Vikipediya

Mustafa Kamal Atatürk: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 34:
'''Mustafa Kamal Atatürk'''<ref>Atatürk 1934-cü ildən sonra Mustafa adını istifadə etmədi. 1935-ci ildə özünü Kamâl adlandırdı. Lakin, o, həyatının böyük bir hissəsində istifadə etdiyi Mustafa və Kemal ({{dil-az|Kamal}}) adları ilə xatırlanır.</ref> ({{dil-tr|Mustafa Kemal Atatürk}}; 1934-cü ildən 1935-ci ilə dək ''Kemal Atatürk'';<ref>[[:Şəkil:Atatürk'ün 993 814 seri numaralı nüfus cüzdanı.jpg|Şəxsiyyət vəsiqəsi (1934-cü il)]]</ref> 1935-ci ildən sonra ''Kamâl Atatürk'';<ref>[[:Şəkil:Atatürk'ün 993 815 seri numaralı nüfus cüzdanı.jpg|Şəxsiyyət vəsiqəsi (1935-ci il)]]</ref> d. 1881, [[Saloniki]] – ö. 10 noyabr 1938, [[İstanbul]]) — [[Osmanlı türkləri|osmanlı]]-[[Anadolu türkləri|türk]] [[paşa]], [[marşal]], islahatçı, siyasətçi və dövlət xadimi. Ölkəsində [[monarxiya]]nı ləğv edərək [[respublika]]nı qurdu və 1923-cü ildən 1938-ci ildəki vəfatına qədər [[Türkiyə prezidentlərinin siyahısı|prezident]] vəzifəsini icra etdi.<ref name=zurcher142>Zürcher, ''Turkey : a modern history'', 142</ref>
 
[[Birinci Dünya Müharibəsi]] əsnasında Osmanlıosmanlı ordusunda xidmət edən Atatürk; Çanaqqala Cəbhəsinde polkovnikliyə, Sina-Fələstin Cəbhəsinde isə İldırım Orduları (7-ci Ordu) generallığına təyin edilmişdir. Döyüşün sonunda Osmanlı İmperiyasının məğlubiyyətini taxıban [[Türkiyə İstiqlaliyyət Müharibəsi]]ndəki [[Türk Milli Hərəkatı]]na öndərlik etmişdir. Qurtuluş döyüşü müddətində [[Ankara Hökuməti]]ni qurmuş, hərbi hərəkətləriylə [[İttifaq dövlətləri]] tərəfindən göndərilən hərbi gücləri məğlubiyyətə uğratmış və türk millətini zəfərə aparmışdır. Atatürk daha sonra köhnə Osmanlı İmperiyasını müasir və [[Dünyəvi dövlət|sekulyar]] bir millət dövlətinə çevirmək üçün siyasi, iqtisadi, ictimai və mədəni islahatlar başlatmışdır. Liderliyi altında minlərlə yeni məktəb inşa edildi.<ref>Mastering Modern World History by Norman Lowe, second edition</ref> İbtidai pulsuz və zəruri hala gətirildi. Qadınlara qeyri bərabərlik və siyasi hüquqlar verildi. Kəndlilərin kürəyinə yüklənən ağır vergilər azaldıldı. Türk orduları baş komandiri olaraq [[Sakarya zəfəri|Sakarya Meydan Müharibəsind]]əki müvəffəqiyyətinə görə [[19 sentyabr]] [[1921]]-ci il tarixində "Qazi" adını almış və marşallığa yüksəlmişdir. [[Cümhuriyyət Xalq Partiyası|Xalq Firqəsini]] qurmuş və ilk ümumi başçısı olmuşdur. [[1938]]-ci ildəki vəfatına qədər arxa arxaya 4 dəfə prezident seçilən Atatürk, bu vəzifəni ən uzun müddət icra edən prezident olmuşdur.<ref name="tempo">''Türkiye'nin 75 yılı'' , Tempo Yayıncılık, İstanbul, 1998, p.48,59,250</ref>
 
Atatürk tarixdə oynadığı əhəmiyyətli roldan ötəri bir çox yazar və tarixçi tərəfindən araşdırılmış və haqqında 379 əsər yazılmışdır. Bu yönü ilə haqqında ən çox əsər yazılan ilk 100 adam arasında iştirak etməkdədir. Ayrıca dünyada ilk dəfə və tək nümunə olmaq üzrə, [[Birləşmiş Millətlər]]in [[UNESCO]] təşkilatı tərəfindən, özünün 100-cü doğum ili olması səbəbiylə və bütün ölkələrin yekdilliklə [[1981]]-ci ilin "Atatürk ili" olaraq qəbul edilmişdir. Jurnallarının noyabr 1981 sayında da, Atatürk və Türkiyə mövzusu ələ alınmışdır.<ref name="Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority">{{cite journal |last = Toktas |first = Sule |title = Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority |journal = Journal of Historical Sociology |year = 2005 |volume = 18 |issue = 4 |url = https://www.academia.edu/761586 |accessdate = 7 January 2013 }}</ref>
Sətir 67:
}}</ref>
 
Mustafa, dünyəvi bir məktəb olan və bürokrat yetişdirən Saloniki Mülküyə Rüşdiyyəsinə qəbul oldu. Ancaq mühitindəki əsgəri tələbələr məktəb formalarından da təsirlənərək, anasının qarşı çıxmasına baxmayaraq, [[1893]]-ci ildə Saloniki Əsgəri Rüşdiyyəsinə daxil olur. Bu məktəbdə riyaziyyat müəllimi Kapitan Üsküplü Mustafa Səbri Bəy, ona mənası mükəmməllik, yetkinlik olan "Kamal" adını qoydu. Fransız Müəllimlərdili müəllimi Kapitan Nakiyüddin Bəy (Yücekök), azadlıq düşüncəsi ilə gənc Mustafa Kamalın düşüncə quruluşunu təsir göstərdi. Mustafa Kamal Qülləli Əsgəri İdadisinə girməyi fikirləşsə də ona böyük qardaşlıq edən Salonikili zabit Həsən bəyin tövsiyəsinə qulaq asaraq Manastır Əsgəri İdadisinə qəbul olur.
 
[[1896]]-[[1899]]-ci illərdə oxuduğu Manastır Əsgəri İdadisində tarix müəllimi Kolağası Mehmet Tofiq bəy, Mustafa Kamalın tarixə olan marağını gücləndirdi. Bu tarixdə başlayan [[1897]]-ci ildə baş verən [[Osmanlı-Yunan müharibəsi (1897)|Osmanlı-Yunan müharibəsində]] könüllü olaraq iştirak etmək istədisə də həm İdadi şagirdi, həm də 16 yaşında olduğuna görə cəbhəyə gedə bilməmişdir. Bu məktəbi ikincilikle bitirdi. 13 mart [[1899]]-cu ildə İstanbulda Mekteb-i Harbiye-i Şahaneye girdi. Birinci sinifi 27-ci, ikinci sinifi 11-ci, üçüncü sinfi [[1902]]-ci ildə leytenant rütbəsi 549 adam arasından piyada sinif səkkizincisi ([[1317]] – P.8) olaraq bitirdi. Dərhal sonra Erkan-ı Hərbiyə Məktəbinə (Hərb Akademiyası) davam edərək [[11 yanvar]] [[1905]]-ci ildə ''qərargah kapitan'' rütbəsiylə məzun oldu
Sətir 77:
23 iyul 1908-ci ildə Hökumətin elanından sonra dekabr 1908 sonlarında İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti tərəfindən ictimai və siyasi problemləri və təhlükəsizlik problemlərini araşdırmaq üzrə bu günki Liviyanın bir parçası olan [[Tripolitaniya|Trablus-qərb]]ə göndərildi. Burada 1908 İnqilabının fikirlərini Libyalılara yaymağa və buradakı əhalinin müxtəlif təbəqələrindən gələnləri Jön Türk siyasətinə qazanmağa çalışdı. Bu siyasi vəzifənin yanında bölgə xalqının təhlükəsizliyi ilə də maraqlandı. Şəhərin xaricində edilən bir döyüş manevrində Bingazi qarnizonuna öndərlik edərək əsgərlərə müasir taktikalar öyrətdi. Bu manevr müddətində üsyana meyilli Şeyx Mənsurun evini qucaqlayaraq bölgədə sistem əleyhdarı başqa güclü kəslərə nümunə olması məqsədiylə onu nəzarət altına aldı. Ayrıca həm şəhərli insanları həm də çöl bölgə insanlarını qorumaq üçün bir ehtiyat ordu planlamağa başladı.
 
13 yanvar 1909-cu ildə 3-cü Orduya bağlı Saloniki Redif Firqəsinin Qərargah Başçısı oldu və 13 aprel 1909-cu ildə hökumətin qarşı 3-cü Orduya bağlı Taşkışlada yerləşən 2-ci və 4-cü Avcı Taburlarının üsyanıyla başlayan, digər birliklərin iştirakı genişlənən 31 mart qiyamını basdırmaq üzrə Saloniki və Ədirnədən yola çıxaraq Mirliva Mahmud Şövkət Paşanın komandanlığı 19 aprel 1909-cu ildə İstanbula girəcək olan hərəkət Ordusunaordusuna bağlı birinci mərhələ birliklərinin qərargah başçısı oldu. Daha sonra 3-cü Ordu Kurmaylığı, 3-cü Ordu Subay Talimgâhı Komandirliyi, 5-ci Kolordu Kurmaylığı, 38-ci Piyada Alayı Komandirliyi vəzifələrində tapıldı.
 
Stuart Klaynın ''Türk Havaçılıq Xronologiyası'' kitabına görə<ref>http://web.archive.org/web/20150705004217/http://www.gazetevatan.com/tek-korkusu-ucaga-binmekti-3482-yasam/</ref>, Mustafa Kamal, 1910-ci ildə Fransada təşkil edilən Picardie Manevrlərinə qatıldı. Burada yeni istehsal olunan təyyarələrin sınaq uçuşuları edilirdi. Əli Rza Paşa, bu uçuşlardan birinə qatılmaq istəyən Mustafa Kamalı önlədi. Və dərhal sonra uçuş edən o təyyarə dönüş əsnasında yerə çaxıldı. Bəzi qaynaqlar tərəfindən, bu hekayəyə əsaslanaraq Atatürkün təyyarəyə minməkdən qorxduğu iddia edilsə də kitabın yazıçısı Kline, Atatürkün hadisədən sonra 3 dəfə təyyarəyə mindiyini bəhs edir.
Sətir 84:
 
=== Trablus-qərb Döyüşü ===
[[Şəkil:Ataturk5.JPG|thumb|right|[[İtaliya-Osmanlı müharibəsi|Trablus-qərb döyüşünddöyüşü]]əndə Mustafa Kamal]]
İtalyanların Trablus-qərbə hücumuyla 19 sentyabr 1911-ci ildə başlayan Trablus-qərb döyüşündə, 27 noyabr 1911-ci ildə Mayor olan Mustafa Kamal, Mayor Ənvər bəy, Fuad (Bulca), Nuri (Conker) və Mayor Fəthi (Okyar) kimi digər İttihadçı zabitlərlə birlikdə 18 dekabr 1911-ci ildə hərəkət etdi. Mustafa Kamal ilə qrupu, Misirdə Qahirə və İsgəndəriyyə üzərindən Bingaziye getdi. 19 oktyabrda İskəndəriyədən yola çıxdıqdan bir müddət sonra bir xəstəlik keçirdi. 22 dekabrda Tobruk yaxınlığında zəfər qazandı. Dernedeki 16-17 yanvar 1912 hücumunda gözündən yaralanıb bir ay xəstəxanada müalicə gördü və 6 martda Dərnə Komandirliyinə gətirildi. Eyni ilin sentyabrında başlayan sülh danışıqlarına baxmayaraq qarşıdurmalar davam edərkən, Karadağın 8 oktyabrda Osmanlı Dövlətinə döyüş elan etməsi və Balkan müharibələrin başlaması səbəbiylə sülhə razı olunmasıyla Mustafa Kamal və digər zabitlər İstanbula geri döndülər.
=== Balkan Döyüşləri ===
Sətir 93:
=== Birinci Dünya Müharibəsi ===
[[Şəkil:Ataturk13.JPG|150px|thumb|Çanaqqala döyüşləri əsnasında.]]
[[Şəkil:Ataturk20.JPG|150px|left|thumb|Sina və Fələstin cəbhəsindeCəbhəsinde.]]
[[Şəkil:Mustafa Kemal Atatürk (1918).jpg|150px|thumb|Kamal Paşa, İldırım Orduları Qrupu Komandirliyi əsnasında (1918). Üzərindəki, padşahın fəxri yaveri olduğunu işarələyən şerittir.]]
[[Şəkil:Yeniçeri Atatürk.JPG|150px|left|thumb|Atatürk; Sofiya Ataşemiliteri ikən, verilən kostyumlu bala Yeniçəri paltarı ilə getmiş və ətrafında dərin bir heyranlıq maraq doğurmuşdur.]]
Sətir 100:
19-cu Firqa, 23 mart 1915-ci ildə Müstahkem Mevki Komandirliyi əmri ilə Eceabat bölgəsində ehtiyata alındı. 25 aprel 1915-ci ildə Gelibolu yarımadasına SSRİ dövlətlərinin etdiyi çıkartmalarıyla Çanaqqala Döyüşü başladı. 3-cü Kolordu komandiri Mehmet Esat Paşanın əmrində döyüşən Kaymakam (Podpolkovnik) Mustafa Kamal Arıburnuna çıxan ANZAC (Avstraliya və Yeni Zelandiya Kolordusu) birliklərinin yarımada içinə irəliləməsini Conkbayırında dayandırdı.<ref>http://en.calameo.com/read/0023338630e28235c4ab4</ref> Bu müvəffəqiyyət üzərinə 5-ci Ordu komandiri Marşal Otto Liman von Sandersin təqdirini qazandı və 1 iyun 1915-ci ildə Miralaylığa yüksəldi. İngilislərin avqust ayında Suvla Körfəzinə etdiyi ikinci çıxarmazdan sonra, 8 avqust axşamı Otto Liman von Sanders Anafartalar mövqeyində olan birliklərinin başçılığını verdi və 9-10 avqustda Anafartalar zaferini qazandı. Bu zəfəri 17 avqustda Kireçtepe və 21 avqustda II Anafartalar Zəfəri təqib etdi. Miralay Mustafa Kamal, Ruşen Eşref Bəy (Ünaydın) başda olmaq üzrə İstanbul mətbuatı tərəfindən "Anafartalar Qəhrəmanı" olaraq ictimaiyyətə tanıdıldı.
==== Qafqaz Cəbhəsi ====
14 yanvar 1916-cı ildə Geliboluda Ədirnəyə sövq edilmiş olan 16-cı Kolordu komandirliyinə təyin edildi. Ədirnədə olduğu 2 ay qədər müddət boyunca 16-cı Kolordunun doldurma, toparlanması və təhsili ilə maraqlandı. Şərq Cəbhəsində Rusrus birlikləri Osmanlı 3-cü Ordusunu püskürtmüş 16 fevralda Ərzurumu, 3 martda Bitlis, Muş, Van və Hakkaridə işğal etmişdi. Polkovnik Mustafa Kamal 15 mart tarixində 3-cü Ordunu dəstəkləməsi üçün əmrindəki 16-cı Korpusu ilə birlikdə Diyarbəkirə göndərildi. Rütbəsinə görə özünə ağır bir məsuliyyət verilən 16-cı Kolordu Komandiri Mustafa Kamal 1 aprel 1916-cı ildə Diyarbəkirdə ikən Tuğgeneralliğe (Mirliva) yüksəldildi və Paşa ünvanını aldı. Mustafa Kamal taktika bir geri çəkilmə əmri verdi. Daha sonra gözlənilməz bir hücum ilə [[Muş]]u Ruslardanruslardan qurtararaq Osmanlıosmanlı birliklərinə strateji bir üstünlük təmin etdi. Qafqaz cəbhəsindəki bu müvəffəqiyyətindən ötəri Qızıl Qılınc medalı ilə mükafatlandırıldı. Avqust ayında Muş və Bitlis tamamilə Rusrus işğalından qurtarıldı.
==== Sina və Fələstin Cəbhəsi ====
[[Şəkil:General Mustafa Kemal in Aleppo, 1917.png|thumb|150px|right|Mustafa Kamal Paşa 1917-ci ildə Hələbdə]]
Sətir 111:
1918-ci ilin iyun ayında [[Vyana]] və bu günki adı [[Karlovı Varı]] olan Karlsbada gedərək müalicə gördü. Sultan [[V Mehmed Rəşad|Mehmed Rəşad]]ın vəfatı və Vahidəddinin cülusu üzərinə 2 avqustda İstanbula döndü. 15 avqustda 7-ci Ordu Komandiri olaraq Fələstin Cəbhəsinə təyin edildi və sonra Fəxri Yaver Həzrəti Şehriyari (Padşahın fəxri Yaver) ünvanı verildi. Mustafa Kamal Paşa, 20 sentyabr 1918 tarixində Vahidəddinin Başyaver Naci (Eldəniz) Bəyə bir teleqraf çəkərək İldırım Orduları Qrupunun döyüş gücünün qalmadığını bildirərək sülh istəməsini təklif etdi. Ayrıca yeni hükumette özünün Hərbiyə Naziri və Başkumandan Vəkili olaraq vəzifələndirilməsinə istədi. Ardından 6 oktyabrda 7-ci Ordu komandirliyində istefa etdi.
 
19 sentyabr 1918-ci ildə Edmund AllenbyAllenbi əmrindəki İngilisingilis qüvvələri, ümumi hücuma keçərək üç ordudan ibarət İldırım Orduları qrupuna ağır bir məğlubiyyətə uğratdı. 1 oktyabrda Şam, 25 oktyabrda Hələb düşdü. Mustafa Kamal Paşa, İngilisingilis əsgərlərini, Hələbdə dayandıraraq, müdafiə xətti qurmağı bacardı.
 
30 oktyabr 1918-ci ildə Mondros Müqaviləsi imzalandı və sabahısı gün günorta vaxtında qüvvəyə girdi. Mondros Mütarekenamesi 19-cu maddəsi lazımınca, İldırım Orduları Qrupu komandiri olan Otto Liman von Sanders Paşanın vəzifədən alınması üzərinə Mustafa Kamal Paşa bu vəzifəyə gətirildi. Ancaq 7 noyabrda İldırım Orduları Qrupu ilə 7-ci Ordu ləğv edildi.
Sətir 121:
Mondros Sülhündən sonra Anadoluda milislər (Kuvayi Milliye) şəklində təşkilatlanan müqavimət hərəkatları başlamışdı. Özü son vəzifə yeri Adanadan ayrılmadan Ulukışlaya gələrək ilk örgütlenmeyi başlatmışdır.
==== Mustafa Kamalın Samsuna çıxışı ====
2 fevral 1919 tarixində Mersinli Camal Paşa şərqdəki Osmanlıosmanlı ordularını sülh şərtlərinə görə təşkil üçün müfəttiş olaraq Anadoluya göndərilmişdi. İngilis Yüksəkyüksək Komissarıkomissarı Admiral CalthorpeKaltorp və Fransızfransız Yüksəkyüksək Komissarıkomissarı Admiral Amet, 1918-ci ilin noyabr ayında Osmanlıosmanlı hökumətinə nota verdilər. Şərqdə Türklərintürklərin silahlanıb xristianları öldürdüyünü, buna qarşı tədbir alınmasını tələb etdilər. Mustafa Kamal Paşa, Padşah Vahidəddin tərəfindən işğal qüvvələrinin Yüksək komiserlerinin verdiyi notlar lazımınca fövqəladə səlahiyyətlərlə təchiz edilərək Vilayət-i Sitte (Altı Vilayət)dəki Xristian əhalini qorumaq və işğal qüvvələrinə qarşı edilən kiçik diametrli üsyanları yatırmaq üçün vəzifələndirildi. Atatürk, jurnalist Falih Rıfkı Ataya Samsuna hərəkət etmədən əvvəl Vahidəddin ilə olan son görüşməsini izah etmişdir. Bu görüşdə Vahidəddin, Samsuna hərəkət etmədən əvvəl özünü ziyarətə gələn Mustafa Kamal Paşaya "Paşa Paşa, indiyə qədər dövlətə çox xidmət etdin, bunların hamısı artıq bu kitaba daxil olmuşdur, tarixə keçmişdir. Bunları unutmaq, əsl indi edəcəyin xidmət hamısından mühüm ola bilər. Paşa Paşa, dövləti qurtar! " demişdir. Ancaq Atatürk, Vahidəddinin səmimiyyətindən əmin ola bilmədiyini, onun SSRİ dövlətlərinin siyasətinə uyğun hərəkət edərək bu siyasətə qarşı gələn Türklərintürklərin yatıştırılmasını istədiyini izah etmişdir. Mustafa Kamal, 19 may 1919-cu ildə Refet Bəy (Belə), Kazım bəy (Diri), 'Ayıcı' Mehmet Arif bəy, Xosrov (Gerede) bəylərlə birlikdə Samsuna çıxdı.<ref>http://web.archive.org/web/20160304120228/http://www.ataturk.net/mmuc/samsun.html</ref>
==== Amasya bəyanaməsi ====
Mustafa Kamal və yoldaşları Havzadakı işlərini tamamladıqdan sonra 12 iyun [[1919]]-cu ildə Amasiyaya keçdi. 22 iyun [[1919]]-cu ildə Rauf bəy (Orbay), Kazım Qarabəkir Paşa, Refet Bəy (Belə) və Ali Fuat Paşa (Cebesoy) ilə birlikdə Amasya bəyanaməsini nəşr etdi. Təmimnamə hazırlandıqdan sonra Ərzurumda olan 15-ci Kolordu Komandiri Kazım Karabekirə göndərilərək təsdiqi alındı. Daha sonra bütün mülki amir və hərbi komandirlərə teleqrafla çatdırıldı. Amasya bəyanaməsi İstanbulda olan işğal güclərinin reaksiyasını çəkmişdir və İngilisləringilislər Mustafa Kamalı İstanbula geri gətirmək üçün [[İstanbul]] hökuməti üzərindəki təzyiqlərini artırmışdır. Bu sırada Daxili İşlər naziri olan Əli Kamal bəy bir təmimnamə yayımlayarak Mustafa Kamalın yaxşı bir əsgər olduğunu ancaq İngilisingilis təzyiqi nəticəsində vəzifəsindən alındığını ifadə etmişdir. Amasya bəyanaməsində vətənin bütövlüyü və millətin müstəqilliyinin təhlükədə olduğu, İstanbul Hökümətinin üzərinə götürdüyü məsuliyyəti yerinə yetirmək, bu vəziyyətin milləti yox olmuş kimi göstərdiyi izah edilmişdir. Təlimatnamədə "Millətin istiqlalını yenə millətin əzm və qərarının qurtaracağını" elan edilmişdir. Anadolunun hər baxımdan etibarlı bir yeri olan Sivasda bir konqres toplanacağı ifadə edilmişdir. Bu konqresə qatılmaq üçün hər ildən 3 nümayəndənin seçilərək göndərilməsi və nümayəndələrin Səyahətlərini gizli tutmaları istənmişdir. Şərq illəri üçün də Ərzurumda bir konqresin toplanacağı, daha sonra [[Ərzurum]] Konqresi üzvlərinin də Sivasa qatılmaq üzrə hərəkət edəcəyi ifadə edilmişdir.<ref>http://web.archive.org/web/20160201090309/http://www.ataturk.net:80/mmuc/amasya.html</ref>
==== Ərzurum Konqresi ====
Kazım Qarabəkir Paşa tərəfindən Ərzurumda toplanan Şərq İlleri Müdafaa-i Hüquq Konqresinə (Ərzurum Konqresi) qatıldı. Konqres üzvlərinin təkidi Osmanlıosmanlı ordusundan istefa etdi və Konqres başçılığına seçildi. Bu konqresdə milli sərhədlər içində vətənin bölünməz bir bütün olduğu, vətəni qorumağı və müstəqilliyi təmin İstanbul hökuməti sağlayamazsa, müvəqqəti bir hökumət qurulacağı, xristian azlıqlara siyasi hakimiyyət və ictimai tarazlığı pozacaq imtiyaz verilemeyeceği, mandat və himayənin qəbul edilə bilməyəcəyi qərarlaşdırılmışdır.<ref>http://web.archive.org/web/20160116143903/http://www.ataturk.net:80/mmuc/erzurum.html</ref>
==== Sivas Konqresi ====
4-11 sentyabr 1919 tarixləri arasında toplanan Sivas Konqresində alınan qərarları tətbiq etmək məqsədi ilə bir Təmsil Heyəti yaradıldı və başçılığına da Mustafa Kamal Paşa seçildi.<ref>https://books.google.com.tr/books?id=EdiFsMEMP7MC&pg=PT101&dq=sivas+kongresi+1919&hl=tr&ei=c4RKTubJGom78gPqz6TOCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result#v=onepage&q=sivas%20kongresi%201919&f=false</ref> Konqresdə, Mondros Atəşkəs sazişinin imzalandığı gün işğala uğramamış vətən torpaqlarının bir bütün olduğu və bir-birindən ayrıla vurğulanmışdır. Kuvay-i Milliyenin tək qüvvət olaraq tanınması və milli iradənin suveren qılınmasının əsas olduğu ifadə edilmişdir. Milli iradəni təmsil etmək üzrə Osmanlı Məbuslar Məclisinin dərhal toplanması və hökumət qərarlarının məclisin yoxlamasına təqdim edilməsi istənmişdir. Sivas Konqresində bütün milli cəmiyyətlər Anadolu və Rumeli Müdafiə-i Hüquq Cəmiyyəti adı altında birləşdirilmişdir.<ref>http://web.archive.org/web/20160402182618/http://sivas.gov.tr/ataturk-ve-ilimiz</ref>
==== TBMM-nin Açılışı ====
27 dekabr [[1919]]-cu ildə Ankarada həyəcanla qarşılandı. Bu dövrdə, Osmanlı torpaqlarının bölüşdürülməsi prosesinin son mərhələsi olub "Amerika mandatı" olaraq dilə gələn xarici siyasət problemi də müzakirə rədd edilmişdir. Dekabr 1919 tarixini daşıyan son [[ABŞ]] təklifində<ref>http://en.calameo.com/read/0023338636d2f3c39012e</ref> "geniş bir Ermənistan yanında bir Türktürk Dövlətidövləti" qurulması strateji hədəf olaraq ortaya qoyulmuşdur. Osmanlı Məclis-i Məbusanı mart 1920-ci ildə işğal qüvvələri tərəfindən basılması və qabaqda gələn cəsarətli məbuslar həbs olunması üzərinə 23 aprel 1920-ci ildə Ankarada Türkiyə Böyük Millət Məclisinin açılmasını təmin etdi. Ərzurum məbusu sifətiylə Məclis və Hökumət Başçılığına seçildi. TBMM bir qurucu məclis kimi çalışaraq İstiqlaliyyət Müharibəsini icra edəcək olan Anadolu hökumətinin infrastrukturunu qurdu.
=== Hakimiyyətin təmin edilməsi ===
Mərkəzi yoxlamadan uzaq olan Kuva-yi Milliyə təşkilatları paylanaraq nizamlı bir ordu yaradıldı. Türkiyə İstiqlaliyyət Müharibəsinin ən qanlı qarşıdurmaları, nizamlı orduya qatılmağı qəbul etməyən Kuva-yi Milliyə qruplarına qarşı verildi.
==== İnönü Döyüşləri ====
Ingiltərə baş naziri Lloyd Corca görə Yunanıstan böyüməli və İngiltərə ilə mənfəətləri birleştirilmeliydi. Yunanıstan boğazları Avropaya açıq tutmalı, Aralıq dənizində İngiltərənin maraqlarına uyğun davranmalıydı. Əgər belə davranmazsam İngilisingilis donanması onu uslandırmak üçün çatardı. Sevres sazişinin qüvvət istifadə tətbiq oluna aydın olmuşdu. İttifaq Dövlətləri isə qüvvət istifadə halda deyildi. İttifaq Dövlətləri, yunanlar yalnız Türktürk illərini alıb öz vətəninə qatmaq üçün deyil, öz iddialarını da icra etmək üçün Anadoluya çıxardı. Ancaq İttifaq Dövlətləri də Türkiyəyə qarşı tətbiq olunacaq siyasətlərdə artıq birlikdə deyil. İtaliya Yunanlarınyunanların Anadoluya yerləşməsindən ötəri narahat idi. Fransa isə Suriyadakı torpaq qazanclarını kafi görür. Artıq Yunanlaryunanlar öz orduları Anadoluya boyun eğdirmek məcburiyyətindədir. Mustafa Kamal də Yunanyunan ordusunu yenerse, Türkiyəni xilas olacaq. 6 yanvar 1921 günü Bursa da Eskişehirə və [[Uşak]]dan [[Afyonkarahisar|Afyon]]a doğru iki qol halında irəli harekâta başlayan Yunanyunan Ordusuordusu, 9 yanvar İnönü mövqelərini qədər irəlilədi. Ancaq Türktürk Ordusununordusunun müdafiəsi qarşısında irəli getməyəcəyini anlayaraq, 11 yanvar 1921 səhəri İnönü mövqelərdən çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Birinci İnönü Müharibəsi nizamlı ordunun ilk zəfəri olduğundan Kuva-yi Milliyeden nizamlı orduya keçid sürətlənmiş, xalqın yeni qurulan orduya etibarı artmışdır. Bu müvəffəqiyyət bütün dünyanın diqqətini çəkmiş; İttifaq Dövlətləri, 26 yanvar 1921-ci ildə Osmanlı Dövlətinin Londona bir heyət göndərməsini və bu yığıncaqda Ankara hökumətini də nümayəndə alınmasını istəmişlər.<ref>http://web.archive.org/web/20160303232935/http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Birinci_Inonu_Zaferi/Birinci_Inonu_Zaferi.html</ref>
 
Birinci İnönü zəfərindən sonra İttifaq Dövlətləri Sevr Andlaşmasında Türklərintürklərin faydasına bir dəyişiklik edilməsini görüşmək üçün Londonda bir konfrans toplanmasına qərar vermişlər. 21 fevral-11 mart 1921 tarixləri arasında edilən konfransda, Türklərtürklər faydasına bir nəticə çıxmamış, mübarizə davam etmişdir. Yunanıstan, London Konfransı bitmədən, Anadoluda yeni bir hücum etmək üzrə hazırlıqlara başlamışdır. 23 mart 1921 günü səhər erkən saatlarda, 3-cü Yunan korpusunun Qərb cəbhəsindəCəbhəsində, 1-ci Yunan korpusunun da CənubiCənub cəbhəsindəCəbhəsində irəli hərəkətə keçməsiylə Müharibələr başlamışdır. 23 mart-1 aprel 1921 arasında meydana gələn İkinci İnönü Müharibəsi təkrar Türktürk Qüvvələrininqüvvələrinin zəfəriylə sona çatmışdır. Bu zəfərdən sonra Fransızlarfransızlar Zonguldakdan, İtalyanlaritalyanlar da Cənubi Anadoludan əsgərlərini çəkməyə başlamışdır.<ref>http://web.archive.org/web/20151120012041/http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Ikinci_Inonu/Ikinci_Inonu_Muharebesi.html</ref>
==== Kütahya-Eskişehir Müharibəsi ====
İnönü Döyüşlərində müdafiə taktikası tətbiq edən Türktürk Ordusuordusu, Aslıhanlar-Dumlupınar çarpışmalarında isə hələ hücum gücünə çata bilmədiyini göstərmişdi. Bu vəziyyətdən faydalanmağa qərar verən Yunanyunan Ordusuordusu İnönü, Eskişehir, Tiryək və Kütahya arasındakı xəttdə iştirak edən Türktürk mövqelərini yüklənərək buraları işğal etmək və Ankaraya qədər irəliləmək istəyirdi. Möhkəmlətmə birliklərlə yaxşıca güclənən Yunanyunan Ordusuordusu 10 iyul 1921-ci ildə etibarən hücuma keçdi və 20 iyula qədər etdikləri hücumlarla Türktürk Ordusunuordusunu geri çəkilməyə məcbur etdi. Mustafa Kamal Paşa Türktürk Ordusununordusunun Sakarya çayının şərqinə qədər çəkilməsini əmr etdi. Beləcə vaxt kazanılacaktı. Bu döyüşlər sonunda Eskişehir, Kütahya, Afyon kimi böyük strateji bölgələr əldən çıxdı. TBMM-mənəvi pozuqluğu yaşandı və sərt müzakirələr meydana gəldi. Ancaq Yunanyunan Ordusuordusu böyük atəş və silah üstünlüyünə baxmayaraq, Türktürk Ordusunuordusunu yox edə bilməmişdi. Türk Ordusuordusu, etibarlı bir şəkildə Sakarya şərqinə çəkilmişdi.<ref>http://web.archive.org/web/20150904012304/http://www.ataturk.net:80/mmuc/kutahya.html</ref>
 
Kütahya-Eskişehir Müharibəsi sonrasında Böyük Millət Məclisi içində iqtidara yəni Mustafa Kamal Paşaya qarşı reaksiyalar artmağa başladı. Bu müxalifəti yöneltenler ordunun başına keçməsi üçün Mustafa Kamal Paşaya təzyiq etməyə başladı. Gerçək niyyətləri isə Onu Ankaradan uzaqlaşdırmaq və Ənvər Paşanın iqtidarını təmin etmək idi. Mustafa Kamal Paşa, 4 avqust 1921 günü Böyük Millət Məclisində etdiyi danışmaqla başkomutan olmağı qəbul etdiyini ancaq başkomutanlığın faydalı ola bilməsi üçün Məclisin ordu ilə əlaqədar səlahiyyətlərini üç ay müddətində özündə yığacaq bir qanun çıxardılması lazım olduğunu açıqladı. Paşanın baş komandirliyini istəyənlərin bu şəkildə xəyalları suya salınmış oldu. 5 avqust 1921 günü səs birliyi ilə çıxardılan qanun ilə Mustafa Kamal Paşa, TBMM Orduları Başkomandırlığına gətirildi.
==== Sakarya Meydan Müharibəsi ====
Mustafa Kamal Paşa, Başkomutanlığa keçməsinin dərhal ardından nəşr Tekalif-i Milliye Əmrləri ilə xalqı ordunun təchiz edilməsi üçün səfərbərliyə çağırdı. 12 avqustda Polatlıda təftiş edərkən atdan düşdü və qabırğa sümüyü qırıldı. 23 avqust-13 sentyabr 1921 tarixlərində edilən [[Sakarya döyüşü|Sakarya meydan döyüşü]]nde Yunanyunan Ordusununordusunun hücum gücü tükəndi. Türk Ordusuordusu ani bir hücumla Yunanyunan Ordusunuordusunu Sakarya çayının şərqindən çıxarmağı bacardı. Bu zəfərdən sonra 19 sentyabr 1921-ci ildə Böyük Millət Məclisi Baş komandir Mustafa Kamal Paşanı yekdilliklə Marşal rütbəsinə qaldırdı etdirdi və Qazi titulu verdi.<ref>https://books.google.com.tr/books?id=EdiFsMEMP7MC&pg=PT174&dq=sakarya+mareşal+gazi&hl=en&ei=mdhHTof1L86Qswb3o8WzCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false</ref> Sakarya Meydan Müharibəsi sonunda Türktürk ordusunun itki; 5713 şəhid, 18.480 yaralı, 828 əsir və 14.268 itkin olmaq üzrə ümumi 49.289-dur. Yunan ordusunun zərəri; 3758 ölü, 18.955 yaralı, 354 itkin olmaq üzrə ümumi 23.007-dir.
 
Sakarya Meydan Müharibəsini sonra, 13 oktyabr 1921-ci ildə Ankara hökuməti ilə Cənubi Qafqaz respublikaları arasında Qars müqaviləsi imzalandı. Beləcə Türkiyənin şərq sərhədi tamamilə təhlükəsizlik altına alındı. Fransa isə TBMM Hökuməti ilə 20 oktyabr 1921-ci ildə Ankara sazişi imzaladı. Bu andlaşma ilə Fransa TBMM Hökumətini tanımış və Hatay-İskenderun xaricində, Türkiyənin bugünkü cənub sərhədi çəkildi. Əhd sayəsində cənubCənub cəbhəsiCəbhəsi etibarlı vəziyyətə gəldiyindən buradakı Türktürk birlikləri də Qərb Cəbhəsinə yerləşdirilir. İtalyanlar isə, Sakarya Meydan Müharibəsini sonra Cənubi Ege və Aralıq dənizi bölgələrində tutunamayacaklarını anlayaraq 1921-ci ilin sonuna qədər işğal etdikləri yerlərdən çəkildi. Sakarya Meydan Müharibəsi sonrasında İngiltərə də Ankaranı tanıyaraq TBMM ilə, 23 oktyabr 1921 tarixində məhbusların sərbəst buraxılması mövzusunda əhd edildi.
==== Böyük Hücum ====
[[Şəkil:Kocatepe1922.jpg|thumb|300px|Baş komandir Marşal Qazi Mustafa Kamal Paşa Kocatepede. (26 avqust 1922)]]
Tam 1 il sürən hücum hazırlıqları nəticəsində, 26 avqust 1922 səhəri böyük bir diqqətlə hazırlanan hücum planı tətbiqə qoyuldu. 26-30 avqust 1922-ci ildə edilən Böyük Hücum, Qurtuluş Döyüşünün son mərhələsidir. 30 avqust günü Başkomandırlık meydan döyüşünde bir gün içində Yunanyunan Ordusununordusunun böyük bir hissəsi məhv edildi. 31 avqustda Mustafa Kamal Paşa komandirlərini Çalköy'deki qərargahında yığaraq qaça bilən Yunanyunan qüvvələrinin sürətli bir şəkildə təqib edilməsini və İzmir ilə ətrafındakı kuvvetleriyle birleşmemesi üçün üç qoldan Egeyə doğru ilerlenmesini əmr etdi. 1 sentyabr günü Baş komandir Mustafa Kamal bir bəyanat yayımlayaraq ordulara bu əmrini verdi: ''"Bütün yoldaşlarımın Anadoluda daha başqa meydan müharibələr veriləcəyini nəzərə alaraq irəliləməsini və hər kəsin ağıl gücünü, igidlik və vətənpərvərlik qaynaqlarını yarışırcasına əsirgəmədən verməyə davam etməsini istəyirəm. Ordular ilk hədəfiniz Aralıq dənizinin. İrəli!"''<ref>http://web.archive.org/web/20160304002726/http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Izmirin_Kurtulusu/Izmirin_Kurtulusu.htm</ref>
 
Türk Ordusuordusu 2 sentyabrda Xidmətçinin[[Uşak]]ı geri aldı. Burada Yunanyunan Ordusuordusu baş komandiri General Nikolaos Trikupis əsir edildi. 9 sentyabrda Türktürk süvariləri İzmirə[[İzmir]]ə girdi. 18 sentyabr 1922-ci ildə qədər edilən Takip harekatıyla bütün Qərb Anadoludakı Yunanyunan birlikləri sərhəd xaricinə çıxarıldı. Türk ordusunun qazandığı bu müvəffəqiyyət, Mudanya Atəşkəs sazişinə gedən müddəti başlatdı.
 
Karşıyakada Mustafa Kamalın qalması üçün yaxınları Yunanlarınyunanların əlində əsir olan bir ata-oğul evlərini hazırlamışdır. Bu evdə daha əvvəl Yunanyunan kralı Konstantin də qalmış, evə nərdivanlarda ayaqları altına sərilən Türktürk Bayrağınıbayrağını tapdalayaraq girmişdir. Bu dəfə ata-oğul pilləkəndə Yunanyunan Bayrağınıbayrağını sərmişdir. Mustafa Kamal Paşa evə girecekken "Lütfedin, bu qarşılıqla bu ləkəni silin!" deyilmişdir. Mustafa Kamal Paşa da "O, keçmişsə səhv etmiş; bir millətin qüruru olan bayraq tapdalanmaz, mən onun səhvini təkrar etməm. Bayrağı qaldırın yerdən." deyərək bayrağı kaldırtmıştır.
 
İzmir kurtarıldıktan sonra əsl problem, İstanbul və Boğazlar Bölgəsində sürməkdə olan müttəfiq qüvvələr işğalının sona erdirilmesidir. Türk qüvvələri dərhal Çanaqqalaya yönələrək buraların Trakya daxil boşaldılmasını taleb ederler. İngiltərə buna əlavə donanma (ki içlərində zamanın ən müasir 2 ədəd təyyarə gəmisi var) və quru qoşunları göndərərək cavab verir.<ref>http://en.calameo.com/read/0023338633a8f32697993</ref> Eyni şəkildə ABŞ başçısı da 28. sentyabr 1922 günü 13 yeni döyüş gəmisinin Türkiyəyə qonşu dənizlərə göndərilməsini emredecektir. 1908–1923 arasında komandiri Admiral Bristol olan USS Scorpion gəmisinin, kəşfiyyat etmək surətiylə Lozanna müqaviləsi edilənə qədər davamlı İstanbulda olduğu da aydın olur. Barışa gedən yol ancaq bu ciddi hərbi və siyasi təzyiqlərlə mübarizəyə davam nəticəsində kazanılmıştır.
 
==== Mudanya Atəşkəs Müqaviləsi ====
Böyük Hücumdan sonra Mudanya Atəşkəs sazişinin imzalanması ilə müharibə sona çatmışdır. Əhd 11 oktyabr 1922 tarixində imzalanmışdır. Əhd TBMM, İngiltərə, Fransa və İtaliya arasında imzalanmışdır. Yunanlar danışıqlara qatılmamış, İtaliya icra onları təmsil etmişdir. Bu müqavilənin şərtlərinə görə Türktürk və Yunanyunan orduları arasındakı döyüş bitmişdir. Şərq Trakya Türkiyə Böyük Millət Məclisinə təslim edilmiş və barış andlaşması imzalanana qədər TBMM-nin burada ən çox 8000 nəfərlik bir jandarma qüvvətini saxlamasına təsdiq verilmişdir. Boğazlar və İstanbul TBMM hökumətinin rəhbərliyinə buraxılmışdır. Barış andlaşması edilənə qədər SSRİ dövlətlərinin İstanbulda qalması qərara bağlanmışdır.<ref>http://web.archive.org/web/20160116104436/http://www.eokul-meb.com:80/mudanya-ateskes-antlasmasi-kisa-bilgi-74855</ref>
 
==== Lozanna Sülh Müqaviləsi ====
Mudanya Atəşkəs sazişindən sonra sülh danışıqlarının aparılması üçün tərəfsiz bir ölkə olan İsveçrənin Lozanna şəhəri seçilmişdir. Türkiyəni İsmət İnönü təmsil etmişdir. Konfrans 20 noyabr 1922 günü toplanmış və anlaşılmazlıq nəticəsində 4 fevral 1923-cü ildə danışıqlar kəsilmişdir. 23 aprel 1923-cü ildə danışıqlar təkrar başlamış və 24 iyul 1923-cü ildə Lozanna müqaviləsi imzalanmışdır. [[Lozanna müqaviləsi (1923)|Lozanna Andlaşması]]nda 20 oktyabr 1921-ci ildə Fransızlarlafransızlarla edilən Ankara Antlaşmasındaki cənub sərhədi eynilə qorunmuşdur. İraq sərhədi çizilememiş və 9 ay ərzində həll edilməsi qərarlaşdırılmışdır. Meriç çayı yunanlarla olan sərhəd qəbul edilmişdir. Karaağaç və Ətrafı döyüş təzminatı olaraq Türkiyəyə verilmişdir. Ege dənizindəki Bozcaada və İmroz Türkiyəyə verilmiş, Yunanların əlində qalan Anadoluya yaxın adaların silahsızlandırılmasına qərar verilmişdir. Kapitulyasiyalar tamamilə qaldırılmışdır. 1845-ci ildən Birinci Dünya Müharibəsinin sonuna qədər olan Osmanlı İmperiyasının borcları sərmayə üzərindən yenidən hesablanaraq azaldılmışdır. Öhdəliklər Osmanlıdan ayrılan dövlətlərə gəlirlərinə mütənasib olaraq bölüştürülmüştür. Türkiyənin borcları Türktürk pulu və ya fransız frankı üzərindən ödəmə təklifi qəbul edilmişdir. Lozanna Boğazlar Müqaviləsi ilə Boğazlardan sərbəst keçid təmin edilmiş, Boğazlar Komissiyası qurulmuş, Boğazlar və ətrafıdır askersiz hala gətirilməsi təmin edilmişdir. İstanbulda yaşayan Rumlarla Qərb Trakyada yaşayan Türklərtürklər xaric Türkiyədəki bütün Rumlarla Yunanıstandakı bütün Türklərintürklərin yer dəyişdirməsi təsdiq edilmişdir.<ref>http://web.archive.org/web/20160109163845/http://www.ataturk.net:80/mmuc/lozan.html</ref> Beləcə Qurtuluş Döyüşü, 24 iyul 1923-cü ildə imzalanan Lozan Müqaviləsi nəticələnmişdir. Bu andlaşma ilə Sevr müqaviləsi qüvvədən qalxmış, Türkiyə Respublikası Lozanna müqaviləsi təməlləri üzərinə qurulmuşdur.
 
== 1923–1938 ==
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Mustafa_Kamal_Atatürk"