı və soyadları tətbiq edildi. (Soyad qanununa uyğun olaraq [[24 noyabr]] [[1934]]-cü ildə TBMM tərəfindən Mustafa Kamala "Atatürk" soyadı verilmişdir.) Homojen və vahid bir millətin yaradılması üçün türkləşdirmə siyasəti həyata keçirildi.<ref>Sofos, Umut Özkırımlı & Spyros A. (2008). ''Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey''. New York: Columbia University Press. s. 167. ISBN 9780231700528.</ref><ref>Toktaş, Şule (2005). ''[https://www.academia.edu/761586 "Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority"]''. Journal of Historical Sociology. 18 (4).</ref><ref>Jongerden, Joost; Verheij, Jelle, (Edl.) (18 mart 2019). ''Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870–1915''. Leiden: Brill. s. 300. ISBN 978-90-04-22518-3.</ref> Qeyri-türk azlıqları kütləvi şəkildə türk dilində danışmağa məcbur edildi,<ref>Kieser, Hans-Lukas, (Ed.) (2006). ''[https://books.google.com/books?id=VKVSHjjUT2UC Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities]'' ([Online-Ausg.] bas.). London: Tauris. s. 45. ISBN 9781845111410.</ref> qeyri-türk toponomiya və azlıqların soyadları türk dilinə tərcümə edildi.<ref>Öktem, Kerem (2008). [http://ejts.revues.org/index2243.html "The Nation's Imprint: Demographic Engineering and the Change of Toponymes in Republican Turkey"]. ''European Journal of Turkish Studies, 7''.</ref><ref>Aslan, Senem (18 mart 2019). [http://ejts.revues.org/index4142.html "Incoherent State: The Controversy over Kurdish Naming in Turkey"]. ''European Journal of Turkish Studies. Social Sciences on Contemporary Turkey, 10''.</ref>