Vikipediya

Cənubi Azərbaycan: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 3:
'''Cənubi Azərbaycan''',<ref>http://www.azadliq.org/content/Article/389399.html "Cənubi Azərbaycan" məsələsi</ref><ref>http://az.apa.az/news.php?id=158708 "Cənubi Azərbaycan mətbuatının tarixi" kitabının təqdimetmə mərasimi keçirilib</ref><ref>http://www.gunaz.tv/xaber/cenubi-azerbaycan-xanliqlari Cənubi Azərbaycan xanlıqları</ref><ref>Encyclopaedia Iranica: "Azerbaijan", viii "Azerbaijan Turkish", Doerfer, G. page 246, ([http://www.iranica.com/newsite/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home1/iranica/articles/v3_articles/azerbaijan/azeri_turkish&OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/logs/pdfdownload.html LINK])</ref><ref>Brown, Cameron S. 2002 (Dec.). "Observations from Azerbaijan." ''Middle East Review of International Affairs'': v. 6, no. 4, ([http://meria.idc.ac.il/journal/2002/issue4/jv6n4a7.html LINK])</ref> (آذربایجان جنوبی), '''İran Azərbaycanı'''<ref>[http://www.voanews.com/azerbaijani/news/iranian-azerbaijan/ Amerikanın səsi. İran Azərbaycanı]</ref> ({{Dil-fa|آذربایجان ایران}}) və ya sadəcə '''Azərbaycan''' ({{Dil-az2|آذربایجان‎}}, {{Dil-fa|آذربایجان}}‎) — [[İran]]ın şimal-qərbində, ölkənin [[İraq]], [[Türkiyə]], [[Naxçıvan Muxtar Respublikası]], [[Ermənistan]] və [[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]] ilə olan sərhədində yerləşən tarixi vilayət. İran Azərbaycanı rəsmi şəkildə dörd inzibati ərazi vahidinə bölünmüşdür {{endash}} [[Qərbi Azərbaycan ostanı|Qərbi Azərbaycan]], [[Şərqi Azərbaycan ostanı|Şərqi Azərbaycan]], [[Ərdəbil ostanı|Ərdəbil]] və [[Zəncan ostanı|Zəncan]] ostanlari.Vilayətdə əsasən [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]] yaşayır. Buna baxmayaraq, vilayətin ərazilərində [[Kürdlər|kürd]], [[Ermənilər|erməni]], [[Tatlar|tat]], [[Talışlar|talış]], [[Aysorlar|aysor]] və [[Farslar|fars]] azlıqlar da yaşayır.
 
== Coğrafiya ==
 
=== Sərhədləri ===
Cənubi Azərbaycan [[İran|İran İslam Respublikası]]nın şimal-qərb hissəsində yerləşir. Şimalda
[[Azərbaycan|Azərbaycan Respublikası]] ilə sərhədi [[Araz çayı]], [[Muğan düzü]] və [[Talış dağları]]ndan keçir. Qərbdə [[Türkiyə]] və cənub-qərbdə isə [[İraq]]la həmsərhəddir. Göstərilən sərhədlər çərçivəsində Cənubi Azərbaycan ərazisi şərqdən qərbə eni 375&nbsp; km-dir. Əlverişli coğrafi mövgeyə malikdir. İstər şimal-cənub istərsə şərq-qərb istiqamətində keçən dəmir və avtomobil yollarının üzərində yerləşir. Cənubi Azərbaycanın ərazisi təqribi olaraq 286,6 min km²(?) olaraq qiymətləndirilir. Qərb sərhədlərindən Zaqroz dağ silsiləsi su ayrıcı funksiyası rolunu oynayır. Gilan ostanı ilə onun arasında Boqrov silsiləsi keçir. Urmiya, Zəncan və Təbriz şəhərləri əsas inzibati mərkəz rolunu oynayır. [[1992]]-ci ildə Şərqi Azərbaycan ostanlığı iki ostanlığa bölünmüşdür. Bu bölgüyə baxmayaraq yenə də [[Zəncan ostanı]] ərazisində türklərin sayı üstünlük təşkil edir. [[1954]]-ci ildə Şərqi Azərbaycan ostanlığına daxil olan Astara və ona daxil olan kəndlər [[Gilan ostanı]]na birləşdirilmişdir.
 
=== Relyefi ===
Cənubi Azərbaycan əsasən dağlıq ölkədir. Yüksəkliyi 200 metrə qədər olan düzənliklər yalnız onun şimal-şərqində (Muğan düzünün cənub-qərbində) yerləşir. Qalan ərazilər isə dağ silsilələrindən və onların arasında yerləşən geniş dağ çökəkliklərindən, qalxanvari vulkan massivlərindən ibarətdir. Cənubi Azərbaycanın qərb sərhədləri boyunca uzanan Kürdüstan dağları mürəkkəb geoloji və tektonik quruluşa malikdir. Burada qədim kristalik və metomorfik suxurlar geniş yayılmışdır. Dağlar tektonik qırılmalarla ayı-ayı massivlərə parçalanmışdır. Onların hündürlüyü 3500-3600 metrə çatır. Şərqdəki [[Talış dağları|Talış]] və Boqrov dağ silsilələri əsasən Paleogenin və Mezazoyun çökmə və vulkanik suxurlardan ibarətdir. Bu dağların hündürlüyü 2500–38002500-3800 m-ə qədərdir. Daxili hissənin şimal tərəfində (Marağa-Miyanə xətdinin şimalı) dağlar əsasən enlik istiqamətinə uzanmaqla, qısa silsilələrdən ibarətdir. Ərazidə vulkan məşhəlli dağlarda az deyil. Bunlardan diqqəti cəlb edən Ərdəbil yaylası üzərində ucalan, zirvəsi həmişə qar və buzla örtülü olan [[Savalan dağı]] (4821 m) və [[Təbriz]]dən cənubda yerləşən Səhənd (3722 m) dağlarıdır. Ölkənin cənub hissəsindəki dağların istiqaməti şimal-qərbdən cənub-şərədir. Onların quruluşunda Mezazoyun və Kaynazoyun vulkanik, metamorfik suxurları əsas rol oynayır. Burada mütləq yüksəkliyi 2700-3300 metrə çatan Zəncan, Rüştan, Qəfədan və s dağlar vardır. Cənubi Azərbaycanın relyefində dağarası çökəkliklər xüsusi yer tutur. Ərazinin şimal-qərbində Arazyanı (Arazbasar), şimal-şərqində Cənubi Muğan düzənlikləri yerləşir. Qərbdə Urmiya, mərkəzi hissədə Ərdəbil və Miyanə çökəklikləri vardır. Qızılüzən və Zəncan çayları boyunca uzanan dağarası düzənliklər isə cənubda relyefin böyük formalarındandır. Dağarası çökək və yaylaların əksəriyyəti Kaynazoyun dəniz, göl və dördüncü dövrün kontinental çöküntü laylarından (gil, qum, çınqıl və s.) təşkil olunub. Əhali əsasən bu geniş dağarası çökəklərdə və dağ çaylarının dərəlırində məskunlaşmışdır. Kənd təsərrüfatı üçün yararlı torpaq sahələrinin əksəriyyətində relyefin bu formaları ilə bağlıdır. Cənubi Azərbaycanın ən böyük şəhərlərindən olan [[Təbriz]], [[Ərdəbil]], [[Zəncan]], [[Xoy]], [[Miyanə]] və s. dağ arası çökəkliklərdə yerləşir.
 
=== İqlimi ===
Cənubi Azərbaycan subtropik qurşağın kontinental bölgəsində yerləşir. Onun hər tərəfi dağlarla əhatələndiyindən hava kütlələri daxili hissələrə gəlib çata bilmir. Bu səbəbdən ərazidə quru kontinental iqlim hakimdir. Dağarası çökəkliklərdə [[Xəzər dənizi]] və qərb istiqamətdən gələn rütübətli hava kütlələrinin qarşısında ucalan kənar dağ silsilələrinin yamaclaında 800–1000&nbsp;800-1000 mm-dən artıq (1700 m-ə qədər) yağıntı düşür. Daxili çökəkliklərdə yağıntının miqdarı 200–400&nbsp;200-400 mm arasında dəyişir. Daxili dağların qərb və şimal yamaclarında illik yağıntı 500–600&nbsp;500-600 mm təşkil edir. Yağıntının ən çox düşdüyü dövr dekabr və aprel ayları ərzində düşür. Dağarası çökəkliklərdə yanvar ayının orta temperaturu -20−20, -30−30°S arasında olur. Yayda isə temperatur 38-45°S-yə qədər qızır.
 
=== Daxili suları ===
[[Şəkil:Qiziluzan-Zanjan Khalkhal.jpg|thumb|[[Qızılüzən|Qızıl Üzən]] çayı -— [[Xalxal şəhristanı|Xəlxal]]]]
Cənubi Azərbaycanda çay şəbəkəsi o qədərdə inkişaf etməmişdir. Çayların çoxu az suludur. Çayların çoxu (kiçik çayları) quruyur. Çayları əsasən ya daxili hövzəyə (Urmiya gölünə) ya da [[Araz]] və [[Qızılüzən]] hövzəsinə aiddir. Bu iki iri çayda öz növbəsində [[Xəzər dənizi]]nə tökülür. Araz çayının ən iri sağ qolları Cənubi Azərbaycan ərazisindən axan [[Qotur çay|Qoturçay]], Qarasu və Qırmızıçay çalarıdır. Qarasu çayı bütün şərq hissənin (Savalan dağı və Ərdəbil çökəkliyi) sularını yığır. Cənubi Azərbaycanın cənubundan axan və ümumən ölkənin (Cənubi Azərbaycan) ən gursulu çayıdır. Quraq iqlim səbəbindən çaylar suvarma, sənaye və içməli suya olan təlabatın ödənilməsində geniş istifadə edilir. Bəzən ifrat şəkildə su anbarlarının inşası çayları tamamən qurudur. Cənubi Azərbaycanın ən böyük gölü Urmiya gölüdür. Gölün səviyəsi təətdütlüdür. Yağışlar zamanı suyunun səviyyəsi artır. Əvvəllər hətta ətraf düzənlilləri basırdı. Gölün sahəsi əvvəllər 5,8 min km² təşkil edirdi. Göl dəniz səviyəsindən 1275 m yüksəklikdə yerləşirdi. Dərinlik 16 metr təşkil etsədə hazırda azdır. Vaxtı ilə gəmiçilikdə istifadə edilirdi. Suyun duzluğu 220-280 ‰ yüksək olur. Digər iri gölü Ağ-göldür. Göl Arazqırağı düzənlikdə yerləşir. Savalan dağının vulkan kraterində gözəl vulkan məşəlli göl vardır. Qış ayları göl donur.
 
Sətir 27 ⟶ 28:
Cənubi Azərbaycan [[İran]]ın inzibati bölgüsündə əsasən aşağıdakı ostanlardan ibarətdir:
 
* [[Şərqi Azərbaycan ostanı]] -— Mərkəzi [[Təbriz]] şəhəridir.
* [[Qərbi Azərbaycan ostanı]] -— Mərkəzi [[Urmiya]] şəhəridir.
* [[Ərdəbil ostanı]] -— Mərkəzi [[Ərdəbil]] şəhəridir.
* [[Zəncan ostanı]] -— Mərkəzi [[Zəncan]] şəhəridir.
* [[Qəzvin ostanı]] -— Mərkəzi [[Qəzvin]] şəhəridir.
* [[Gilan ostanı]] (qismən) -— Mərkəzi [[Rəşt]] şəhəridir.
* [[Həmədan ostanı]] (qismən) -— Mərkəzi [[Həmədan]] şəhəridir.
 
Cənub Azərbaycan əhalisi əsasən azərbaycanlılardan ibarətdir.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46770/Azerbaijan Britanika ansiklopediyası] Özət: ''The population consists mainly of Azeri-speaking Turks...Turks…''</ref><ref>Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East/Jamie Stokes, editor; Anthony Gorman and Andrew Newman, historical consultants.Includes bibliographical references and index. ISBN 978-0-8160-7158-6 (hardcover : alk. paper),ISBN 978-1-4381-2676-0 (e-book). An imprint of Infobase Publishing 132 West 31st Street New York NY 10001 in the United States of America, 2009.: Contents: Entries A to Z: Azeris (Azerbaijanis), page 78{{oq|en|..Today an estimated 75 percent of ethnic Azeris live in Iran, while most of the rest live in the Azerbaijan. It is estimated that in the Iranian provinces of Ardabil, East Azerbaijan, West Azerbaijan, Zenjan, Hamadan, Astara, and Qazvin, the population is about 90 percent ethnic Azeri. The Azeri-dominated provinces of Iran cover about 65,600 square miles, while the territory of the Republic of Azerbaijan is only about 33,400 square miles in area...}}, 79{{oq|en|..The Azeri language is part of the Turkic family of languages. Approximately 8 million people in the Republic of Azerbaijan, 32 million people in Iran,...}}</ref>
 
=== Nəqliyyat ===
Sətir 103 ⟶ 104:
* [[İran Traktorqayırma Şirkəti]] Təbriz şəhərində fəaliyyət göstərən traxtor istehsalatlı sənaye manufakturasıdır. Hazırda şirkət 13 adda məhsulunu onlarla ölkəyə idxal etməklə məşğuldur. Ölkənin ağır sənayesinin əsas gəlir gətirən mənbəyi hesab olunur. Məhsulları beynəlxalq miqyasda ISO-9000 sertifikatı ilə təltif olunmuş, bir sıra keyfiyyət göstəriciləri və mükafatlar qazanmışdır.
* '''GoldStone Plastik Məmulatları''' Ərdəbildə fəaliyyət göstərən sintetik-kauçuk istehsalı ilə məşğul olan kommersiya şirkətidir. Avtomobil, təyyarə və digər mühərrikli vasitələr üçün keyfiyyətli təkər rezinləri dünya standardlarına cavab verən brend hesab olunur.
* '''MST''' müxtəlif növ tikinti alətləri və avadanlıqlarının istehsalı ilə məşğul olmaqdadır.
* '''Rəxş Xudro Dizel''' yükdaşıma maşınlarının istehsalatı ilə məşğul olan müəssisədir. 2005-ci ildən etibarən fəaliyyət göstərir.
 
=== Kənd Təsərrüfatı ===
Kənd təsərrüfatının əsas sahələri əkinçilik və heyvandarlıqdır. Əkinçilik süni suvarmaya əsaslanır. Dənli və paxlalı bitkilərdən buğda, arpa, çəltik, novud və s. əkilir. Texniki bitkilərdən isə şəkər çuğunduru, kətan, tütün, pambıq, yağlı bitkilərdən günəbaxan, soya və s. yetişdirilir. Bağçılıq, üzümçülük, subtropik meyvəçilik inkişaf etmişdir. Badam, kişmiş ixracat əhəmiyyətlidir. Əhali bostançılıq və tərəvəzçiliklədə məşğul olur.
Düzən ərazilərdə camış, dəvə, dağlarda qoyun, arı, at və barama yetişdirilir.
 
Sətir 114 ⟶ 115:
 
== Tarixi ==
 
=== Antik dövr ===
Miladdan 4-min il öncədən başlayaraq, Orta Asiyadan Dərbənd və Daryal keçidlərilə yaxın şərqə el axınları olmuş və bu axınlar Azərbaycan(Şimali və cənubi), Zaqros('''زاگرس''') [[Dağ]] şərqi və qərbi ətəkləri və ümumiyyətlə [[İran]]ın qərb ərazisindən keçərkən,onların bəlli el, tayfa və qollarından, əsas toplumlarından ayrılaraq, bu yerlərin müxtəlif yerlərində yurd salaraq qalmışlar.
Sətir 121 ⟶ 123:
Həmin yaxın şərq məntəqəsinin şimaldan mərkəzində yerləşən Azərbaycan (şimali və cənubi), [[Həmədan]] ('''همدان'''),[[Qum]]('''قم'''),[[Qəzvin]]('''قزوين'''),[[Zəncan]]('''زنجان'''),[[Təxti Süleyman]] ('''تخت سليمان''') araları yerləridə bu müxtəlif iltisaqi dilli ellər, soylar və qəbilələrin yurd salaraq qaldığı yerlər olmuşdur.
 
Bu gələn köçərilər etnik baxımından yaxın olmuş yerli əhali ilə qarışıb [[Kuti]], [[Lulubi]], [[Hurri]],[[Manna]],Matiyin,[[Kassilər]],[[urartu]],[[Saspir]],[[Kaspilər]],[[Qafqaz albanları|Alban]],[[Massagetlər|Məskut]],salk,[[Skiflər|İşğur]]...… toplumları və kütlələrini yaratmışlar ki, onların bəzi si zaman keçib Artdıqca, yaşadıqları ərazidə bəlli mədəniyyət və hakimiyyət qurmuşlar.
 
Bilavasitə Azərbaycan ərazisi və oranın cənub və cənub şərqində yerləşən Həmədan torpaqlarında M.ö 3-min illikdə formalaşan və tarixdə tanınmış ilk xalqlar '''[[Kuti]]''' və '''[[Lulubilər]]''' olmuşlar.
Sətir 136 ⟶ 138:
 
=== Orta Əsrlər Dövrü ===
 
==== Ərəb istilası ====
[[Şəkil:صورة الأرض - ابن حوقل A Page 419.JPG|right|thumb|350px|Azərbaycan Xəzər dənizinin quzeyində Araz və Kür çayları Azərbaycan sınırları içində bəllidir. Azərbaycan bab ul-əlbaba can uzanıyıb (İbni Hüqəl 977)]]
Sətir 148 ⟶ 151:
Azərbaycanın Ərəb Xilafətinin tərkibində olduğu dövrdə həmin ölkənin ərazisində başlamış ən geniş xalq hərəkatı [[Xürrəmilər hərəkatı]]dır. Xürrəmilərin ilk məlum çıxışı 162/[[778]]-ci ilə aid edilir<ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cildd), Bakı, 2007, II cild</ref>.
 
Üsyanın başında ''"Əbd əl-Qəhhar adlı birisinin"'' durduğu haqqında xəbər verən ət-[[Təbəri]]dən fərqli olaraq [[Nizamülmülk]] üsyan başçısının Əbu Müslimin oğlu Əbu əl-Qərra olduğunu, üsyançıların "''[Ə]bu Müslim sağdır. Məmləkəti tutaq!''" şüarı ilə çıxış etdiklərini dəqiqləşdirir. Nizamülmülk üsyançıları "''qırmızı geyinmişlər''" əvəzinə, "''xürrəmdinilərlə birləşmiş''" "''qırmızı bayraq (sorxələm) [[batinilər]]''" adlandırır.
 
Xürrəmilərin yeni çıxışını ət-Təbəri 192/808-809-cu ilə aid edir. Nizamülmülk üsyanın "''Harun ər-Rəşidin [[Xorasan]]da olduğu vaxta''" təsadüf etdiyini qeyd edir. Bu dəfə [[İsfahan]], [[Rey]], [[Həmədan]] və b. yerləri əhatə edən üsyan, ət-Təbərinin məlumatına görə, [[Azərbaycan]]da başlanmış<ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild</ref>, hər yerdən gələn yüz mindən artıq adam üsyana qoşulmuşdu. Lakin Abbasi üsuli-idarəsinə qarşı yönəldilmiş bu çıxış da uğursuzluqla nəticələnmiş, "''saysız adam öldürülmüş''", çoxlu əsir tutularaq, Harunun Karmisindəki qərargahına gətirilmiş, onların bir hissəsi məhv edilmiş, qalanları isə [[Bağdad]] bazarında satılmışdılar.
Sətir 158 ⟶ 161:
Babək xürrəmilərə rəhbərliyi qəbul etdikdən sonra onların mübarizəsi tamamilə Xilafətə qarşı çevrildi. Bəzi mənbələrin verdiyi məlumata görə, Babək bir vaxt islamı qəbul edibmiş və onun müsəlman adı Həsən imiş<ref>Ət-Təbəri, III, səh. 1015</ref><ref>Məsudi. Muruc, VII, səh. 130</ref>.
 
Xürrəmilərin əksəriyyəti [[Azərbaycan]]ın və qonşu vilayətlərin kəndlilərindən ibarət idi<ref>Bağdadi, səh. 252</ref><ref>Е.А.Беляев. Мусульманское сектанство, стр. 21</ref><ref>З.И.Ямпольский. Восстание Бабека, стр. 14.</ref>. Cavidanın rəhbərlik etdiyi xürrəmilər [[816]]-cı ilədək Xilafəti yalnız hərdənbir narahat edirdilərsə, Cavidanın ölümündən sonra Xilafət üçün dəhşətli bir qüvvə oldular. Babək Xilafətə qarşı üsyan qaldırmaq vaxtını yaxşı seçdi. O, Əmin və Məmun qardaşlarının Xilafət taxtı üstündəki daxili mübarizələrindən istifadə etdi, çünki bu zaman ərəblərin yuxarı təbəqələrinin diqqəti [[Bağdad]]dan uzaqdakı şimal vilayətlərindən yayınmışdı. [[Dinəvəri]]nin verdiyi məlumata görə, "[[Babək]] (Xilafətdə) arası kəsilməyən qarışıqlıq və çətinliklər dövründə püxtələşmişdi"<ref>Əd-Dinəvəri,səh.397</ref>. iki ərəb tarixçisi –— [[Bağdadi]] və [[Məsudi]] onun haqqında eyni fikri ifadə edir:
 
{{sitatın əvvəli}}''"O, [[Azərbaycan]] vilayətinin [[Bəzz qalası|Bəzzeyn dağı]]nda meydana çıxdı. Orada onun tərəfdarlarının sayı artdı"''{{sitatın sonu|mənbə=Əl-Bağdadi, səh. 251; əl-Məsudi. Tənbeh, səh. 352.}}
Sətir 168 ⟶ 171:
Əl-[[Məsudi]] yazır:
{{sitatın əvvəli}}''"[[Babək]] [[Azərbaycan]] ölkəsində olan Bəzzeyn dağlarında üsyan qaldırmışdı."''{{sitatın sonu|mənbə=Əl-Məsudi, BGA, VIII, səh. 353}}
Məsudinin əsərində deyilir ki, ''"Babəkin ölkəsi Bəzzeyn –— [[Azərbaycan]], [[Arran]] və [[Beyləqan]]dadır"'', Bəzzeyndə Arranda, ''"Babəkin ölkəsində"'' olan dağdır<ref>Əl-Məsudi, II, səh. 235, 247</ref>.
 
Yaquta Həməvi yazır:
{{sitatın əvvəli}}''"Bəzz –— [[Azərbaycan]]la [[Arran]] arasında bir vilayətdir"''{{sitatın sonu|mənbə=ƏI-Yaqut, I, səh, 529.}}
[[Babək]] Bəzzdə xürrəmilər icmasının rəhbərliyini qəbul edən zaman, onun tərəfdarlarının sayı nisbətən çox deyildi. Bir mənbədə bildirilir ki, Babək onlara qılınc və xəncər payladı və əmr etdi ki, öz kəndlərinə gedib çıxış üçün onun xəbərdarlıq işarəsini gözləsinlər<ref>Mütəhhər əl-Müqəddəsi, səh. 115</ref>. Xəbərdarlıq işarəsi veriləndə, Babəkin ardıcılları kəndlərdə ərəblərin və onların ətrafındakı adamların üstünə atıldılar və hamısını qırdılar. Bundan sonra Babək öz adamlarını Bəzzdən uzaq mahallara göndərdi, orada da bütün ərəblər və onların yerli əhalidən olan tərəfdarları məhv edildi. [[İbn ən-Nədim]] yazır ki, Babəkdən əvvəl ''"xürrəmilərin dini etiqadında qətl, əzab və müharibə yox idi, xürrəmilər bütün bunların nə olduğunu bilmirdilər"''<ref>Əl-Fihrist, səh.480</ref>.
 
Xəlifə Məmun [[833]]-cü il [[7 avqust]]da öldü, öz qardaşı Mötəsimi (Əbu İshaq Məhəmməd ibn Harun ər-Rəşidi) taxta vəliəhd təyin edərək, ona vəsiyyətnamə qoydu. Bu vəsiyyətnamənin başlıca maddəsi xürrəmilərə qarşı müharibəyə başlıca diqqət vermək sərəncamı idi:
{{sitatın əvvəli}}''"Xürrəmilərə gəlincə, onlara qarşı müharibəyə qətiyyətli və rəhmsiz bir adam göndər, ona səbrlə pul, silah, atlı və piyada qoşunla kömək et. Əgər onların vaxtı uzun çəksə, sən özün öz tərəfdarların və yaxın adamların ilə onların üstünə get"''{{sitatın sonu|mənbə=Ət-Təbəri, III, 1163; İbn əl-Əsir, VI, səh. 158.}}
[[833]]-cü il, [[10 avqust]]da Mötəsim xəlifə elan edildi<ref>Ət-Təbəri, III, səh. 1164.</ref>. və bununla da xürrəmilərə qarşı mübarizənin yeni mərhələsi başladı.
Sətir 180 ⟶ 183:
Yeni xəlifə taxta çıxan kimi birinci növbədə öz sələfinin vəsiyyətinə əməl etməyi qərara aldı. O, xürrəmilərə qarşı müharibəyə ciddi hazırlıq görməyə başladı, zira, görürdü ki, [[Azərbaycan]]ın və digər əyalətlərin xalq kütlələrinin bu təhlükəli hərəkatı qarşısında daha da zəiflik göstərilsə, Xilafətin öz varlığı üçün ciddi nəticələr doğura bilər. O, bu iş üçün heç bir şeyi əsirgəmədi. Buna görə xürrəmilərə qarşı onun qoşunlarının ilk hücumu müvəffəqiyyətlə nəticələndi.
 
[[Ət-Təbəri]]nin verdiyi məlumata görə, [[833]]-cü ildə ''"[[Cibal]]da, [[Həmədan]], [[İsfahan]], [[Masabzan]] və [[Mehricanqazaq]] şəhərlərində olan çoxlu əhali xürrəmilərin dinini qəbul etdi. Onlar toplandılar və Həmədan tərəfdə düşərgə qurdular. Mötəsim onlara qarşı qoşun göndərdi; onun göndərdiyi axırıncı ordu İshaq ibn İbrahim ibn Müsəbin komandası altında idi ki, onu da (Mötəsim), həmin ilin şəvvalında (oktyabrın 20-si –— noyabrın 17-si) Cibala hakim təyin etmişdi. O, zilqədə [ayında] (noyabrın 18-i –— dekabrın 17-si) onlara getdi. Onun [xürrəmilər] üzərində çaldığı qələbə haqqındakı məlumat [Bağdadda] tərviyə günündə [[[833]]-cü il [[25 dekabr]]] oxundu. O, Həmədan rayonunda [onlardan] 60 min adam qırdı, qalanları Rum ərazisinə qaçdılar''<ref>Ət-Təbəri, III, səh. 1165.</ref>.
 
M.Siriyets, məğlub edilən xürrəmilərin qalan hissəsinin [[Bizans]] ərazisinə qaçdığı haqqında belə deyir: ''"Həmin ([[833]]) ildə [[Babək]] tərəfdarlarının böyük bir hissəsi ərəblərin müharibəsindən cana gələrək baş komandan Nəsr ilə birlikdə Rum padşahı Feofili axtarmağa getdi və xristianlığı qəbul etdi"''<ref>M.Siriyets, səh. 531.</ref>.
Sətir 186 ⟶ 189:
İbn əl İbri həmin variantı daha qısa şəkildə verir; ''"onun (Babəkin) sərkərdəsi Nəsr öz həmqəbilələrindən bir çoxu ilə Feofilin yanına qaçdılar və xristian oldular"''<ref>İbn əl-İbri, səh. 155</ref>.
 
Xəlifə Mötəsim [[Misir]]də Bizans qoşunları ilə vuruşmada öz hərbi məharətini göstərən istedadlı sərkərdə '''''[[Afşin]] Heydər ibn Kavus'''''u<ref>Əz-Zəhəbi, səh. 384</ref> [[835]]-ci il [[3 iyun]]da xürrəmilərə qarşı müharibə edən bütün qoşunların baş komandanı təyin etdi. Xəlifə bu müharibə üçün vəsait əsirgəmirdi. Afşin ata minəndə yəni xürrəmilərlə vuruşmağa girəndə –— gündə 10 min dirhəm, hərbi əməliyyat olmayanda isə 5 min dirhəm pul alırdı<ref>Ət-Təbəri, III, səh. 1232-1233</ref><ref>əl-Müqəddəsi. Kitab əl-bəd, səh. 117</ref><ref>İbn əl-Əsir, VI, səh. 176</ref>.
 
[[835]]-ci il [[Afşin]] [[Bəzz qalası|Bəzz]] yaxınlığında yeni istehkamlar tikdirdi. Ərəblərlə xürrəmilər arasında kəşfıyyat xarakterli vuruşmalar gedirdi. Bəzən bu, bəzən də o biri tərəf müvəffəqiyyət qazanırdı<ref>Əl-Müqəddəsi. Kitab əl-bəd, səh. 117</ref><ref>İbn əl-İbri, səh. 241</ref>. Bu yerə yaxşı bələd olan xürrəmilər ərəb qoşunlarının təchizat yollarını tutur, ərzaq və silah karvanlarını ələ keçirməklə ərəbləri çətin vəziyyətdə qoyurdular, çünki ''"karvanda olanların hamısını məhv edirdilər"''. Nəticədə Afşinin qoşunları daim aclıq və susuzluqdan əzab çəkirdi, ''"cismən və ruhən məğlub olurdu"''<ref>Ət-Təbəri, III, səh. 1179</ref><ref>İbn əl-Əsir, VI, səh. 165</ref>.
Sətir 198 ⟶ 201:
Babəkin amanı qəbul etməkdən boyun qaçırmasına baxmayaraq, [[Afşin]] bir müddətdən sonra onun yanına adam göndərib xahiş etdi ki, barışıq haqqında danışıqlar üçün onun yanına etibarlı bir adam göndərsin. Babəkin elçisinə o dedi: ''"Babəkə (bunları) söylə: hər başlanğıcın bir axırı var. İnsanın başı soğan gövdəsi deyil ki, yenidən cücərə bilsin. Mənim adamlarımın çoxu qırılmışdır, on nəfərdən biri də qalmamışdır. Sənin vəziyyətin də yəqin belədir. Gəl sülh bağlayaq. Sənin əlində olan mülk səndə qalsın, sən burada qal, mən qayıdıb gedim, xəlifədən sənin üçün bir mülk daha alıb fərman göndərim"''<ref>Siyasətnamə, səh. 226</ref>.
 
Afşin şəhərə neftsatanlar dəstəsini gətirdi və bunların köməyi ilə şəhər [[837]]-ci il [[26 avqust]]da ərəb qoşunu tərəfindən alındı<ref name="Ət-Təbəri-1197">Ət-Təbəri, III, səh. 1197</ref>. Afşin əmr etdi ki, şəhərin qalalarını dağıtsınlar və şəhəri üç gün ərzində yandırsınlar. ''"Bircə ev, bircə qala salamat qalmadı –— o, hər birini yandırdı və ya dağıtdı"''<ref name="Ət-Təbəri-1197"/>. Babəkin oğulları və onların ailə üzvləri şəhərdə tutuldular<ref>əz-Zəhəbi, səh. 384</ref><ref>Yaqut İrşad, I, səh. 361-364</ref><ref>Siyasətnamə, səh. 228</ref>. Nizam əl-MüIkün verdiyi məlumata görə, [[Bəzz qalası|Bəzz]] alınarkən 80 mindən artıq xürrəmi öldürülmüşdü<ref>Siyasətnamə, səh. 227</ref>.
 
Bu məğlubiyyətdən sonra [[837]]-ci ildə [[Babək]] [[Sünik]] hakimi [[Səhl ibn Sunbat]]ın mülkündə tutularaq [[Samirə]] şəhərinə gətirilir və [[838]]-ci ildə həmin şəhərdə edam edilir<ref>Ət-Təbəri, III. Səh. 1229</ref>.
Sətir 215 ⟶ 218:
 
==== Abbasilər xilafəti dövründə Cənubi Azərbaycan ====
Əməvilər xilafətinin çöküşündən sonra hakimiyyətə gələn Abbasilər sülaləsi dövründə yeni qanunlar qüvvəyə mindi. Bir neçə adda yeni vergilərin tərtib olunması, işğalçılıq fəaliyyətini geniş vüsət alması yerli xalqın müqavimət əzmini qırırdı. Bu dövrdə Cənubi Azərbaycan sakinləri də xeyli zülm çəkmişlər.
Torpaqların mühüm hissəsi formal olaraq dövlətin mülkiyəti hesab olunurdu. Bunun əsasında xəzinə əkinçilərdən torpaqdan və, dövlətin suvarma sistemindən yararlanma haqqı kimi vergi yığırdı.
Dövlətin torpağının bir hissəsi '''[[iqta]]''' kimi hərbi xidmətinin təminatı kimi feodallara verilirdi.
Tədricən renta [[iqta]]sı, torpaq iqtasına çevrildi, və, erkən həm də sonrakı dövrlərdə şərti torpaq mülkiyəti olaraq ömürlük benefisidən irsi lenə çevrildi.
Xüsusi ilə torpağı, feodala məhsulun 50% və daha çox qədərini ödəmək şərti ilə, icarəyə götürən kəndlilərin vəziyəti ağır idi.
 
Sətir 247 ⟶ 250:
 
==== Marağa xanlığı ====
Marağa torpaqlarını [[I Şah Abbas]]ın ora köçürdüyü [[Qarabağ]]ın cavanşir elinin qolu olan müqəddəm tayfası idarə edirdi. XVIII yüzilin əvvəllərində Marağa əyalətini osmanlılar tuta bilmiş, lakin Nadirin köməyilə vəkil Həsənəli bəy əyaləti azad etmişdi. Tayfa başçısı Əbdürrəzaq ora hakim təyin olundu. O isə Nadirin siyasətindən ehtiyat edərək Bağdada qaçdığından xanlıq yenidən vəkil Həsənəli bəyə həvalə olundu. Onun oğlu Əliqulu xanın dövründə Nadirin ölümündən sonra xanlıq müstəqilləşdi.
Marağa xanlığı XIX yüzilin 20-ci illərində ləğv olundu.
 
Sətir 259 ⟶ 262:
Maku əyaləti [[Səfəvilər|Səfəvi hökmranlığı]] dövründə Çuxur Səd bəylərbəyliyinə daxil olan yarımmüstəqil sultanlıqdan ibarət idi. Onu bayat tayfasından olan nəsli hakimlər idarə edirdi.
 
Xanlığın banisi [[Bayat tayfası]]ndan [[Əhməd Sultan]] idi. O, xanlığın idarəsi və möhkəmləndirilməsi üçün bəzi tədbirlər gördü. Vaxtilə [[Nadir Şah]]ın [[Xorasan]]dakı sərkərdələrindən biri idi. Nadir şahın öldürülməsindən sonra onun arvadlarından biri ilə evlənir. Onun və oğlu Hüseyn xanın haqqında məlumat azdır. Xanlığın içində anklav olaraq [[Ayrımlı]] tayfasının 30 kənddən ibarət olan öz [[Avacıq]] xanlığı da var idi. Xanın ölümündən sonra torpaqlar oğlanları Həsən və Hüseyn xan arasında bölündü. Həsən xan İrəvanlı Məhəmməd xan Qacardan asılılığa düşdü. Hüseyn xanın Mahmudi və Əbaqiyyə mahalları Osmanlılar tərəfindən tutuldu, lakin bu mahalları tezliklə geri ala bildi. Əli xanın dövründə xanlıq möhkəmlənməyə nail oldu. Hüseyn xanın oğlu Əli xan hamının qibtə etdiyi bir xan olaraq tanınırdı. Əli xan daha sonra İslam dinindən çıxaraq [[Bab]]ın təlimini qəbul etmişdi. Bu xətt Hacı İsmayıl xanın zamanında da davam etdirildi. Teymur Paşa xan 1877-1878-ci illərdə xanlığı gücləndirdi. O, rus generalı Alxazovun Naxçıvan dəstələrilə birgə [[Təbriz]] üçün təhlükə yaradan Şeyx Übeydullanın dəstəsini məğlubiyyətə uğratdı. Ona yerli xalq "Azərbaycan Padşahı" ləqəbi vermişdi. Xanlığın son nümayəndəsi Murtuzaqulu xan isə 1922-ci ildə devrildi.<ref name="anl.az">[http://www.anl.az/el/Kitab/254476.pdf Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIIIXIII–XVIII əsrlə r). Bakı."Elm". 2007. 592 səh.]</ref>
 
'''Xanları'''
Sətir 288 ⟶ 291:
 
==== Sərab xanlığı ====
'''Sərab xanlığı''' –— Cənubi Azərbaycan ərazisində (indiki [[İran]] ərazisində) xanlıq. (XVIII əsrin 40-cı illəri –— XIX əsrin əvvəlləri). Ərazisi [[Ərdəbil xanlığı|Ərdəbil]], [[Qaradağ xanlığı|Qaradağ]], [[Təbriz xanlığı|Təbriz]], [[Marağa xanlığı|Marağa]] xanlıqları və [[İran]]la hüdudlanırdı. Mərkəzi [[Sərab]] şəhəri.
 
Sərab xanlığının əsası Şəqaqi tayfasının başçısı Əli xan ([[1747]]-[[1786]]) tərəfındən qoyulmuşdur. Nadir şahın ölümündən sonra paytaxtdakı qarışıqlıqdan istifadə edən Əli xan özünü həmtayfaları arasında xan elan etdi. O, [[Məhəmmədhəsən xan Qacar]]la mübarizədə öz müstəqilliyini qoruyub saxlasa da, [[Kərim xan]]ın nominal hakimiyyətini qəbul etməyə məcbur olmuşdu.
Sətir 299 ⟶ 302:
* Əli xan ([[1747]]-[[1786]])
* [[Sadıq xan Şəqaqi]] ([[1786]]-[[1800]])
* Cahangir xan Şəqaqi ([[1800]] - [[1822]])
 
==== Təbriz xanlığı ====
Sətir 330 ⟶ 333:
Xoy xanlığının əsasını dünbuli tayfa başçıları qoymuşdu. Dünbuli [[Əhməd xan Dünbili|Əhməd xan]] XVIII yüzilin 60-cı illərində [[Təbriz]]də də möhkəmlənmişdi. O, [[İrəvan xanlığı|İrəvan]], [[Naxçıvan xanlığı|Naxçıvan]] və [[Qaradağ xanlığı]]nı da özünə tabe etmişdi. [[Qarabağ xanlığı]] ilə müttəfiqlik hakimiyyətinin möhkəmlənməsinə müsbət təsir göstərdi.
 
1775-ci ildə Xoy xanı Əhməd xandan Çıldır valisi Süleyman paşaya göndərilən məktubda "Şimali Qafqazın istilasından qüvvət alan Rusiyanın və onunla ittifaq yaradan İrakli xanın təcavüzünə imkan verməməsi üçün Azərbaycan və Qafqaz xanlarının "Dövləti-Aliyyə" (Osmanlı imperiyası -— Q.G.) ilə birgə
mübarizə aparmasının vacib olduğu bildirilirdi".
 
Sətir 340 ⟶ 343:
 
'''Xanları'''
* [[Şahbaz xan Dünbili]]
* [[Əhməd xan Dünbili]] (1763-1786)
* [[Hüseynqulu xan Dünbili]] (1786-1798)
Sətir 425 ⟶ 428:
|-
|Əli Məlakuti|| ''[[Şərqi Azərbaycan ostanı]]''|| Əsgər Dirbaz|| ''[[Qərbi Azərbaycan ostanı]]''
|Ələkbər Qüreyşi|| ''[[Qərbi Azərbaycan ostanı]]''|| Cavad Müctəhid Şəbüstəri|| ''[[Qərbi Azərbaycan ostanı]]''
|-
|Həsən Amili|| ''[[Ərdəbil ostanı]]''|| Fəxrəddin Musəvi|| ''[[Ərdəbil ostanı]]''
Sətir 460 ⟶ 463:
'''Mötəbər idman hadisələri'''
 
♦ '''2010-cu il kişilər üzrə Asiya Voleybol Çempionatı''' -— ''Qədir Arena'' (Urmiya)
 
♦ '''2012-ci il Qərbi Asiya Futzal Çempionatı''' -— ''Qədir Arena'' (Urmiya)
 
♦ '''2012-ci il yeniyetmə gənclər üzrə Asiya Voleybol Çempionatı''' -— ''Qədir Arena'' (Urmiya)
 
♦ '''Beynəlxalq Uşaqlar Gününə həsr olunmuş 16-cı güləş müsabiqəsi''' -— ''Şəhid Purşərifi Arena'' (Təbriz)
 
♦ '''2014-cü il yeniyetmə gənclər üzrə Asiya Həndbol Çempionatı''' -— ''Şəhid Purşərifi Arena'' (Təbriz)
 
♦ '''1976-cı il futbol üzrə Asiya Kubokunun bir sıra matçları''' -— ''Bağ Şəmal Stadionu'' (Təbriz)
 
♦ '''1986-cı ildən bəri Cənubi Azərbaycan turu veloyürüşü'''
Sətir 478 ⟶ 481:
'''''Futbol'''''
* [[Traktor Sazi FK]]
* [[Maşın Sazi FK]]
* [[Göstəriş Polad FK]]
* [[Şəhrdari Təbriz FK]]
 
Sətir 502 ⟶ 505:
== Mədəniyyəti ==
{{əsas|Cənubi Azərbaycanın maarif və mədəniyyəti}}
Şahlıq rejimi zamanı ([[1925]]-[[1978]]) dövlət siyasətinin əsas tərkib hissəsini millətçilik təşkil edirdi. İran hakim dairələrinin göstərişi ilə mədəniyyətin elm ədəbiyyat və incəsənət kimi sahələri də yeni nəslin fars şovinizmi ruhunda tərbiyəsi və hazırlanması işinə xidmət edirdi. Mədəniyyətin bu sahələrində qeyri-fars xalqlara (xüsusilə [[azərbaycanlılar]]a) öz ana dillərində əsərlər yazıb-yaratmağa imkan verilmirdi. XV-XVIIXV–XVII əsrlərin [[Azərbaycan mədəniyyəti]]nin inkişafında mühüm mərhələ olduğunu görərik.
 
=== Xalçaçılıq ===
Sətir 521 ⟶ 524:
Cənubi Azərbaycanda xalçaçılığın dünya miqyaslı ən məşhur və iri mərkəzi Təbriz şəhəridir. Həmin şəhər dekorativ-tətbiqi sənətin zəngin ənənələrinin inkişafında mühüm rol oynamışdır.
 
Təbriz xalçaçılıq sənətinin çiçəklənmə dövrü XII-XVIXII–XVI əsrlərə aiddir. Təbriz məktəbinin XVI əsr klassik və ya qızıl dövrünün 200-ə qədər şah əsərləri miniatür rəssamlıq sənəti ilə toxuculuğun harmonik birləşməsi, peşəkar rəssam və xalçaçıların yüksək ustalığı ilə səciyyələnir.
 
Təbriz məktəbini 2 yarımqrupa bölmək olar: [[Təbriz]] və [[Ərdəbil]].
Sətir 529 ⟶ 532:
 
Təbriz xalçaçılıq məktəbinin "Bağ-behişt xalçası", "Bağ-meşə xalçası", "[[Balıq xalçası]]", "Buta xalçası", "Dərviş xalçası", "Kətəbəli xalçası", "Gördəst xalçası", "Göllü-guşəli xalçası", "Güldanlı xalçası", "Leyli və Məcnun xalçası", "Məşahir xalçası", "Mun xalçası", "[[Namazlıq xalçaları]]", "Nəcaqlı xalçası", "Sərvistan xalçası", "Sərdari xalçası", "Səhənd xalçası", "Silsiləvi ləçək xalçası", "Fərhad və Şirin xalçası", "Xəyyam xalçası", "Xətai xalçası", "Həddad xalçası", "Çərxi-gül xalçası", "Ceyranlı xalçası" və s. klassik kompozisiyaları da məşhurdur.
 
==== Geris xalçası ====
Bu xalçaların adları Təbrizin şimal-şərqində yerləşən "Geris" və ya "Gəpəz" qəsəbəsinin adları ilə bağlıdır. "Geris" xalçalarının bədii tərtibatı çox orijinaldır. Kompozisiya və detalların ümumi formaları əyri xətli bitki naxışlarından ibarət olan "Ləçəkturunc" kompozisiyasının əsasında yaradılmışdır. Ancaq vaxt keçdikçə bu kompozisiyanın naxışları punktirli olub və sərbəst xalça rəsmi əmələ gətirməyə başlayıb. Adətən xalçanın eskizsiz öz başına toxuyurdular. Burada təəcüblü bir şey yoxdur, çünki xalçatoxuyanlar başqa tip xalça toxuya bilmirdilər. Təxminən XVI-cı əsrdən indiyə kimi adət-ənənəyə uyğun olaraq Gerisdə yalnız bu xalçanı toxuyurdular, ona görə də xalçatoxuyyanlar bu rəsmi çox gözəl bilirdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, əhalisi həmçinin xovsuz xalça-palaz və kilimlərin istehsalı ilə tanınır.
Sətir 544 ⟶ 548:
 
==== Ağaclı xalçası ====
Bu xalçalar öz adlarını istehsal olunduqları yerin adına görə deyil, kompozisiyasına görə adlanırlar. İranda bu xalçalar "Dəraxti", Əfqanıstanda "Baqqi", Azərbaycanda isə "ağacalı" kimi məşhurdurlar. "ağacalı" kimi tanınan xalçaların orta sahəsi, əsas etibarilə, bir və ya bir neçə ağac və kollardan ibarətdir, nadir hallarda isə ağac qruplarından ibarət olur. ağacların müxtəlif növləri olur. Qədim dövrlərdə əfsanəvi hadisələr, məhəbbət səhnələri, mifoloji, bəzən isə dini fantastik süjetlər bu kompozisiyaların əsas süjetini təşkil edirdi. Məlumdur ki, Orta Asiyada, Yaxın Şərqdə, həmçinin Azərbaycanda da zeytun, çinar, əncir ağacları, üzüm müqəddəs sayılırdı. Ağlayan söyüd məhəbbətin rəmzi, palıd –— Güc və ərlik təcəssümü, nar ağacı isə var-dövlət, uğurun simvolu hesab olunurdu.
 
==== Şahabbası xalçası ====
Bu xalçaların adlarını Səfəvilər dövlətinin beşinji hökmdarı I Şah Abbasın adı ilə bağlıdı. Şah Abbas Səfəvilər dövlətinin paytaxtını Azərbaycandan İranın daxili rayonu olan İsfahan şəhərinə köçürüb. Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycanın bir çox usta və sənətkarları İsfahana köçməyə məjbur olublar. "Qum –— Şah Abbası" xalçası "Şah Abbası gülləri" adlı orijinal formalı elementləri ilə səciyyələnir. Onlar əsas etibarilə fantastik güllər, həmçinin əncir yarpaqlarından ibarətdir. Üfiqi şəkildə assimetrik yerləşən elementlər bu xalçaların xarakterik xüsusiyyətlərindən hesab edilir.
 
==== Xalçaların süjet və kompozisiyası ====
Sətir 556 ⟶ 560:
Süjetli xalçalar bütün mümkün mövzular əsasında toxunurdu, bu mövzular arasında əsasən "ovçu", "heyvan", illyustrasiyalı ədəbi Süjetli, dini mövzuya həsr olunmuş mövzular daha çox sevilən idi.
 
Sücet-mövzulu xalçaların yaranmasında bəzi rəssamlar birbaşa iştirak edirdilər. Məsələn, Sultan Məhəmməd XVI əsr Təbriz məktəbinin ən məşhur miniatür rəssamı idi. Ənənəvi mövzulardan biri –— Ömər Xəyyamın sevgilisiylə olan təsviridir. Miniatür rəssamlığın xüsusi dili və böyük realistik ruhu ilə xalçanın kompozisiyası Xəyyam poeziyasının ruhunu və mahiyyətini çatdırır. Burada məhəbbət mövzusuna aid müdrik sözlər və aforizmlərdən ibarət olan Firdovsinin, Sədinin, Həccə, Şeyx Attarın ikimisralı və dördmisralı beyt və rübailərdən ibarət poetik əsərləri göstərilib. Təbrizdə "Dörd fəsil" ənənəvi təsvirli xalçalar istehsal olunurdu (İlin dörd fəsli). Bu xalçalarda mövzu dəyişməz olaraq qalırdı, kompozisiya isə rəssasmın zövqü və baxışlarına uyğun dəyişirdi. Kompozisiyasına görə orta sahə hər biri ilin bir fəslini simvolizə edən ənənəvi dörd yerə ayrılır.
 
==== Cənubi Azərbaycan xalçaları dünya muzeylərində ====
*Xalça "Ovçuluq"-Təbriz, 1522-1523 (m) / 929 (hicri), Poldi-Peccoli Muzeyi, Milan
*Xalça "Heyvani"-Təbriz, XVI əsr, Viktoriya və Albert Muzeyi, London
*Xalça "Heyvani"-Təbriz, XVI əsrin ortaları, Metropoliten İncəsənət Muzeyi, Nyu-York
*Süjetli xalça-Tətbiqi Sənət Muzeyi, Budapeşt
*Xalça "Heyvani"-Təbriz, XVI əsrin ortaları, Dekorativ Sənət Muzeyi, Paris
*Xalça "Heyvani"-Təbriz, XVI əsr, Klarens Moskinin kolleksiyasından
*Xalça "Dörd fəsil"-Təbriz, XIX əsrin ikinci yarısı, R. Mustafayev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyi. Bakı
*Xalça "Ağaclı"-Təbriz, XX əsrin əvvəli, Azərbaycan Dövlət Xalça və Xalq Tətbiqi Sənət Muzeyi. Bakı
*Xalça "Rüstəm ağ divi öldürür"-Təbriz, XX əsrin əvvəli, Azərbaycan Dövlət Xalça və Xalq Tətbiqi Sənət Muzeyi. Bakı
*Xalça "Rüstəmin Aşkavusla döyüşü"-Təbriz, XX əsrin əvvəli, Şərq xalqları Sənəti Dövlət Muzeyi, Moskva
*Xalça "Ömər Xəyyam öz sevgilisi ilə"-Təbriz, XIX əsrin axırı, Azərbaycan Dövlət Xalça və Xalq Tətbiqi Sənət Muzeyi. Bakı
*Xalça "Şeyx Sənan"-Təbriz, XX əsrin əvvəli, Azərbaycan Dövlət Xalça və Xalq Tətbiqi Sənət Muzeyi. Bakı
*Xalça "Məlik Məmməd"-Təbriz, XX əsrin əvvəli, Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi, Bakı
*Dərviş təsvir olunmuş xalça-Təbriz, XIX əsr, Azərbaycan Dövlət Xalça və Xalq Tətbiqi Sənət Muzeyi. Bakı
*Dərvişlər təsvir olunmuş xalça-Təbriz, XIX əsr, R. Mustafayev adına Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyi. Bakı
 
{|class="graytable" style="text-align:center"
|+
|width="25%"|[[Şəkil:Agajli carpet.jpg|150px]]
|width="25%"|[[Şəkil:Azerbaijanian carpet from Tebriz in Paris museum.jpg|170px]]
Sətir 601 ⟶ 605:
 
=== Teatr ===
[[1871]]-[[1974]]-cü illərdə M.F.Axundzadənin 6 komediyasının fars dilinə tərcümə edilərək İranda yayılması Cənubi Azərbaycanda teatr sənətinə marağı artırmışdı. İlk teatr [[1905]]-[[1911]]-ci illər [[İran]] inqilabı dövründə yaradılmışdı. 1909-21-ci illərdə "Azərbaycan artistləri dəstəsi" fəaliyyət göstərmişdir. [[1920]]-ci ildə Təbrizdə Sidqi Ruhulla, M.Şəfizadə, M.R.Vaizzadə və başqalarının təşəbbüsü ilə ilk teatr binası –— "Xeyriyyə teatrı" tikildi. Təbriz, Urmiya və Xoy şəhərlərində Ü.Hacıbəylinin məşhur komediyaları tamaşaya qoyulmuşdu. Azərbaycan Milli hökuməti zamanı Təbrizdə ilk Azərbaycan Dövət Teatrı yaradılmışdı. 1946-cı ildə Təbriz Dövlət Filarmoniyasıda fəaliyyət göstərmişdir. [[1946]]-cı ilin dekabrında ölkədə milli azadlıq hərəkatına divan tutulduqdan sonra Azərbaycan Dövlət Teatrı da bağlandı. Yalnız qısa bir müddət ərzində (1948-1949) Tehranın "Ziba" teatr salonunda azərbaycanlı incəsənət xadimləri tərəfindən türk dilində bir sıra tamaşa və konsertlər verilmişdir. Həmin tədbirlərin təşkilinə və göstərilməsinə məşhur ziyalı alim, yazıçı Gəncəli Sabahının qardaşı Səməd Səbahi də başçılıq etmişdir.
 
Türk dilində tamaşa və göstərilər qadağan edildikdən sonra S.Səbahi 10 ilə yaxın müddətdə (1949-1959) 40-dan çox bədii əsəri, o cümlədən C.Cabbarlının, M.F.Axundzadənin, H.Cavidin, Ü.Hacıbəylinin əsərlərini fars dilində tamaşaya qoyur. 30 ilə yaxın müddətdə səhnədə fars dilində əsərləri ifa edən azərbaycanlı aktyorlar peşəkar sənətçi kimi də bütün ölkə tamaşaçılarının rəğbətini qazanmış və 1978-79-cu illər inqilabından dərhal sonra türk dilində tamaşaların yüksək səviyyədə səhnəyə gətirilməsi üzərində çalışmışlar. Nəticədə bu gün İranın bir sıra iri şəhərlərində, eləcə də Güney Azərbaycanın teatr salonlarında azərbaycanlı aktyorlar tərəfindən türk dilində dram əsərləri səhnəyə gətirilmişdir. Bir sıra komik əsərlərdə baş rolda çıxış edən azərbaycanlı Haşım Çavuşi bütün İranda tanınır. Azərbaycanlı teatr aktyoru sırasında Səid Xeyirxah, Yaqub Xeyrulla və onlarca başqalarının adını çəkmək olar. 1994-cü ildə gənc azərbaycanlı recissor Hüseyn Lələ türkcədə "Alın yazısı" adlı tamaşa və sonra dahi sənətkar M.Şəhriyarın "Heydərbabaya salam" poeması əsasında eyni adlı musiqili-ədəbi kompozisiya yaradaraq Tehranın "Vəhdət" adlı ən böyük konsert və teatr salonunda səhnəyə çıxarmışdır. Sonuncu səhnə əsərinə Tehranda minlərcə tamaşaçı baxmış və sonralar bu əsər həmin recissorun səyi nəticəsində Bakı teatr salonlarında səhnəyə çıxarılmışdır.
Sətir 612 ⟶ 616:
 
==== Cənubi Azərbaycan mövzusu [[Şimali Azərbaycan]] musiqisində ====
* ''[[Cahangir Cahangirov]]'' -— Demokratik [[Azərbaycan]] himni (şair Etimadın sözlərinə), "Təbrizim" valsı, "Arazın o tayında" vokal-simfonik poeması, "Səttarxan" poeması, "[[Azad (opera)]]" operası.
* ''[[Niyazi]]'' -— Mənim Təbrizim (1941, [[Süleyman Rüstəm]]in sözlərinə)
* ''[[Səid Rüstəmov]]'' -— [[Təbriz]]
* ''[[Əşrəf Abbasov]]'' -— Gələcək gün
* ''İsmayıl Məhəmmədəlizadə'' -— "Yaşa Azərbaycan", "Şanlı Vətən", "Vətənim", "Qızılbaş marşı", "Bu gün", "Azərbaycan" <ref>[http://www.musigi-dunya.az/new/read_magazine.asp?id=850 Fəridə Əliyeva. [[Azərbaycan]] musiqisinin cənub səhifəsi. "Musiqi dünyası" jurnalı.]</ref>
 
=== Ədəbiyyat ===
Sətir 653 ⟶ 657:
 
== Dili ==
Azərbaycanlılar [[Azərbaycan türkcəsi]]ndə danışmaqdadırlar.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46770/Azerbaijan Britanika ensiklopediyası : ''The population consists mainly of Azeri-speaking Turks who use an...an…'']</ref>[[1888]]-ci ildə M.H.Rüşdiyyə Təbrizdə yeni tipli məktəb təşkil etmiş, Cənubi Azərbaycanda ilk dəfə olaraq əlifbanı yeni-sövti üsul ilə türk dili əsasında tədris etməyə başlamış, ana dilində çoxlu dərsliklər yazmışdır. [[1926]]-cı ildən məktəblərdə türk dilində tədris qadağan edilmişdir. Hakim dairələr Təbriz Universitetində Azərbaycanın tarixi, etnoqrafiyası, sosial-siyası vəziyyəti və s. ilə əlaqəli məsələlərin öyrənilməsinə maneçilik törətmişdir. II dünya müharibəsindən bugünə kimi bütün İran maarif və mədəniyyəti sahəsindəki diqqətəlayiq və yaddaqalan ən mühüm və demokratik işlər Azərbaycan Milli hökumətinə məxsusdur. Belə ki, bu dövrdə onlarca universitet və institut yaradılmışdır. Türk dilində 50-yə yaxın müxtəlif adda qəzet və jurnal, dərslik, bədii-ədəbiyyat nəşr edilmiş, kino-teatrlar tikilmiş, radio stansiyası və radio xəbərləri komitəsi yaradılmış, milli qəhrəmanlara: Səttar xana, Bağır xana, Xiyabaniyə heykəllər ucadılmışdır. Təbriz Universiteti kitabxanası, Milli Kitabxana və "Tərbiyət kitabxanası" Cənubi Azərbaycanın ən böyük kitabxanalarıdır.
 
Cənubi Azərbaycanda ilk radio stansiyasının əsası [[1946]]-cı ildə [[Azərbaycan]] Milli hökuməti tərəfindən qoyulmuşdur. [[1980]]-ci illərdə radio şəbəkələrində türk dilində verilişlərin sayı xeyli azalmışdır. Yalnız Təbriz, Urmiya və Ərdəbil radio şəbəkələrindən qısa verilişlər verilir. Onlarda da, xüsusilə [[Təbriz]] radiosunda səsləndirilən cümlələr ədəbi dilimizdən çox uzaq olub, yarı türk, yarı fars horrasından ibarətdir. Cənubi Azərbaycanda ilk televiziya stansiyası [[1972]]-ci ildə yaradılıb. Verilişlər ciddi nəzarətlə yalnız farsca aparılır. İnqilabdan bugünə kimi keçən müddət də Güney Azərbaycanın radio və televiziya sistemində edilmiş bütün texnoloji yeniləşmə və keyfiyyət dəyişikliklərinə baxmayaraq verilişlərin məzmununda əsaslı dəyişikliklər baş verməmişdir.
Sətir 666 ⟶ 670:
 
=== Qəzet və jurnallar ===
[[İran]]ın yeni hakim dairələrinin İran İslam Respblikası rəhbərliyinin qeyri-fars xalqların milli demokratik hərəkatlarına mənfi münasibəti [[1980]]-[[1981]]-ci illərdə türkcə mətbuat orqanlarının, demək olar ki, əksəriyyətinin nəşrinin dayandırılması üçün başlıca səbəblərdən biri oldu. Bütün bu proseslərdə ana dildində öz çapını davam etdirə bilən yeganə curnal Tehrandadır. Cavad Heyətin redaktorluğu ilə çıxan "Varlıq" curnalı idi. Onunla yanaşı "Fəcri-Azərbaycan", "Ümidi-Zəncan", "Ərk", "Ərdəbil", "Əhrar", "Keyhan" və bu kimi qəzet və curnallar da nəşr olunmağa başladı. Qeyd edilməlidir ki, həmin nəşrlər iki dildə –— fars və türk dillərində çap olunur.
 
=== Televiziya və radio ===
Sətir 690 ⟶ 694:
== Xarici keçidlər ==
* [http://guntaytarix.blogspot.com/ Bayrağımız necə olmalıdır?]
* [http://www.azertimes.com/?page_id=2 '''The Azer Times''' -— South and North Azerbaijan News]
* [http://southazerbaijan.info/ Cənubi Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı ('''CAMAH''')]
* [http://gamoh.org Güney Azərbaycan Milli Oyanış Hərəkatı ('''GAMOH''')]
Sətir 696 ⟶ 700:
* [http://www.azerbaijanian.com/south-azerbaijan.html South Azerbaijan]
* [http://www.diranish.net/ Azərbaycan Milli Dirəniş Təşkilatı ('''AMDT''')]
* [http://www.az-isci.info '''Azərbaycan İşçiləri''' –— Azərbaycan Milli Dirəniş Təşkilatı İşçilər Komitəsinin Orqanı]
* [http://www.oyrenci-sesi.info/ '''Güney Azərbaycan Öyrənci Səsi''']
* [http://www.tebrizsesi.com/yeni/ '''Təbriz səsi''' / تبریز سسی]
* [http://www.savalansesi.com/ ADAPP]
* [http://www.gunaz.tv/ Güney Azərbaycan TV]
* [http://express.com.az/second.asp?id=119415 Əhmədinecatın Axilles dabanı...dabanı…]
* [http://www.xalqcebhesi.az/news.php?id=5703 Xalq Cəbhəsi.az]
* [http://commons.wikimedia.org/wiki/SANLM_Press_Archive SANLM Press Archive]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Cənubi_Azərbaycan"