Butan: Redaktələr arasındakı fərq

'''Butan''' ([[Dzonqxa|dzonqxa:]] '''Druk Yul''') və ya rəsmi adı ilə '''Butan Krallığı''' ([[Dzonqxa|dzonqxa:]] '''Druk Yul Kap''' -— Əjdaha ölkəsi) — [[Cənubi Asiya|Cənubi Asiyada]]da dövlət. Butan şimal və şimal-qərbdə [[Çin Xalq Respublikası|Çin]], cənub, cənub-qərb və şərqdə [[Hindistan|Hindistanla]]la həmsərhəddir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri [[Thimphu]] şəhəri, ümumi sahəsi 38,394 kvadrat kilometrdir. Butanın [[Dənizə çıxışı olmayan dövlətlər|dənizə çıxışı]] yoxdur.

Butan unitar dövlətdir. İdarəetmə forması məhdud monarxiyadır; formal yazılı konstitusiyası yoxdur. 1998-ci ilin iyulunda dövlət quruluşunun islahatı keçirilmişdir. Kral hökumət başçısı vəzifəsindən imtina etmiş, dövlət başçısı vəzifəsini, həmçinin dövlət təhlükəsizliyi ilə bağlı ən mühüm məsələlərin həlli zamanı səlahiyyətlərini özündə saxlamışdır. Qanunverici hakimiyyət krala və parlamentə –— Milli məclisə (Sonqdu) məxsusdur. 3 illik səlahiyyət müddətinə malik olan Milli məclis 150 üzvdən ibarətdir; 105 üzv ümumi seçkilər yolu ilə seçilir; 10 yeri rahiblərin nümayəndələri tutur; 35 üzvünü dövlət maraqlarını təmsil etmək üçün monarx təyin edir (nazirlər, Kral məşvərətçi şurasının üzvləri, digər rəsmi şəxslər). Kral məşvərətçi şurası 9 üzvdən ibarətdir: 2 nəfər rahiblərdən, 6 nəfər Milli məclis tərəfindən seçilir, sədri isə kral təyin edir. Kral məşvərətçi şurası və Nazirlər şurası Milli məclis qarşısında məsuliyyət daşıyır. İcraedici hakimiyyəti kral və Nazirlər şurası həyata keçirir. Milli məclisin gizli səsvermə yolu ilə seçdiyi nazirləri kral 5 il müddətinə təyin edir; onlar bir dəfə təkrar seçilə və təyin oluna bilərlər, lakin iki müddətdən artıq vəzifədə qala bilməzlər. Partiyaların və həmkarlar ittifaqlarının fəaliyyəti qadağan edilmişdir.

Butanın ərazisi 40.994&nbsp; km²-dir .<ref>[http://statoids.com/ubt.html Administrative Divisions of Countries ("Statoids") : Districts of Bhutan]</ref> 2005-ci ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən ölkənin 672.425 nəfər əhalisi var.

HIV/AIDS -— xəstəliklərinə yaxalanan yetkin sayı: %0.01-dən az (2001 məlumatları)

HIV/AIDS -— xəstəlikləri daşıyan insan sayı: 100-dən az (2001 məlumatları)

== Tarixi ==

Butanın tarixi 7-ci əsrdə Tibetdən buddizmin yayılması ilə sıx bağlıdır. Sonrakı bir neçə əsr ərzində Butanın münbit vadiləri Tibetdən gəlmələr tərəfindən məskunlaşmışdır. Butanda Tibet lamaları tərəfindən çox sayda monastırın əsası qoyulmuşdur. Onlardan ən iriləri 16-cı əsrə aiddir və Tibet buddizminin bir neçə qolu ilə bağlıdır. Butan dövləti 17-ci əsrin əvvəllərində buddizmin müxtəlif cərəyan və məktəblərinin dünyəvi və dini hakimiyyət uğrunda mübarizəsi gedişində meydana gəlmişdir. Butanın banisi Tibet rahibi Şabdrunq Nqavant Namqyal (1594–16511594-1651) hesab olunur. O, Butanda dualist hakimiyyət sistemini yaratmış, idarəçilik üzrə səlahiyyətləri dünyəvi (deb racə) və dini (dharma racə) başçılar arasında bölüşdürmüşdü. Lamaizmin hakim drukpa karcupa məktəbinin təmsilçiləri olan Butanın sonrakı dini hökmdarlarına təbəələri Şabdrunqun inkarnasiyaları kimi sitayiş edirdilər. Monastır-qalaların (dzonqların) başçıları xeyli dərəcədə müstəqilliklərini saxlayırdılar. Tədricən Butanda hakimiyyət əyalətləri idarə edən iri feodal-sərkərdələrin əlinə keçdi. 1907-ci ildə onların ən nüfuzlusu Uqyen Vanqçuk (1861–19261861-1926) ilk dünyəvi irsi monarx elan edildi. 1933-cü ildə dharma racə vəzifəsi qəti olaraq ləğv edildi. Butan ənənəvi olaraq Tibetin siyasi təsir dairəsinə daxil idi və 1910-cu ilədək ondan vassal asılılığında qalırdı. Avropalılar Butan haqqında ilk məlumatları 1626-cı ildə Portuqaliya missionerlərindən aldılar; 1772-ci ildə ingilislər Butanla rəsmi əlaqələr qurdular. Hindistanda müstəmləkə ağalığı sistemini yaradan B.Britaniya, tədricən Butanı da nəzarəti altına alaraq özünün protektoratına çevirdi. Hindistandakı ingilis idarəsinin Butan hakimləri ilə imzaladıqları bir sıra müqaviləyə (ən mühümləri 1841, 1865, 1910) əsasən Assam və Benqaliya ilə sərhəddəki dağ keçidləri Butandan alındı, xarici siyasətə rəhbərlik ingilislərin əlinə keçdi, Butan hakiminə isə kompensasiya kimi 1865-ci ildən hər il 50 min (1910 ildən –— 100 min) rupi həcmində maliyyə yardımı verilməsinə başlandı. Hindistan istiqlaliyyət qazandıqdan sonra (1947) Hindistan hökuməti Butan ilə “Dostluq haqqında müqavilə” (1949, 8 avqust) bağladı.

Müqaviləyə görə, Butan daxili siyasətdə, o cümlədən müdafiə məsələlərində tam müstəqilliyini saxlayaraq xarici siyasətdə Hindistanın məsləhətlərinə əməl etməyə razılıq verdi. 1865-ci ildə zorla alınmış Devangiri mahalı Butana qaytarıldı, Butan hakiminə verilən maliyyə yardımı 500 min rupiyədək artırıldı. 1950-ci ildən ÇXR-in Butana ərazi iddiaları irəli sürməsi ilə əlaqədar ölkənin şimal sərhədi boyunca Hindistan qarnizonları yerləşdirildi. 1950-ci illərdə Hindistan onu Butanla birləşdirən yollar çəkdirdi, bu da krallığın təcrid olunmasına son qoydu (avropalıların Butana gəlməsinə yalnız 1974-cü ildən icazə verildi). Hindistanın dəstəyi ilə krallığın nümayəndəlik institutlarının formalaşdırılması prosesi başladı. Kral Ciqme Dorci Vanqçukun (1929–19721929-1972) hakimiyyəti dövründə Kral məşvərətçi şurası yaradıldı, 1953-cü ildə qismən seçilən Milli məclis (Sonqdu) fəaliyyətə başladı. Butanda nizami ordu yaradıldı, quldarlıq ləğv edildi, Thimphu ölkənin daimi paytaxtı oldu, SES-in və Butanın mərkəzi rayonlarından Hindistan sərhədinə yolun tikintisinə başlanıldı. Kral islahatları, ilk növbədə torpaq islahatı iri torpaq sahiblərinin və ruhanilərin bir hissəsinin müqaviməti ilə üzləşdi. Lakin “yuxarıdan” islahatların keçirilməsi kursu dəyişmədi. 1960-cı illərin sonlarında monastırların aldıqları torpaq rentası dövlət təminatı ilə əvəz olundu, monastırların bir qismi bağlandı, rahiblərin sayı isə ixtisar edildi. Yeni kral Ciqme Sinqay Vanqçuk (d. 1955) konstitusiyalı monarxiya institutlarının formalaşdırılmasını davam etdirdi. Əvvəllər yaradılmış Nazirlər şurası 1990-cı illərdə Sonqdu tərəfindən təyin olunmağa başladı. 1998-ci il qanunu Sonqduya ⅔ səs çoxluğu ilə kralı hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq hüququ verdi. 2002-ci ildə Butanda 21 yaşına çatmış bütün şəxslər üçün ümumi seçki hüququ tətbiq edildi. 2004-cü ilin dekabrında Konstitusiya layihəsi işlənib hazırlandı. 2006-cı il dekabrın 14-də Butanın dördüncü kralı Ciqme Sinqay Vanqçuk oğlu Ciqme Khesar Namqyalın (d. 1980) xeyrinə taxtdan əl çəkdi. 1988-ci ildə Butan kralı hinduizm tərəfdarları olan etnik nepallıların nüfuzunun zəiflədilməsinə yönəldilmiş bir sıra qanunlar qəbul etdi. Bu da 1990-cı ildə ölkənin cənubunda Assam və Qərbi Benqaliyanın sol qüvvələri tərəfindən dəstəklənən bir qrup nepallının başçılığı ilə kral əleyhinə çıxışlara səbəb oldu. Çıxışlar polis tərəfindən yatırıldı. Nepal azlıqlarının hüquqlarının məhdudlaşdırılması və 1990-cı ildən sonra nepallıların bir qisminin Butandan köçməsi Nepal-Butan münasibətlərinin kəskinləşməsinə gətirib çıxartdı. Hindistan və BMT-nin iştirakı ilə Nepal və Butan arasında qaçqınların (100 min nəfər) qayıtması məsələsinə dair danışıqlar nəticə vermədi. 1990-cı illərin sonlarında Butana Hindistanın şimal-şərq rayonlarından separatist təşkilatların döyüşçüləri soxuldular. 2003-cü ildə ordu onlara qarşı müvəffəqiyyətli əməliyyat keçirdi. Demokratik islahatlar uğrunda çıxış edən Butan konqresi partiyası və Butan xalq partiyası kral tərəfindən ləğv olundu. Butan konqresi öz fəaliyyətini xaricdə davam etdirir. Hindistan və Butan arasındakı münasibətlərə və Butanın xarici siyasətinə Hindistanın siyasi emissarı nəzarət edir. Butan 1971-ci ildə Hindistanın dəstəyi ilə BMT-yə üzv qəbul olundu. Az sonra Butana yardım göstərilməsi üzrə BMT proqramı qəbul edildi. 1980-ci illərdən BVF və BYİB ölkəyə yardım göstərməyə başladı. 1973-cü ildən Butan Qoşulmamaq hərəkatının iştirakçısıdır. 1990-cı illərdə Butanın Nyu-York və Cenevrədə BMT yanında diplomatik missiyaları təsis edildi, Nyu-Dehlidə (Hindistan) və Cənubi Asiyanın digər dövlətlərində səfirlikləri açıldı.

Ərazisinin böyük hissəsinin iqlimi rütubətli mussondur. Orta temperatur qışda 15 °C, yayda 30–3630-36 °C, illik yağıntının miqdarı 2000–50002000-5000 mm-dir. Dağarası dərələrdə iqlim mülayim rütubətlidir. Qışda orta temperatur –4−4°C-dən –16−16°C-yə- dək, yayda 15–2615-26°C-dir. Yüksəkdağlıqda iqlim soyuqdur. Yağıntı (ildə təqr. 50 mm), əsasən, qışda qar şəklində düşür. Qar xətti 4600 m-dən keçir. 677 dağ buzlağı var. Daxili sular. Çayları (Manas, Sankoş, Vonq-Çu, Nqamo və s.) Brahmaputra hövzəsinə aiddir. Yuxarı axınları buzlaqlarla, orta axınları isə qar və yağış suları ilə qidalanır. Musson mövsümündə daşqınlar olur. Şimalında çoxsaylı buzlaq gölləri var. Torpaqlar, bitki örtüyü və heyvanlar aləmi. Butanın ərazisinin təqribən 65%-ini 3300–38003300-3800 m-ədək yüksəklikdə bitən meşələr tutur. Butanın cənubunda yarpağınıtökən –— həmişəyaşıl meşələr (kastanopsis, şima, ağacabənzər qıjılar), bəzi yerlərdə yarpa- ğınıtökən sal meşələri yayılmışdır. Ölkənin mərkəzi hissəsi üçün səciyyəvi olan 1800–26001800-2600 m yüksəklikdə həmişəyaşıl palıd və yarpağınıtökən ağac cinslərindən (ağcaqayın, tozağacı və s.) ibarət meşələr daha yüksəkdə iynəyarpaqlı meşələrlə (Himalay şamı, küknar, Himalay tsuqası, ağşam) əvəz olunur. Meşənin yuxarı sərhədi, əsasən, rododendronlardan (50 növ- dən çox) və ardıclardan ibarətdir. 4000–46004000-4600 m yüksəklikdə Alp çəmənlikləridir.

== Coğrafiyası ==

Sahəsi: cəmi: 38,394&nbsp; km²

Quru: 38,394&nbsp; km²

Su: 0&nbsp; km²

Sərhədləri: cəmi: 1,075&nbsp; km

Sərhəd qonşuları: Çin 470&nbsp; km,

Hindistan 605&nbsp; km

Sahil şeridi: 0&nbsp; km (quru ilə çevrili)

Dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi:

Sulanan ərazi: 400&nbsp; km² (2003 məlumatları)

== İqtisadiyyatı ==

GSYİH: Satınalma— Gücüreal paritesiböyümə: - 2%5.9 milyard $ (20032005 məlumatları)

GSYİH -— realadam böyüməbaşına: %5.9Satınalma Gücü paritesi — 1,100 $(20052000 məlumatları)

Maliyyə il: 1 İyul -— 30 İyun

== Nəqliyyat ==

Dəmiryolları: 0&nbsp; km

Quru yolları: cəmi: 8,050&nbsp; km

Asfalt: 4,991&nbsp; km

Asfalt olmayan: 3,059&nbsp; km (2003)