Çexiya: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
→Əhali: təkmilləşdirmə |
təkmilləşdirmə, yeniləmə |
||
Sətir 111:
== Əhali ==
Çex Respublikası əhalisinin 95%-ini çexlər, təqribən 2%-ini slovaklar təşkil edir. İmmiqrantlar (ukraynalılar, vyetnamlılar, ruslar, almanlar, qaraçılar, macarlar) ölkə əhalisinin təqr. 4%-ini təşkil edir. Çex dilində danışan çexlər qərbi slavyan xalqlarına aiddirlər. Çex dili Çexiya, Orta Moraviya və Şərqi Moraviya dialektlərinə bölünür. Dindarların əksəriyyəti xristiandır. Əhalinin orta sıxlığı 1 km2-də 130 nəfərdir. Çexiya yüksək urbanizasiyalı ölkədir: şəhər əhalisi təqr. 71%-dir; kənd əhalisinin sayı azalmaqdadır. Ən iri şəhəri və yeganə meqapolis Praqadır (1 mln. 188 min nəfər). Digər iri şəhərləri Brno, Ostrava, Plzen və Olo- moutsdur. 1994–2005-ci illərdə əhalinin təbii azalması baş versə də, 2006-cı ildən başlayaraq ölüm səviyyəsinin azalması, doğum səviyyəsinin və miqrant axınının artması nəticəsində ortaillik artım müsbət olmuşdur. Fertillik göstəricisi 1 qadına 1,2 uşaqdır. Son illər Çexiya uşaq ölümünün az olduğu ölkələr sırasına daxildir (1000 nəfər diri doğulan uşağa 4 nəfərdən az). Əmək qabiliyyətli əhalinin (15–65 yaş) xüsusi çəkisi təqr. 71,2%-dir. 15 yaşadək olanların xüsusi çəkisi 14,4%, yaşlıların isə (65 yaşdan yuxarı) xüsusi çəkisi 14,5%-dir. Çexiyada əhalinin orta yaş həddi 39,3 ildir (qadınlarda 41,1; kişilərdə 37,5). Gözlənilən orta ömür müddəti kişilərdə 72,9, qadınlarda 79,7 ildir. İqtisadi cəhətdən fəal olan əhali 51,5%-dir. İşsizlik səviyyəsi 7,3%-dir (2006).
== Memarlıq və təsviri sənət ==
Çexiyada Paleolit dövrünə aid heykəltəraşlıq, Neolit dövrünə aid keramika nümunələri, protoslavyan, Halştat mədəniyyəti və Laten mədəniyyəti abidələri mühafizə olunmuşdur. Katolikliyin qəbulundan sonra Bizans, Karolinq nümunələrinə yaxın daş kilsələr inşa edilmişdir. 11,13-cü əsrlərdə roman üslubu təşəkkül tapmışdır [Praqa Qradındakı Müq. Vit (11-ci əsr) və Müq. Yirji (12-ci əsr) bazilikaları]. Divarların qalınlığı, konstruksiyaların möhtəşəmliyi, qüllələrin hündürlüyü kimi xüsusiyyətlər roman üslubuna xasdır. 12-ci əsrdə roman üslubu çiçəklənmə dövrünü keçirmişdir. Bu mərhələdə Müq. İrji məbədinin yenidən tikilməsi, Treşbiçdə bazilikanın, Rovnda Müq. Yakub kilsəsinin inşası başa çatdı. 13-cü əsrin ortaları – 15-ci əsrin 1-ci yarısında qotika üslubu inkişaf etmişdi. Bu dövrdə inşa edilmiş memarlıq nümunələrinin içərisində xüsusilə Karlşteyn qəsri (1348–57) məşhurdur. Xaçşəkilli qüllələrin, şəbəkəli ala-qapıların, həmçinin karkas konstruksiyaların inşasında qotik üslubdan istifadə olunmuşdu. Çexiyada Habsburqlar sülaləsinin hökmranlığı bərqərər olduqdan sonra (1526) memarlıqda renessans üslubu geniş yayılmışdı (Praqada Belveder, Şvartsenberq sarayları və s.). 17-ci əsrin 2-ci yarısından memarlıqda yeni üslub – təmtəraqlılığa, əzəmətliyə meyilli barokko üslubu yarandı. Bu dövr Çexiya memarlığı çoxsayda bəzək və dekorativ elementləri ilə fərqlənirdi (Praqadakı Qalib olan Müq. Məryəm kostyolu). Praqa şəhərinin memarlığında 2 üslub – qotika və barokko üstünlük təşkil etmişdir. Məhz bu üslublar ilə Çexiyada çoxsaylı məşhur memarlıq abidələri yaranmışdır. 18-ci əsrin sonu – 19-cu əsrin əvvəllərində (bu dövr Çexiya İntibahı da adlanır) milli azadlıq hərəkatının inkişafı ilə əlaqədar incəsənət də milli özünütəsdiq mübarizəsinə qoşuldu. 19-cu əsrin ortalarından memarlıqda milli romantika istiqaməti meydana gəldi. 19-cu əsrin sonu – 20-ci əsrin əvvəllərində modern üslubu rasionalizm təmayülləri ilə əvəz edildi. 1920–30-cu illər memarlığında milli funksionlizm məktəbi təşəkkül tapmışdı [Y. Qoçar, K. Qonzik, Y. Qavliçek; Vitkov dağında “Azadlıq” milli abidəsinin inşası (1929-cu ildən, memar Y. Zazvorka)]. Çexiya faşist əsarətindən azad edildikdən (1945) sonra incəsənətin inkişafı üçün yeni perspektivlər açıldı. Praqa, Qotvaldov, Olomouts və s. şəhərlərdə yeni yaşayış rayonları salındı. 1970-ci illərdən binaların plastik ifadəliliyi və fərdi simasının öyrənilməsi sahəsində axtarışlar aparılmışdır. 11,13-cü əsrlər təsviri sənətinə Almaniya və Bizans incəsənətinin təsiri olmuşdur. Ciddi obrazlardan (Strakonitsidən olan Madonna, 14-cü əsrin ortaları) lirizmə, zərifliyə meyil (Mixel Madonnası, 14-cü əsrin 2-ci yarısı) rəngkarlıqda özünü göstərirdi. Barokko dövrü (17–18 əsrlər) Çexiya təsviri sənətinə realist və demokratik təmayüllər xas idi. Praqada “Vətənpərvər incəsənət dostları cəmiyyəti” (1796) və Rəssamlıq Akademiyasının təşkili (1799) təsviri sənətin inkişafına mühüm təsir göstərdi. Natürmort, portret, həmçinin dini mövzularda olan əsərlərlə təmsil olunan Çexiya təsviri sənəti milli, tarixi, klassisizm, romantizm və vətənpərvərlik ideyaları ilə ifadə olunurdu (L. Kol, A. Maxek, K. Postl, A. Manes və b.). 18-ci əsrin ortalarında rokoko və klassisizm əlamətləri meydana gəldi. 19-cu əsrin sonlarında rəssam M.Aleşin başçılıq etdiyi rəssamlar qrupu incəsənətin inkişafında əhəmiyyətli rol oynadı. Y.V. Mıslbek dövrün görkəmli heykəltəraşı idi. 1920–30-cu illərin təsviri sənətində realist və demokratik meyillər möhkəmləndi. 1920–30-cu illər təsviri sənətində realist-demokratik meyillər möhkəmləndi. Çexiya faşist əsarətindən azad edildikdən (1945) sonra incəsənətin inkişafı üçün yeni perspektivlər açıldı. Praqa, Qotvaldov, Olomouts və s. şəhərlərdə yeni yaşayış rayonları salındı. Bu illərdə V. Makovski, K. Liditski, K. Pokornı, Y. Vaqner və b. heykəltəraşlar Qələbə, Praqa üsyanı qəhrəmanları, sovet döyüşçüləri, Çexiya mədəniyyəti xadimləri şərəfinə abidələr yaratmışlar. 1970-ci illərdən binaların plastik ifadəliliyi və fərdi simasının öyrənilməsi sahəsində axtarışlar aparılmışdır. Bu illərin heykəltəraş, rəssam və qrafiklərinin yaradıcılığında tarixi inqilibi motivlər üstünlük təşkil edirdi (Y. Maleyovsk, M. Aksman, A. Zabransk, Y. Yuroj və b.). Çexiyada monumental dekorativ-tətbiqi sənət, bədii şüşə, parça, teatr-dekorasiya sənəti yüksək səviyyədə inkişaf edir. Təqribən 1984-cü ildə Çexiyada postmodern yaradıcılıq konsepsiyası yayılmağa başladı (F. Skala, Y. David, M. Qabriel, Y. Rona və b.). Rəssamlardan K. Nepraşa, E. Kmentova, Y. Andle, Y. Naçeradski 20-ci əsrin 80–90-cı illərində fiqurlu plastika sahəsində işləmişlər. M. Knijak heppe- ninq bədii yaradıcılıq üslubunun nümayəndəsidir (hazırda Praqadakı Milli qalereyanın direktorudur). T. Piştek hiperrealizmin nümayəndəsidir. P. Nikl 2005-ci ildə Yaponiyanın Aixi ş.-ndə EKSPO sərgisində Çexiya sərgi kompozisiyasını təşkil etmişdir.
== Nəqliyyat ==
| |||