Onore de Balzak: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 25:
}}
 
'''Onore de Balzak''' ([[20 may]] [[1799]] [[18 avqust]] [[1850]]) — XIX əsr görkəmli fransız yazıçı-dramaturqu. Adı [[tarixdə 100 ən çox öyrənilmiş şəxsiyyətlər siyahısı]]na daxil edilib.
 
== Yaradıcılığı ==
Qərbi Avropa [[realizm]]inin zirvəsi Onore de Balzak hesab edilir. Onun ən məşhur əsəri "Bəşəri komediya" və ya "İnsan komediyası" (La Comédie humaine) adlı [[epopeya]]da fransız həyatının bütün sahələri 143 kitabda əks etdirilməli idi. O, bütün gücünü sərf edərək 90 roman və [[novella]] yazdı. Bu epopeyaya "Şaqren dərisi", "Yevgeniya Qrande", "Qorio ata", "Sezar Biroto", "İtirilmiş illüziyalar" [[Vadidəki Zambaq]] və digər romanlar daxildir.<ref>[http://www.elibrary.az/docs/medntarve.pdf Mədəniyyət tarixi və nəzəriyyəsi. Ali məktəblər üçün dərslik M.J.MANAFOVA, N.T.ƏFƏNDİYEVA və S.A.ŞAHHÜSEYNOVANIN ümumi redaktəsilə. Bakı: Sabah nəşriyyatı (2008), 2010, 876 səh.]</ref>
 
Yazdığı yüzdən artıq roman və pyesləri birlikdə "İnsan komediyası" (La Comédie humaine) adı altında tanınır. Bu əsərlər toplusu və ya seriyası 1815-ci ildə [[Napoleon Bonapart]] Fransasının süqutundan sonrakı dövr fransız cəmiyyətinin, xüsusilə də burjua təbəqəsinin komik-satirik mənzərəsini canlandırır.
Sətir 46 ⟶ 47:
olan romantiklərdən bədii müşahidənin obyektivliyini, gerçəkliyə sədaqəti əsas
götürən realistləri ciddi surətdə fərqləndirir. Valter Skottu ona görə yüksək qiymətləndirir ki, onun yaradıcılığında dünya qalxıb özünə tamaşa etməkdən sanki heyran olub. Sənətkarın ən böyük vəzifəsi və məqsədi bütün cəmiyyətin tarixini əks etdirməkdir. Bunu isə tipik, səciyyəvi surətlərsiz həyata keçirmək olmaz. Hər hansı tipik surət ancaq tipikliyinin gücü sayəsində nəhəng olur. Balzak, öz epopeyasını yazarkən niyyətinin dərin tarixi mündəricəsini gözəl anlayaraq göstərirdi ki, mənim əsərlərimdə tarixçi fransız cəmiyyətinin özü olacaq, mən isə onun katibi sifətində çıxış edəcəyəm. Bu məqsəddə o, ictimai hadisələrin, nəhəng tiplər yığınının, ehtirasların, əhvalatların, ümumi əsasını öyrənmək, aşkar etmək, bu cəmiyyətin həyatının mənzərəsini, bütün
tarixçilərin unutduğu bir sahəni - əxlaq və adətlərin tarixini yaratmaq qərarına
gəlir. Balzak, həmin əsası ictimai mühərrik adlandırır və onu əks etdirmək üçün
heç bir tipi, kişi və qadın xarakterini, heç bir peşəni, məişət formasını, ictimai zümrəni, heç bir fransız əyalətini, həmçinin uşaqlığı, qocalığı, yetkinliyi, siyasət, hüquq, hərb aləmini unutmamağı əsas kimi götürür. Uydurulmuş faktları deyil, ətrafda baş verən hadisələri, insan qəlbinin, ictimai münasibətlərin tarixini canlandırmağa qərar verir. Öz coğrafiyası, ailələri, məskənləri, şəraiti, iştirakçıları və faktları, gerbi, zadəganları, burjuaları, rəssamları, kəndliləri, siyasətçiləri, ədabazları, ordusu, bir sözlə, bütöv dünyası olan bir abidə yaratmağı qət edir.
 
Yuxarıda haqqında danışılan dayaqsız bu nəhəng ədəbi-estetik və fəlsəfi niyyət, bunsuz isə dahi sənətkarın bütün ömrünü həsr etdiyi 97 novelladan, povestdən və
romandan ibarət ölməz epopeyası - "Bəşəri komediya" yarana bilməzdi.
 
== Bəşəri komediya ==
 
"Bəşəri komediya"nın ilk əsərləri 1829-cu ildə, sonuncular isə 1847-ci
ildə yazılmışdır. Epopeya üç hissəyə ayrılır:
Sətir 96:
o qədər dərin, uca və intəhasızdır ki, adam əsəri oxuduqdan sonra sehirli, sehirli olduğu qədər də gerçək bir aləmə səyahətdən qayıtmış kimi olur. Ancaq Balzak istər mütləqiyyətçilərdən və respublikaçılardan ("Şuanlar"), amansız
sələmçilərdən ("Qobsek", "Ejen Qrande" ), burjua əxlaqının qurbanlarından ("Qorio ata", "Kurtizanların parlayışı və süqutu", "İtirilmiş xəyallar"), milyonçulardan ("Ejen
Qrande", "Nusingenin evi"), şairlərdən, kəndlilərdən, istər zadəganlardan ("Qədim şeylər muzeyi") yazsın; o, bu mübaliğələrə öz dövründə baş verən mühüm tarixi hadisəni - inqilabdan əvvəlki feodal quruluşunun inqilabdan sonrakı burjua üsuli-idarəsi ilə əvəz olunmasını, köhnə sərvətin yeni, maliyyə kapitalı, feodal əxlaqı və ailə münasibətlərinin burjua əxlaq və ailə qaydaları tərəfindən sıxışdırılıb aradan çıxarılmasını daha obyektiv, daha inandırıcı təsvir etmək üçün əl atır. Bu siyasi-ictimai təbəddülatın şəxsiyyətin və cəmiyyətin, ayrı-ayrı siniflərin və zümrələrin həyatında doğurduğu ümidləri, məyusluğu, kədəri, məzhəkəni, faciəni bəzən qəzəblə, bəzən kinayə, bəzən də təəssüflə seyr edir, zülmə, istismara, haqsızlığa məruz qalanlar üçün çarələr axtarır, amansız
ictimai mühərrikin, yəni sərvət, altun, mənfəət və qazanc ehtirasının qurbanı olan bəşərin halına filosofcasına acıyır, onu düz yola çəkməyə çalışır. Canlandırıcı aləm inandırıcı olsun deyə, cəmiyyəti fərdin, fərdi isə cəmiyyətin gözü ilə
ölçüb-biçir, burjuaları və zadəganları, zadəganlaşan burjuaların və xalqın
Sətir 121:
burjuaların, pozğun və amansız kübar qadınların, fırıldaqçı tacirlərin dolaşdığı mühitdə "ictimai mühərrik"in doğurduğu münasibətləri, insanlara
aşıladığı eybəcər əqidəni, yaratdığı mənəvi uçurumu qüdrətlə əks etdirmişdir. Burjua cəmiyyətinin məhsulu olan Qorio ata eyni zamanda onun əxlaqının qurbanıdır. Min bir fırıldaqla sərvət qazanan, bütün varlığını övlad məhəbbətinə qurban verən bu zavallı insan ölüm ayağında boynuna alır ki, pul insana hər şey, hətta övlad bəxş edirmiş. Balzak okean
kimi nəhayətsizdir. O bir dahilik burulğanı, böyük hiddət fırtınası və
ehtiraslar tufanıdır.  
 
Balzak Puşkinlə
eyni ildə (1799), cəmi iki həftə əvvəl dünyaya gəlib, lakin ondan 13 il çox
yaşayıb. Hər iki dahi insan qəlbinin və bəşəri münasibətlərin elə dərinliklərinə nüfuz etməyə cəsarət göstəmişdilər ki, onlara qədər hələ heç kim buna müvəffəq ola bilməmişdi. Balzak öz epopeyasını dahi florensiyalının böyük əsərinə
analoji olaraq “Bəşəri komediya” adlandırmaqla Dantenin özünə belə çağırış göndərməkdən çəkinməmişdi. Ancaq elə burası da var ki, eyni əsaslarla bu əsəri “Fövqəladə” (“İnsan qüvvəsindən xaric”) də adlandırmaq olar. Çünki belə bir möhtəşəm yaradıcılıq məhsulunu yaratmağa yalnız bir titanın (qədim yunan əsatirində allahlarla vuruşan nəhəng tərc.) gücü yetərdi. 
 
“Bəşəri komediya” yazıçının özünün roman, povest və hekayələrinin geniş silsiləsinə verdiyi ümumi addır. Silsiləyə daxil
edilmiş əsərlərin əksəriyyəti Balzakın onlara ümumi birləşdirici ad seçməsindən
xeyli əvvəl nəşr olunmuşdu. Yazıçı öz ideyası barədə belə yazırdı: Təxminən otuz
il  əvvəl başladığım əsəri “Bəşəri komediya” adlandırarkən onun ideyasını izah etməyi, bu ideyanın haradan doğması haqda danışmağı, planı qısaca şərh etməyi, həm də bütün bunları sanki onlara heç bir aidiyyətim yoxmuş kimi ifadə etməyi lazım bilirəm. «…»
 
“Bəşəri komediya”nın ilkin ideyası qarşımda sanki hansısa bir xəyal kimi, oxşayıb əzizlədiyin, lakin tuta bilmədiyin həyatakeçməz ideyalardan biri kimi  canlanırdı; məsxərəçi xülya özünün qadın simasını belə göstərir, fəqət həmin an da
qanadlarını açaraq fantaziyalar aləminə uçur. Lakin bir çox digər xəyallar kimi bu xülya da canlandırılır: o, hökmranlıq edir, onun mayası hüdudsuz hakimiyyətdən yoğrulmuşdu və ona tabe olmaq gərəkdir. Bu əsərin yaranması ideyası insanlığın heyvanlar aləmi ilə müqayisəsindən doğdu. «…» Bu baxımdan cəmiyyət təbiətə bənzəyir. Axı cəmiyyəti insanlar yaradır, müvafiq olaraq onun fəaliyyətdə olduğu mühitdə də heyvanlar aləmində movcud olduğu qədər müxtəlif növlər var. Əsgər, fəhlə, məmur, vəkil, sərsəri, alim, dövlət xadimi, tacir, dənizçi, şair, yoxsul kəndli və keşiş arasındakı fərq nə qədər çətin dərk edilsə də, elə canavar, şir, uzunqulaq, qarğa, akula, suiti, qoyun və digərlərini bir-birindən ayıran fərq dəyərindədir.
Beləliklə, heyvanlar səltənətinin növləri kimi insan cəmiyyətində də növlər
mövcuddur və həmişə də mövcud olacaq."
 
Əslində, “Bəşəri komediya”nın məşhur “Müqəddimə”sindən gətirilən parçada Balzakın yaradıcılıq metodunun sirlərini açıqlayan əqidəsi öz təcəssümünü tapıb. Nəbatat alimləri və zooloqlar bitki və heyvanlar aləmini sistemləşdirdikləri kimi, o da, insan tipləri və xarakterlərini sistemləşdirirdi. Bu zaman, Balzakın sözlərinə görə, həyatın böyük axınında heyvanlar aləmi (heyvanilik) insanlar aləminə (insaniliyə) nüfuz edir, qarışır. Ehtiras bütün insanlıq budur! Yazıçı hesab edir ki, insan nə xeyirxahdır, nə qəddar, sadəcə, o, instinktlər və meyillərlə doğulur. Yalnız təbiətin özünün bizə verdiyi materialı mümkün olduqca daha dəqiq təsvir və təlqin etmək
qalır. Yazıçı ənənəvi kanonların və hətta təsnifatın formal-məntiqi
qaydalarının xilafına “varlığın üç formasını” göstərirdi: kişi, qadın və cansız əşya. Başqa sözlə, insanlar və “onların düşüncələrinin maddi təzahürləri”. Ancaq görünür, elə məhz bu “xilafına” da Balzaka öz roman və povestlərinin təkrarolunmaz
dünyasını yaratmağa imkan verdi və bunu heç nə ilə qarışıq salmaq olmaz. Balzakın qəhrəmanlarını da heç kimlə səhv salmaq olmur. “Müəyyən bir dövrün üç min
insanı” yazıçı özü onları fəxrlə belə xarakterizə edirdi.   
 
 Balzakın özünün də istədiyi kimi, “Bəşəri komediya”nın mürəkkəb  strukturu var. Hər
şeydən əvvəl, o, üç müxtəlif böyük hissəyə ayrılır: “Xislət haqqında etüdlər”,
“Fəlsəfi etüdlər” və “Analitik etüdlər”. Əslində isə bütün başlıca və böyük əsərlər (cüzi istisna ilə) birinci hissədə toplanıb.
Sətir 154:
isə macəra romanı “Şuanlar”ı yaza bildi. Halbuki yazıçı nəhəng planlar qurmuşdu.
O, Napoleon müharibəsinin bütün panoramasını yaratmaq istəyirdi (çoxcildli, lakin
fransız nöqteyi-nəzərindən yazılmış “Hərb və sülh”ü təsəvvürünüzə gətirin).  
 
Balzak özünün böyük əsərinin fəlsəfi statusa malik olduğunu iddia edirdi və hətta orada xüsusi “fəlsəfi hissə” də ayırmışdı. Buraya digər əsərlərlə yanaşı “Lui Lamber”, “Mütləqiyyət axtarışları”, “Gizli şedevr”, “Uzunömürlülük iksiri”, “Serafita” və “fəlsəfi etüdlər” içərisində ən məşhuru “Şaqren dərisi” də daxildir. Ancaq Balzakın dahiliyinə böyük hörmət
hissilə qəti və aydın şəkildə demək lazımdır ki, yazıçıdan, sözün əsl mənasında, böyük filosof alınmadı: mənəvi həyatın bu ənənəvi sahəsində onun bilikləri nə qədər
geniş olsa da, tamamilə səthi və eklektik (bir-birinə zidd olan fikirləri, nəzəriyyələri
prinsipsiz olaraq bir-birilə birləşdirməyə çalışan alim, filosof yaxud siyasətçi tərc.) səviyyədə idi.  Burada qəbahətli heç nə yoxdur. Ələlxüsus da ona görə ki, Balzak özünün bənzərsiz fəlsəfəsini insan ehtirasları və instinktləri fəlsəfəsini yaratmışdı.
 
Sonuncular sırasında Balzaka xas ölçülərə görə, ən başlıcası, əlbəttə ki, sahiblənmək instinktidir.
Hansı konkret formada təzahür etməsindən asılı olmayaraq: siyasətçilərdə - hakimiyyət hərisliyində; işbazda qazanc hərisliyində; manyakda qan,
zorakılıq və zülm hərisliyində; kişidə qadın hərisliyində (və əksinə). Sözsüz, Balzak insan meyil və davranıışlarının ən həssas siminə toxunmuşdu. Bu fenomen
özünün müxtəlif aspektlərində yazıçının ayrı-ayrı əsərlərində açılıb. Ancaq bir
qayda olaraq bütün aspektlər, fokusda olduğu kimi, onların istənilən birində cəmləşmişdi. Bəziləri isə təkrarolunmaz Balzak qəhrəmanlarında təcəssümünü tapıb onların timsalına və mücəssəməsinə çevrilib. Dünya ədəbiyyatının ən məşhur əsərlərindən biri - eyniadlı povestin baş qəhrəmanı Qobsek belədir. 
 
Qobsekin adı "istismarçı" kimi tərcümə olunur, ancaq məhz fransız vokalizasiyasında o, ümumi
ismə çevrilib və qazancın özü naminə qazancın simvoluna çevrilib. Qobsek kapitalist dahisidir, onun heyranedici duyma qabiliyyəti və insan taleyini amansızcasına tapdalayaraq tam mənasıyla ədəbsizlik və abırsızlıqla öz
kapitalını artırmaq bacarığı var. Balzakın özünün də təəccübünə rəğmən, qızılın
hakimiyyətini “ümumilikdə hazırkı cəmiyyətin ruhi-mənəvi mahiyyətini” təcəssüm
etdirən fantastik fiqur, sən demə, bu büzüşmüş qoca özü imiş. Lakin adı çəkilən
keyfiyyətlər olmadan kapitalist münasibələri də prinsipcə, mövcud ola bilməz.
Əks halda bu, tamamilə başqa bir quruluş olacaq. Qobsek kaptalist mühitinin
romantikidir: sələmçi toruna düşənlərin əsl hökmdarına çevrilən insanların bütün məqamlarda ruhunun necə tənəzzül etməsini və çirkinləşməsini seyr etmək
ona mənfəətin özü qədər həqiqi zövq verir.
 
Fəqət Qobsek həm də pulun hökmran olduğu cəmiyyətin
qurbanıdır: o, qadın məhəbbətinin nə olduğunu bilmir, onun zövcəsi və uşaqları yoxdur, o, başqalarına sevinc bəxş etməyin nə olduğunu belə dərk etmir. Onun ardınca göz yaşı və acı, darmadağın edilmiş tale və ölümlər şleyfi (qadın
paltarının yerlə sürünən uzun dal ətəyi tərc.) sürünür. O, çox dövlətlidir, fəqət
yarıac-yarıtox bir həyat yaşayır, bir qəpikdən ötrü boğazını çeynəməyə hazırdır. O, mənasız simicliyin canlı mücəssəməsidir. Sələmçi həyata əlvida deyəndən sonra onun ikimərtəbəli evinin qapısı kilidli otağında xeyli çürümüş əşya, iylənib qoxumuş azuqə və sursatlar tapılır: həyatının sonuna yaxın müstəmləkə fırıldaqları ilə məşğul olan Qobsek rüşvət kimi təkcə pul və qiymətli əşyalar deyil, heç əlinin ucu ilə də toxunmadığı, arı sürfələri və kif cücülərinə
qonaqlıq vermək üçün qıfıl altda gizlətdiyi hər cür delikateslər də alırdı. Balzakın povesti siyasi iqtisad dərsliyi
deyil. Yazıçı kapitalist gerçəkliyinin amansız dünyasını personajlar və onların içərisində olduqları situasiyaların realist təsviri vasitəsilə yaradır. Lakin dahi sənətkarın əli ilə cızılmış portret və təsvirlər olmadan həmin gerçək dünya haqqında təsəvvürlərimiz natamam və yoxsul olardı. Budur, elə həmin Qobsekin xrestomatik xarakteristikası:     
 
Mənim sələmçimin çallaşmış kül rəngli saçları tamamilə dümdüz, həmişə səliqə ilə daranmış idi. Üz cizgiləri Taleyranınkı kimi donuq və soyuq idi, sanki tuncdan tökülmüşdü. Safsar (xəzlik heyvan tərc.) kimi kiçik və sarı, demək olar ki, kirpiksiz gözləri parlaq işığa tab gətirə bilmirdi. Odur ki, o, gözlərini didilmiş kartuzun (qabağı günlüklü furajka, papaq tərc.) böyük günlüyü ilə qoruyurdu. Çopurlardan kələ-kötür olmuş uzun bununun iti ucu burğuya oxşayırdı, dodaqları isə Rembrandt və Metsanın rəsmlərindəki
kimyagərlər və köhnə qocalarınkı kimi napnazik idi. Bu insan çox sakit, yumşaq danışırdı, heç vaxt hirslənməzdi. Yaşı əsl tampaca idi «…» Bu, hər gün qurulan hansısa avtomat-insan idi. Əgər kağızın üstü ilə sürüşən məryəmqurduna toxunsaq, o, anidən dayanacaq və donub qalacaq; bax, bu insan da eynən söhbət edərkən qəfildən susar, pəncərə altından keçən fayton və ya arabanın səs-küyü yatanadək gözləyərdi, çünki səsini qaldırmaq istəməzdi. O, Fontenellini örnək alaraq, özündə bütün insani hissləri boğaraq həyat enerjisini qoruyub saxlayıb. Qədimi qum saatındakı qum necə səssizcə axıb tökülürdüsə, onun həyatı da eləcə sakitcə keçmişdi. Hərdən onun qurbanları hiddətlənib qəzəblə qışqırırlar, sonra qəfildən ölü sukutu çökür, sanki mətbəxdə ördək kəsirlər. Bir qəhrəmanın xarakteristikası üçün bir neçə ştrix. Balzakda isə belə qəhrəmanlar minlərlə
idi hər bir romanda onlarla belə obrazlar var idi.  O, gecə-gündüz yazırdı. Amma yenə də düşündüklərinin hamısını yarada bilmədi. “Bəşəri komediya” tamamlanmamış qalır. O, müəllifin özünü də yandırıb-yaxır. Cəmi 144 əsər planlaşdırılmışdı, heç 91-i
yazılmadı. Əgər belə bir sual verilsə ki, XIX əsrdə Qərbi Avropada ən böyük, qüdrətli və əlçatmaz şəxsiyyət kim idi, cavab tapmaq çətin olmaz! Bu Balzakdır! Zolya “Bəşəri komediya”nı “Babil qülləsi” ilə müqayisə edirdi. Müqayisə tamamilə məntiqlidir: və əslində, Balzakın siklopik (tək gözü olan nəhəng - tərc.)
yaradıcılığında nə isə əzəli-xaotik və bütün hüdudlar dışında nəhəng bir şey
var.
 
== Əsərləri ==
 
'''Bəşəri komediya'''
 
Sətir 200 ⟶ 199:
 
* Qobsek (1830, Balzaka ilk söhrət gətirən əsərlərdən biri)
* Şaqren dərisi (1831)
* Ejen Qrande (1833)
* Qorio ata (text) (1835)
* Illusions perdues (I, 1837; II, 1839; III, 1843)
* La Cousine Bette (1846)
* Splendeurs et misères des courtisanes (1847)
 
Sətir 212 ⟶ 211:
'''Pyesləri:'''
 
* Kromvell (1820)
* Ressources de Quinola (1842)
* Pamela Jiru (1843)
* La Marâtre (1848)
* Mercadet ou le Faiseur (1848)