İstanbul: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 73:
'''İstanbul''' — [[Türkiyə]]nin ən böyük şəhəri və ölkənin 81 [[Türkiyənin inzibati bölgüsü|ilindən]] biri. Ölkənin iqtisadi, tarixi və sosial-mədəni əhəmiyyətli şəhərlərindən biridir.<ref name="anadoluist">"''Cumhuriyet Dönemi'nde Ankara başkent yapılmışsa da İstanbul kültürel başkent olma özelliğini korumuştur.''" ''İstanbul'', Anadolu Yayıncılık (1983), s.4086.</ref><ref>[http://www.ibb.gov.tr/tr-TR/kurumsal/YetkiAlani/Pages/Metropol.aspx İstanbul Büyükşehir ve metropol]</ref><ref name="michelin">"''İki kıta üzerine kurulu İstanbul, Türkiye'nin siyasi ve iktisadi merkezi olmayı sürdürmektedir.''" ("''À cheval sur deux continents Istanbul demeure le pôle culturel et économique de la Turquie.''") ''Istanbul'', Michelin (2011), s. 106. ISBN 2-06-715438-9, 9782067154384</ref> İqtisadi böyüklüyünə görə [[dünya]]da 34-cü, əhalisinə görə [[Avropa]]da birinci, Dünyada isə [[Laqos]] şəhərindən sonra altıncı sırada yer alır.<ref>[[:en:List of cities proper by population|List of cities proper by population]]</ref><ref>[http://www.todayszaman.com/tz-web/detaylar.do?load=detay&link=106288 PriceWaterhouseCoopers: U.K. Economic Outlook and Global City GDP Ranking 2005–2020 Full Report] '''(PDF faylı)'''</ref>
 
İstanbul [[Türkiyə]]<nowiki/>nin şimal-qərbində, [[Mərmərə dənizi|Mərmərə]] dənizi və [[Bosfor]] sahili boyunca salınmış şəhərdir. Qitələrarası şəhər olan İstanbulun Avropa hissəsinə ''Avrupa yakası,'' [[Asiya]]dakı hissəsinə isə ''Anadolu Yakası'' deyilir. Üç tərəfi su sahəsi — [[Mərmərə dənizi]], [[Bosfor]] və [[Haliç]] ilə əhatə olunmuş yarımada üzərində qurulan İstanbulun qərb sərhədi [[Konstantinopol qala divarları]]nı meydana gətirir. Şəhərin böyümə və inkişafı prosesində qala divarlarının sərhədləri 4 dəfə qərbə daşınmışdır. Şəhər 39 [[İstanbul ilçələrinin siyahısı|ilçədən]] ibarətdir<ref>[http://web.archive.org/web/20150910051845/http://www.istanbul.gov.tr/Default.aspx?pid=12413 İstanbula Merhaba isimli çalışma] – 12 Yanvar, 2009-cu ildə [http://web.archive.org/web/20150910051845/http://www.istanbul.gov.tr/Default.aspx?pid=12413 bu mənbədən] arxivlənmişdir.</ref>. [[İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi|Böyükşəhər bələdiyyəsi]] ilə birlikdə 40 bələdiyyəyə malikdir.
 
[[Dünya]]nın ən qədim şəhərlərindən biri olan İstanbul, [[330]]–[[395]]-ci illər arasında [[Roma İmperiyası]], [[395]]–[[1204]] və 1261–1453 illəri arasında [[Bizans İmperiyası]]<ref>[http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EFD748A88C51E17C58 T.C. Kültür Bakanlığı Osmanlı başkentleri sayfası]. - İstifadə tarixi: 2 aprel, 2019</ref>, 1204–1261 arasında [[Latın İmperiyası]] və son olaraq da 1453–1922 illəri arasında [[Osmanlı İmperiyası]]na paytaxtlıq etmişdir<ref>[http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EFD748A88C51E17C58] T.C. Kültür Bakanlığı Osmanlı başkentleri sayfası.</ref>.
 
Son illərdə ard-arda meydana çıxan [[Arxeoloji abidələr|arxeoloji tapıntılar]] bəşəriyyət tarixində mühüm rol oynayır. [[Yarımburqaz mağarası]]<nowiki/>nda tapılan daş alətlərlə, [[İbtidai icma quruluşu|ibtidai insan]] izlərinin 400.000 il əvvələ söykəndiyi ortaya çıxmışdır.<ref name="C.P.İ-I">Qaya, Öndər (2010). "Byzas'ın yerinden Konstantin'in şehrine: İstanbul". "''Cihan Payitahtı" – İstanbul'' kitabından. İstanbul: Timaş. ss. səhifə. 15-23. [[:tr:Özel:KitapKaynakları/9786051141655|ISBN 978-605-114-165-5.]]</ref><ref>[http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:7fkquRL90PwJ:dergi.istanbul.gov.tr/Default.aspx%3Fpid%3D518%26did%3D1%26sid%3D26+yar%C4%B1mburgaz+ma%C4%9Faras%C4%B1+M.%C3%B6.+400.000&cd=7&hl=tr&ct=clnk&gl=tr "Çağlar boyu İstanbul"]. Buraxılış tarixi: 29 İyun 2010.</ref><ref>[http://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/2027.42/34951/1/3_ftp.pdf "History of sedimentary infilling of Yarimburgaz Cave] '''(PDF faylı),''' Buraxılış tarixi: 29 İyun, 2010 ''([[İngilis dili|İngiliscə]])''</ref><ref>[http://web.archive.org/web/20150122234220/http://www.denizce.com:80/tunaturgay12.asp "İstanbul'un en eski yerleşimi: Yarımburgaz Mağaraları"] 22 Yanvar, 2015 tarixində [http://www.ibb.gov.tr/sites/ks/tr-TR/0-Istanbul-Tanitim/konum/Pages/Cografi_Konum_ve_Stratejik_Onem.aspx bu mənbədən] arxivləndi. Buraxılış tarixi: 29 İyun, 2010</ref> Bu arxeoloji tapıntılar təkcə İstanbul deyil, bütün [[Mərmərə regionu]]<nowiki/>nun ən qədim insan izləridir. Şəhərin Asiya hissəsində ilk məskunlaşma mərkəzləri [[Kalkedon]], [[Avropa]] hissəsində isə [[Bizantion]] olmuşdur. Müstəqillik dövründən öncə də əsarəti altında olduğu bütün dövlətlərin paytaxt rolunu oynayan bu şəhər, [[13 oktyabr]] [[1923]]-cü ildə paytaxtın [[Ankara]]ya köçürülməsi ilə bu statusunu itirmişdir. Buna baxmayaraq, İstanbul hal-hazırda da ölkənin [[ticarət]], [[sənaye]], [[nəqliyyat]], [[turizm]], [[təhsil]], [[mədəniyyət]] və [[incəsənət]] mərkəzi olaraq qalmağa davam edir.<ref>"İstanbul". ''Təməl Britannica''. '''IX'''. İstanbul: Əsas Buraxılış. 1993. ss. səhifə 115.</ref>
 
[[Qara dəniz]] ilə [[Mərmərə dənizi]] birləşdirən, [[Asiya]] ilə [[Avropa]]nı ayıran [[Bosfor]]a ev sahibliyi edən İstanbul şəhərinin geosiyasi əhəmiyyəti olduqca yüksəkdir<ref>Qaya Öndər (2010). "Bizansın yerindən Konstantinin Şəhərinə: İstanbul". ''Cihan Paytaxtı İstanbul''. İstanbul: Timaş. ss. səhifə 15-23. [[:tr:Özel:KitapKaynakları/9786051141655|ISBN 978-605-114-165-5.]]</ref>. Hal-hazırda şəhərin bütün limanları akiv olaraq istifadə edilir. Bu xüsusiyyətinə görə, uzun müddətli dominantlıq mübahisələri məhz bu bölgənin ərazisində baş vermişdir. Əsas çayları [[Riva çayı|Riva]], [[Kağıthane çayı|Kağıthane]] və [[Əlibəy çayı|Əlibəydir]]<ref name=":0">''Təməl Britannica''. '''IX'''. İstanbul: Əsas Buraxılış. 1993. ss. səhifə 115.</ref>. Şəhər torpaqları hamardır, ən yüksək nöqtəsi isə [[Kartal]] ilçəsindəki [[Aydos təpəsi]]dir. Şəhərdəki başlıca təbii göllər [[Böyükçəkməcə gölü|Böyükçəkməcə]], [[Kiçikçəkməcə gölü|Kiçikçəkməcə]] və [[Durusu gölü|Durusu]]<nowiki/>dur<ref name=":0" />. Hava temperaturu və yağıntı miqdarı qeyri-sabitdir<ref name=":0" />.
 
== Toponomika ==
Sətir 85:
[[Şəkil:Rome-Capitole-StatueConstantin.jpg|right|thumb|[[I Konstantin]]|267x267px]]
 
Şəhərin ilk adı Vizantiya olmuşdur<ref name=":1">[http://web.archive.org/web/20131029195555/http://www.taraf.com.tr/sevan-nisanyan/makale-istanbul.htm "Kelimebaz: İstanbul"]. 29 Oktyabr 2013 tarixində [http://www.taraf.com.tr/sevan-nisanyan/makale-istanbul.htm mənbəsindən] arxivləndi. Giriş tarixi: 30 İyun 2010.</ref>. Bu ad ilk dəfə [[Meqara]] kolonistləri tərəfindən verilib. İstanbul adına tarixdə ilk dəfə [[X əsr]]<nowiki/>də [[ərəb]], sonradan türk mənbələrində rast gəlinmişdir. Adın xüsusi ad olan ''Bizasdan'' yarandığı düşünülür<ref name=":1" />. Qədim [[Yunan]] ənənəsi bu adın [[Yunanlar|yunan]] kolonistlərin əfsanəvi kralına aid olmasını istinad edir. Müasir alimlərin fərziyyələrinə əsasən ''Bizas'' adının [[Frakiya]] və [[İliriya]] adları ilə əlaqəli olduğu düşünülür. [[I Konstantin]] [[330]]-cu ildə İstanbulu [[Şərqi Roma İmperiyası]]nın paytaxtı təyin etmişdir. Bu dövrdə, şəhərdə ''Nova Roma'' adı yayılmağa çalışılmışdır<ref name=":1" />. Lakin sonralar bu ad geniş istifadə edilməmişdi. Respublika dövrünədək, şəhər üçün ən geniş yayılmış ad ''Konstantinopol'' olmuşdur. ''Konstantiniyyə'' və ''İstanbul isə'' [[Osmanlı İmperiyası]] hakimiyyəti dövründə şəhərə verilmiş adlar olmuşdur. Osmanlı dövründə ([[XV əsr]]in ortalarından etibarən) şəhərə müraciət etmək üçün ''Konstantinopol'' adının istifadəsi tarixi cəhətdən yanlış olmasada, [[türklər]] tərəfindən yanlış qəbul edilir. [[XIX əsr]]də şəhər əcnəbilər və ya türklər tərəfindən istifadə olunan digər adları əldə etmişdi. ''Konstantinopolis'' avropalılar'','' ''İstanbul'' isə türklər tərəfindən istifadə olunurdu. Respublika dövrü başladıqdan sonra isə şəhərin rəsmi adı ''İstanbul'' olaraq qaldı.
 
[[1930]]-cu ilədək beynəlxalq sənədlərdə şəhərin rəsmi adı [[Konstantinopol]] kimi qeyd edilirdi. İstanbulun da qədim adları sayılan, "Konstantinopol – Yeni Roma və Ümumdünya patriarxı Müqəddəs Arxiyepiskopu"nun rəsmi titulunda saxlanan ''Yeni Roma'' və ya ''İkinci Roma'' [[330]]-cu ilə qədər istifadədə olan ''[[Bizans]]'' mənşəli adlardır.<ref>Georgacas, Demetrius John (1947). "[http://jstor.org/stable/283503 The Names of Constantinople]". ''Transactions and Proceedings of the American Philological Association''. The Johns Hopkins University Press. Buraxılış 78, səhifə 347–67. [[doi:10.2307/283503]]</ref><ref>[[:tr:İstanbul#CITEREFEvans2000|Evans 2000,]] səhifə 16</ref> 1923-cü ildə [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|Böyük Millət Məclisi]] beynəlxalq səviyyədə tanındıqdan sonra [[Türkiyə]] Cümhuriyyəti<nowiki/>ninCümhuriyyətinin əsası quruldu, və həmin ilin [[13 oktyabr]]ında [[Türkiyə]]<nowiki/>nin paytaxtı [[Ankara]] şəhəri elan edildi. [[28 mart]] 1930-cu ildə isə Türkiyədə bütün sənədlərdə ''İstanbul'' yazılması barədə qərar qəbul edildi. İstanbul şəhəri dünyanın ən qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biridir. [[XV əsr]]<nowiki/>ədək [[Bizans İmperiyası|Bizans]]<nowiki/>ın paytaxtı olmuş bu şəhərin siması islam-türk mədəniyyətinin verdiyi töhfələrlə daha da gözəlləşmişdir.
 
== Tarixçəsi ==
Sətir 111:
İstanbul şəhərinin tarixi olduqca qədimdir və bir çox tarixi mərhələlərdən keçmişdir. Belə ki, bu ərazinin ilk məskunlaşma tarixi kimi 300 min, şəhər kimi 3 min, paytaxt kimi isə 1600 ilə qədər yaşı vardır.
 
İstanbul [[Avropa]] və [[Asiya]] qitələrinin kəsişdiyi nöqtədə yerləşən şəhərdir.<ref>3sat HD, Ein Film von Albrecht Knechtel & Tuğrul Artunkal, Kamera Frank-Peter Lehmann, Produktion Albert Knechtel/Rilana Film im Auftrag des 2DF in Zusammenarbeit mit arte, 2010</ref> Şəhər tarix boyu fərqli sivilizasiya və mədəniyyətlərə ev sahibliyi etmiş, əsrlər boyu müxtəlif [[din]], [[dil]] və [[irq]]<nowiki/>dən insanların birlikdə yaşadığı şəhərlərdən biri olmuşdur. Hər sahədə mərkəz olmağı və dünya trendlərində daim iqtidarda qalmağı bacaran dünyadakı nadir məskunlaşma yerlərindən biri olan İstanbul keçmişdən günümüzə qədər dünyanın paytaxtıdır.<ref>[http://istshopfest.com/istanbulun-tarihi/ İstanbulun Tarihi hakkında makale] – 10 Mart, 2019 tarixində arxivlənmişdir.</ref>
 
Şəhər, 8500 il liman, 3000 il şəhər və 1600 il paytaxt rolunu oynamış, [[Avropa]] və [[Asiya]] qitələrini birləşdirən şəhər olaraq tarixə keçmişdir. İstanbul tarixi beş əsas dövrə bölünür: 1. ''Eramızdan əvvəlki dövr'', 2. ''Quruluş və Bizans dövrü'', 3. ''Konstantinopolis dövrü'', 4. ''Konstantiniyyə dövrü'' və sonuncu olan 5. ''müasir İstanbul dövrü''.
Sətir 121:
{{Əsas|Bizantion}}
 
Bizantion, İstanbul şəhərinin [[Konstantinopol]]dan öncəki adı olmuşdur. [[2008]]-ci ildə [[İstanbul metropoliteni|İstanbul metrosu]] üçün [[Marmaray]] boru keçidi qazıntıları zamanı, [[daş dövrü]]<nowiki/>nə aid şəhər qalıqlarına rast gəlinmişdir.<ref>[[BBC]]: [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7820924.stm "Istanbul's ancient past unearthed"] [[Yanvar 1927|Yanvar 10]], [[2009]]-cu ildə yayımlanmışdır. [[Yanvar 1927|Yanvar 11]], 2009 tarixində bərpa edildi.</ref><ref>[http://web.archive.org/web/20150901051312/http://www.hurriyet.com.tr/gundem/10027341.asp?gid=229&sz=32429 "Hürriyet: Bu keşif tarihi değiştirir (2 Oktyabr 2008)".] Hurriyet.com.tr. 23 May 2009. 1 Sentyabr 2015 tarixində [http://www.hurriyet.com.tr/gundem/10027341.asp?gid=229&sz=32429 bu mənbədən] arxivləndi. İstifadə tarixi: 28 May 2009.</ref><ref>[http://web.archive.org/web/20151118065613/http://fotogaleri.hurriyet.com.tr/galeridetay.aspx?cid=16504&rid=2 "Hürriyet: Photos from the Neolithic site, circa 6500 BC".] 18 Noyabr 2015 tarixində [http://fotogaleri.hurriyet.com.tr/galeridetay.aspx?cid=16504&rid=2 bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 28 May 2009.</ref> Əfsanəyə görə, [[Meqara]], [[Arqos]] və [[Korinf]]dən gələn [[Dorilər|dori]] [[yunanlar]] tərəfindən [[e.ə. 667]]-də qurulmuş və adını kral Bizas və ya Bizantasdan almışdır. [[330]]-cu ildə bizanslılar tərəfindən adı [[Konstantinopol]] olaraq dəyişdirilib.
 
Həmçinin, [[Kadıköy]]<nowiki/>də [[Frakiya]]<nowiki/>lılara aid qalıqlara da rast gəlinmişdir. Frakiyalılar [[XIII əsr|XIII]] və [[XI əsr]]lərdə bu bölgə yaxınlığında ''Semistra'' şəhərini qurmuşdur.<ref>[http://web.archive.org/web/20140706134842/http://kultur.gov.tr/EN/BelgeGoster.aspx?17A16AE30572D313A79D6F5E6C1B43FF6169B43EA8C08474 "Cultural Details of Istanbul"]. Republic of Turkey, Minister of Culture and Tourism. 6 İyul 2014 tarixində [http://kultur.gov.tr/EN/BelgeGoster.aspx?17A16AE30572D313A79D6F5E6C1B43FF6169B43EA8C08474 bu mənbədən] arxivləndi. Yüklənmə tarixi: 2 Sentyabr 2007.</ref> [[Kral Liqos]]un dövründə, [[Sarayburnu]] və bugünkü [[Topqapı sarayı|Topqapı Sarayında]] [[akropol]] qurulmuşdur.<ref>[http://web.archive.org/web/20151118065632/http://www.logoi.com/notes/history_of_constantinople.html "The Early History of Constantinople"]. 18 Sentyabr 2015 tarixində [http://www.logoi.com/notes/history_of_constantinople.html bu mənbədən] arxivləndi. Yüklənmə tarixi: 12 İyul 2008.</ref>
 
Şəhəri [[1453]]-cü ilin [[may]] ayında [[türklər]] tərəfindən ələ keçirildikdən sonra adı dəyişdirilmişdir.
Sətir 136:
Bizans İmperiyası dövründə olduqca strateji rola sahib olan şəhər [[Avropa]] və [[Asiya]] arasında yerləşən mühüm qapı rolunu oynamışdır. Şəhər həm də ticarət, mədəniyyət və diplomatik əlaqələrin mərkəzi olmuşdur. Bu dövrdə şəhərin adı ''Poli'' olmuşdur.<ref>[http://web.archive.org/web/20110816021049/http://www.istanbulhotels.net/history/namesofistanbul.htm "İstanbul'un tarihteki isimleri"]. Istanbulhotels.net. 16 Avqust 2011 tarixində [http://www.istanbulhotels.net/history/namesofistanbul.htm bu mənbədən] arxivləndi. Yüklənmə tarixi: 24 İyul 2009.</ref>
 
[[476]]-cı ildə [[Qərbi Roma İmperiyası]]<nowiki/>nın dağılmasından sonra, [[Qərbi Roma İmperiyası]]<nowiki/>nda məskunlaşmış [[romalılar]]ın əksəriyyəti buraya köçmüş və İstanbul Bizans İmperiyasının paytaxtı olmuşdur. [[543]]-cü ildə yayılan epidemiya əhalinin yarıdan çoxunun ölümünə səbəb olmuşdur. Şəhər İmperator [[I Yustinian]] dövründə yenidən əvvəlki qüdrətini qazanmışdır.
 
[[700]]-ci illərdə şəhər, [[Sasanilər İmperiyası|Sasanilər]] və [[Avarlar]], [[800]]-cü illərdə [[bolqarlar]] və [[ərəblər]], [[900]]-ci illərdə [[ruslar]] və yenidən [[bolqarlar]] tərəfindən hücuma məruz qalmışdır. Ancaq hücumlar arasında ən dağıdıcısı 1204-cü ildə [[Səlib yürüşləri]] zamanı baş vermişdir. 4-cü Səlib yürüşü zamanı 1204-cü ildə ələ keçirilən şəhər talan edildi. Sakinlərin əksəriyyəti şəhərdən qaçmış, şəhər yoxsulluq və dağıntıların olduğu bir bölgəyə çevrilmişdir.<ref>[http://istshopfest.com/istanbulun-tarihi/ İstanbulun tarihi – İstanbul Shopping Fest]. İstifadə tarixi: 2 Aprel, 2019</ref>
Sətir 148:
[[1510]]-cu ildə Sultan [[II Bəyazid]] şəhəri 80 min nəfərlik işçi dəstəsi ilə yenidən qurmağı bacarmışdır. Bu gün mövcud olan əhəmiyyətli tikililərin əksəriyyəti məhz elə həmin dövrdən qalmışdır. [[Sultan Süleyman Qanuni]]nin hakimiyyəti dövründə, [[memarlıq]] və sənətə mühüm əhəmiyyət verilmişdir.<ref>[[:tr:Tanzimat#Uygulamalar ve gelişmeler|Tanzimat Fermanı yenilikleri]]. İstifadə tarixi: 2 Mart, 2009</ref>
 
Haliç üzərində [[körpü]], [[Qaraköy]]<nowiki/>də tunel, dəmiryolları, dəniz nəqliyyatı, bələdiyyələr və xəstəxanaların qurulması ilə müasir şəhər halına gələn İstanbul, [[1894]]-cü ildə [[Üç Yüz On zəlzələsi]]<nowiki/>ylə birlikdə yenidən böyük itkilərə məruz qalmışdır. [[Birinci Dünya müharibəsi|I Dünya müharibəsinin]] sonunda, [[13 noyabr]] [[1918]]-ci ildə, [[Mütəffiq Dövlətlər]] donanması tərəfindən işğal edilmişdir.<ref>[http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=Nutuk&IcerikNo=171 İstanbul'un işgali] – [[Mustafa Kamal Atatürk|Atatürk]] "Atam" Səhifəsi. İstifadə tarixi: 2 Mart, 2007</ref> Həmçinin, şəhərin 2500 illik paytaxt statusu [[29 oktyabr]] 1923-cü ildə sona çatmışdır.
[[Şəkil:Galata Kulesi 'nden panorama.jpg|center|thumb|1030x1030px|[[1890]]-cı illərdə [[Qalata qülləsi|Qalata Qülləsindən]] İstanbulun panoramik görüntüsü.]]
[[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] və [[Bizans İmperiyası|Bizans]] yazılı mənbələrində verilən yazılı məlumatlara görə, [[1402]]-ci il [[İldırım Bəyazid]]in dövründə [[Konstantinopolun fəthi|İstanbulun fəthi]] məqsədilə alınmış mühasirə qaldırılmış, şəhərin [[Sirkəci]] səmtində müsəlman məhəlləsi qurulmasını təsdiq edən müqavilə ilə sona çatmışdır.
Sətir 161:
{{Əsas|Türkiyənin coğrafiyası}}
[[Şəkil:Istanbul and Bosporus big.jpg|thumb|210x210px|Bosforun peykdən görünümü]]
İstanbul, 41° [[şimal]], 29° [[şərq]] uzunluğunda yerləşir. [[Şərq]]də [[Paşaeli yarımadası]], qərbdə isə [[Kocaeli yarımadası]]nı əhatə edir. Şimalda [[Qara dəniz]], cənubda [[Mərmərə dənizi|Marmara dənizi]], şimal-şərqdə [[Bosfor]], qərbdə [[Təkirdağ]]a bağlı Çərkəzköy və [[Çorlu]], cənub-qərbdə Təkirdağa bağlı [[Marmaraereğlisi]], şimal-şərqdə [[Kocaeli ili|Kocaelin]]ə bağlı [[Körfəz (Kocaeli)|Körfəz]] ilçəsi, cənub-şərqdə isə Kocaelinə bağlı Qəbzə ilçəsi ilə həmsərhəddir. Şəhərin tərkibində yer alan Paşaeli yarımadası şəhərin Avropa, Kocaeli yarımadası isə Asiya hissəsindədir. Şəhərin mərkəzində yer alan [[Bosfor]] isə hər iki qitəni birləşdirir. Bosforda [[Fateh Sultan Mehmet körpüsü|Fatih Sultan Mehmet]], [[15 iyul Şəhidlər Körpüsü|15 İyul Şəhidlər Körpüsü]] və [[Yavuz Sultan Səlim körpüsü|Yavuz Sultan Səlim]] körpüləri iki hissə ilə nəqliyyatı təmin edir. Şəhər, [[Bosfor]] boyunca, [[Haliç dağı]]nı əhatə edəcək şəkildə [[Türkiyə]]nin şimal-qərbində qurulmuşdur<ref name=":16">[http://web.archive.org/web/20160527111831/http://www.ibb.gov.tr/tr-TR/kurumsal/Pages/IlceveIlkKademe.aspx "İstanbul il ve ilçe alan bilgileri"]. 27 May 2016 tarixində [http://www.ibb.gov.tr/tr-TR/kurumsal/Pages/IlceveIlkKademe.aspx bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 7 Dekabr 2009</ref>. Sahəsi 5.461 km<sup>2</sup> olan şəhər sahəsinə görə [[Türkiyə]]<nowiki/>nin ən böyük 64-cü [[Türkiyənin inzibati bölgüsü|ilidir]].
 
=== Yer formaları ===
[[Şəkil:İstanbul topoqrafik xəritə.png|thumb|183x183px|İstanbulun topoqrafik xəritəsi]]
İstanbulun yer aldığı [[Paşaeli yarımadası|Paşaeli]] və [[Kocaeli yarımadası|Kocaeli yarımadalar]]ı denudasion tipli platformalardır. Bu platformaların mərkəzindən qeyri-nizami formada şimal-şərq istiqamətində [[Bosfor]] keçir. Bosforun meydana gəlməsi haqqında elmi bir şəkildə qəbul edilən şərh olmasa da, dəniz suları ilə dolu qırılma xətti çöküntüsüdür. E.ə 20,000-18,000 illər arasında buz dövrünün sona çatması və dünyanın əksəriyyətini əhatə edən buz kütlələrinin əriməsi, su səviyyəsinin kəskin artımına səbəb olmuşdur. Həmçinin, minillərlə davam edən ərimə prosesinin nəticəsi olaraq, [[Aralıq dənizi]]nin suları e.ə. 8000-7000 illər arasında 150 metrədək artmışdır.<ref>[http://web.archive.org/web/20120626181502/http://www.gaxxi.com:80/dipdalga/yazi/nasil-olustu "Nasıl oluştu"]. 26 İyun 2012 tarixində [http://www.gaxxi.com/dipdalga/yazi/nasil-olustu bu mənbədən] arxivləşdirildi. Yayımlanma tarixi: 3 Noyabr 2009.</ref> [[Aralıq dənizi]]nin su səviyyəsinin artması ilə birlikdə, dəniz suları [[Mərmərə regionu|Mərmərə]]<nowiki/>ni basmış davam edən təzyiqlər nəticəsində [[Qara dəniz]] ilə birləşmişdir<ref>"Doğal yapı". ''Dünden Bugüne İstanbul Ensiklopediyası''. '''III'''. İstanbul: Arkın. ss. sf. 76, 77, 78, 79.</ref>.
 
İstanbulda elə də nəzərəçarpacaq yüksəkliklərə rast gəlinmir. Şəhərin ən yüksək üç nöqtəsi müvafiq olaraq 537 metr ilə [[Aydos təpəsi]], 438 metr ilə [[Qayış dağı]] və 442 metr ilə [[Aləmdağ]]dır. Şəhər ərazisinin 74%-i düzənlik, 9.5%-i ovalıq, 16.1%-i isə alçaq dağlıq və təpələrdən ibarətdir. Şəhərin ən əhəmiyyətli gölləri [[Böyükçəkməcə gölü|Böyükçəkməcə]], [[Kiçikçəkməcə gölü|Kiçikçəkməcə]] və [[Durusu]]<nowiki/>dur. [[Bosfor]]<nowiki/>da yer alan Haliç, [[Tarabya]] və İstinyə [[Ria (körfəz)|ria tipli]] körfəzlərin ən yaxşı nümunələridir. İstanbul sahilləri son şəklini 10.000 il əvvəl baş vermiş su səviyyəsinin yüksəlməsi ilə almışdır. Şəhərdə, [[Mərmərə dənizi]] və [[Bosfor]]da [[Adalar|11 ada]], [[Qara dəniz]]də kiçik qayalıqlar, [[Haliç]]də isə [[Bahariyyə adaları]] yer alır.
 
=== Geologiya ===
Sətir 180:
İstanbulda [[yay]] ayları adətən isti və nəmli, [[qış]] ayları isə soyuq, yağışlı və bəzən qarlı keçir. Nəm səbəbindən, hava özünü normaldan daha çox birüzə verir. Qış aylarında ortalama temperatur adətən 2°C—9°C olur, qar, yağış və ya qarlı yağışlar ilə müşahidə edilir. Qış aylarında bir iki həftə qar yağa bilər. Yaz aylarında ortalama temperatur isə 18°C—28°C olur və adətən yağış ilə müşahidə olunur.<ref name=":2" /> Ən isti aylar [[iyul]] və [[avqust]] aylarıdır. Orta temperatur 23°C-dir, ən soyuq aylar isə [[yanvar]] və [[fevral]] aylarıdır, orta temperatur 5°C-dir. İstanbulda illik ortalama istilik 13,7°C-dir.
 
Ümumi illik yağıntı miqdarı 843,9&nbsp;mm-dir və il boyu bərabər paylanır.<ref>[http://web.archive.org/web/20160415202310/http://mgm.gov.tr/veridegerlendirme/yillik-toplam-yagis-verileri.aspx?m=ISTANBUL "Yıllık Toplam Yağış Verileri – Meteoroloji Genel Müdürlüğü".] 15 Aprel 2016 tarixində [http://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/yillik-toplam-yagis-verileri.aspx?m=istanbul#sfB bu mənbədən] arxivlənmişdir. Yayımlanma tarixi: 19 May 2010.</ref> Yağışların 38%-i qış, 18%-i yaz, 13%-i yay, 31%-i payız fəsillərində paylanır. Yaz ən quru mövsümdür, lakin [[Aralıq dənizi iqlimi]]<nowiki/>nin əksinə şəhərdə quraq mövsüm yoxdur. İstanbul sakinləri [[1994]]-ci ilə qədər su problemi ilə qarşılaşmış, lakin alınan tədbirlərdən sonra burada su çətinliyi ilə bağlı demək olar ki heç bir problem qalmamışdır. Bunlardan ən mühümü Melen layihəsidir.
 
Şəhərin rekord istiliyi [[12 iyul]] [[2000]]-ci ildə 40.5°C qeyd alınmışdır.<ref>[http://web.archive.org/web/20140522233449/http://www.dmi.gov.tr/files/kurumsal/ekitap/4mevsim2/s5152.pdf "İstanbul Bölge Müdürlüğü'ne Bağlı İstasyonlarda Ölçülen Ekstrem Değerler"] '''(PDF faylı)'''. 22 May 2014 tarixində [http://www.dmi.gov.tr/files/kurumsal/ekitap/4mevsim2/s5152.pdf bu mənbədən] '''(PDF faylı)''' arxivlənmişdir. Yayımlanma tarixi: 27 İyun 2010.</ref> Ən aşağı hava isə [[9 fevral]] [[1929]]-cu ildə -16.1°C olaraq qeydə alınmışdır. Şəhər olduqca küləklidir. Küləyin orta sürəti saatda 17&nbsp;km-dir.
Sətir 253:
[[Bizans İmperiyası]] dövründə qurulan ilk şəhərin [[Avropa]] hissəsində, su mənbələri ilə şəhər arasında məsafə böyük bir problem olmuşdur.<ref>[http://web.archive.org/web/20150427111516/http://www.iski.gov.tr/Web/statik.aspx?KID=1001917 "İstanbul'da suyun tarihçesi"]. 27 Aprel 2015 tarixində [http://www.iski.gov.tr/Web/statik.aspx?KID=1001917#sutemini bu mənbədən] arxivlənmişdir. Yayımlanma tarixi: 29 İyun 2010.</ref><ref>[http://web.archive.org/web/20150427111516/http://www.iski.gov.tr/Web/statik.aspx?KID=1001917 "Kemerler: Suyun yolları"]. 25 Aprel 2014 [http://www.iski.gov.tr/Web/statik.aspx?KID=1001917#sutemini bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 29 İyun 2010.</ref> Buna görə şəhərə [[içməli su]] təmin etmək üçün müxtəlif yollardan istifadə edilmişdir. Sonralar, [[Osmanlı İmperiyası]] dövründə su mənbələrinin azlığı səbəbindən, şəhərin suyu xaricdən idxal edilirdi. İstanbul şəhər mərkəzində adətən görülən su kəmərləri şəhərin su mədəniyyətinin ən mühüm göstəriciləridir. [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı dövründə]] yeni su mənbələri kiçik bəndlərlə yaradılmış, bu gün inkişaf etməkdə olan texnologiya ilə böyük anbar gölləri qurulmuşdur. Bu gün İstanbulda 9 su bəndi var.<ref>[http://web.archive.org/web/20150427143016/http://www.iski.gov.tr/Web/statik.aspx?KID=1001225 "Su havzalarının durumu"]. 27 Aprel 2015 tarixində [http://www.iski.gov.tr/Web/statik.aspx?KID=1001225 bu mənbədən] arxivlənmişdir. Yayımlanma tarixi: 3 İyul 2010.</ref> Bunlar arasında ən böyüklər Ömərli, Terkos, Böyükçəkməcə, Darlıq və Sazlıdərədir<ref>[http://web.archive.org/web/20160204180941/http://www2.dsi.gov.tr:80/bolge/dsi14/isletme.htm "DSİ, 14. Bölge Müdürlüğü"]. 4 Fevral 2016 tarixində [http://www.dsi.gov.tr/bolge/dsi14/isletme.htm bu mənbədən] arxivlənmişdir. Yayımlanma tarixi: 3 İyun 2010.</ref>.
 
İstanbulda əhəmiyyətli bir su mənbəsi yoxdur. Riva, Kağıthane, Əlibəy, Göksu, Qurbağalı və Ayamama şəhərin əsas dərələridir.<ref name=":5">[http://web.archive.org/web/20160204180941/http://www2.dsi.gov.tr:80/bolge/dsi14/isletme.htm "İstanbul'un dereleri"]. 25 Aprel 2014 tarixində [http://www.dsi.gov.tr/bolge/dsi14/isletme.htm bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 3 İyul 2010.</ref> Şəhərin axar sularının böyük əksəriyyəti, [[Böyükçəkməcə gölü|Böyükçəkməcə]] və [[Kiçikçəkməcə gölü|Kiçikçəkməcə]] göllərinə tökülərək, [[Haliç]]<nowiki/>ə axır. Şəhərin dərələrinin bir çoxu yer altına alınaraq, kanalizasiya məqsədləri üçün istifadə olunur. Beşiktaş, Ortaköy, Sarıyer, Bayrampaşa və Məcidiyəköy də İstanbulun yer altına alınan dərələri arasındadır.<ref name=":5" />
 
=== Ətraf-mühit ===
Sətir 261:
Bu günə qədər İstanbulda bir çox ətraf-mühit faciəsi yaşanmışdır. [[1966]], [[1979]], [[1982]], 1994, 1999 və 2004-cü illərdə [[Bosfor]]dan keçən tanker qəzası nəticəsində on minlərlə ton yanacaq boğaza axıdılmışdır. 1979-cu ildən etibarən qəza və ya mühərrik problemi səbəbiylə Bosforda 11-i yanacaq daşıyan gəmi olmaqla, ümumilikdə 28 gəmi Bosfora külli miqdarda zərərli maddə axıtmışdır.<ref>{{cite web |title=Bosfor çirklenme |url=http://www.denizhaber.com/HABER/17647/1/istanbul-bogazi-tanker-harun-dokuz-kilavuz-kaptan.html |website=https://www.denizhaber.com/ |accessdate=13 mart 2020 |language=tr}}</ref> [[İstanbul Texniki Universiteti]] Ətraf-mühit mühəndisliyi fakültəsinin tərəfindən aparılan araşdırmalara əsasən Bosfor insan sağlamlığı cəhətdən dənizə girmək üçün əlverişli məkan sayılmır. Lakin şəhərin [[Mərmərə dənizi]] və [[Qara dəniz]] sahillərində bir çox ictimai çimərliklər mövcuddur.
 
Respublika dövrünün ilk 50 ilində zavodlarla dolu olan Haliç sahilləri qapadılmış, şəhər böyük bir səylə, yayılmış pis qoxulardan azad edilmişdir.<ref>{{cite web |title=Çevre çirklenmesinin izlenmesi |url=http://www1.ibb.gov.tr/tr-TR/CevreKoruma/HavaKalitesi/ |website=İBB |accessdate=13 mart 2020}}</ref> Şəhərdəki təbii qaz abunəçilərinin sayının artmasına baxmayaraq, şəhərdəki təbii qaz çirklilik səviyyəsi aşağı enmişdir. İstanbulda təbii qaz abunəçilərinin sayı 2008-ci ildə 3,5 milyona yaxınlaşsa da, [[1997]]-ci ildə 88&nbsp;m<sup>3</sup> olan [[kükürd]] dioksid<nowiki/>indioksidin miqdarı [[2007]]-2008-ci illərdə 13-14 m<sup>3</sup>-adək azalmışdır. Bunlara baxmayaraq, şəhərdə hava çirkliliyi hələ də böyük bir problemdir. 2004-cü ilin məlumatlarına görə dəniz, səs-küy və hava kateqoriyalarında, [[Türkiyə]]də ətraf-mühiti ən çox çirkləndirən şəhər İstanbuldur.<ref>{{cite web |title="PisBoğaz!" |url=http://www.webcitation.org/5qwUbhP6J |website=www.webcitation.org}}</ref>
 
=== Flora ===
Sətir 267:
[[Şəkil:Heybeli sanatoryum.JPG|thumb|[[Heybəliada]]da yerləşən meşəlik ərazi və [[Heybəliada Sanatoriyası]]]]
 
İstanbulun coğrafi xüsusiyyətləri və torpaq şəraiti [[qara torpaqlar]]<nowiki/>ın əmələ gəlməsinə şərait yaradır. Şəhərdə meşə tipli ağac növləri qeyri-sabit yayılmışdır. [[Qara dəniz]] yaxınlığında, şəhərin şimal hissələrində və təpələrin şimal yamaclarında [[Torpağın humusu|humus]] torpaqların olması səbəbindən burada ekvatorial meşələr daha çox yayılmışdır.<ref name=":3">"Ormanlar". ''Dünden Bugüne İstanbul Ensiklopediyası''. '''VI'''. İstanbul: Arkın. ss. səhifə 138, 139, 140.</ref> Quraqlığa davamlı meşələr əsasən şəhərin cənub hissələrində müşahidə olunur. İstanbulun ən əhəmiyyətli meşələri [[Belqrad meşəsi|Belqrad]], [[Aydos meşəsi|Aydos]] və [[Qayışdağı meşəsi|Qayışdağı]]<nowiki/>dır. Şəhərin meşəlik ərazisinin səthi sahəsi 535,259 hektardır. Bunun 240.960 hektar ağaclı, 294,299 hektarı isə düzənlik tiplidir. Ümumiyyətlə, [[adi qızılağac]], [[adi fındıq]], [[şərq fıstığı]], [[pontiya rododendronu]], [[ağcaqayın]], [[alman əzgili]] İstanbulun həm Avropa həm də Asiya hissələrində geniş yayılmış ağac növləridir.<ref>"İstanbul meşələri". ''Atlas jurnalı''. 107-ci buraxılış. İstanbul: Doğan. ss. səhifə 105.</ref>
 
Şəhər böyüdükcə mərkəzdən getdikcə uzaqlaşan meşələrdən bu günə şəhər qoruqları qalmışdır. Mühafizə altına alınan bu yaşıllıqların bir çoxu bu gün ictimai yer olub, şəhər sakinlərinə rekreasiya məqsədilə açılmışdır. Bosfor sahillərində cəmləşən şəhər qoruqları, yerli sakinlər tərəfindən ən çox ziyarət edilən məkanlardır. Avropa hissəsində [[Ulduz Parkı|Ulduz]], [[Nailə Sultan qoruğu|Nailə Sultan]], [[Naciyə Sultan qoruğu|Naciyə Sultan]], [[Ayazağa qoruğu|Ayazağa]], [[Əmirqan qoruğu|Əmirqan]], Asiya hissəsində isə [[Bəykoz qoruğu|Bəykoz]], [[Mihriabad qoruğu|Mihriabad]], [[Kiçikçamlıca qoruğu|Kiçikçamlıca]] İstanbulun ən məşhur qoruqlarıdır.<ref name=":4">"Korular". ''[[:tr:Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi|Dünden Bugüne İstanbul Ensiklopediyası]]''. '''V'''. İstanbul: Arkın. ss. səhifə 71, 72, 73, 74, 75.</ref>[[Şəkil:Emirgan Korusu.jpg|thumb|229x229px|Şəhərin nadir və endemik bitki növlərinin qorunduğu Emirkan qoruğu.|left]]
İstanbul, iqlim və coğrafi baxımından, xüsusi yerləşməsi sayəsində zəngin inkişaf etmişdir. İstanbulda 2500-ə yaxın bitki növünün yetişdirilir.<ref>{{cite web |title=İstanbul ormanlarında ilkbahar! |url=http://www.denizce.com/ilkbahar.asp |website=Denizce |accessdate=13 mart 2020}}</ref> Bu rəqəm [[Türkiyə]] daxilində rast gəlinən bitki növlərinin 1/4-nə bərabərdir. İstanbuldakı bitki növlərindən 200-ə yaxını [[çiçəkli bitkilər]] sinfinə daxildir və bunlardan 40-a yaxını endemikdir. İstanbulun endemik bitki növləri təbii ərazilərin urbanizasiyası, meşələrin təmizlənməsi, yanlış ağaclandırma, ətraf-mühitin çirklənməsi, şüursuzluq və qanunsuz ağac ticarəti kimi bir çox nəhəng səbəblərə görə böyük təhlükə altındadır.<ref>{{cite web |title=İstanbul'un endemik bitki türleri. |url=http://www.gsi.gsu.edu.tr/ogrt_kalem/mcamci_1.html |website=GSİ EDU TR |accessdate=13 mart 2020}}</ref>
 
Çox zəngin bitki örtüyünə sahib olan şəhərdə, təxminən 2500-ə yaxın bitki növü arasında [[şümşad]], [[palıd]], [[çinar]], [[fıstıq]], [[vələs]], [[ağcaqayın]], [[şabalıd]], [[şam ağacı]], [[küknar]], [[həmişəyaşıl sərv]] kimi növləri də yetişir. Bu bitkilərin bəziləri bu bölgəyə endemikdir. Şəhər meşəliyini təşkil edən ağaclar, adətən, İstanbulun şimal-şərqində, [[Aləmdağ]]<nowiki/>ın şimalında və Polenezköy ətrafında [[fıstıq]], [[şabalıd]] və [[palıd]] ağaclarına rast gəlinir. İqlimin bitki örtüyünə təsiri ilə yanaşı, torpağa da böyük təsiri var. Palıd ağaclarının yerləşdiyi bölgələrdə əsasən qəhvəyi məhsuldar meşələri yayılmışdır. Təxminən 2500 təbii bitki növünə ev sahibliyi edən İstanbul, bu xüsusiyyət ilə [[İngiltərə]] və [[Avropa ölkələri]]ni qat-qat üstələyir. [[Türkiyə]]də təbii yetişdirilən on mindən çox bitkinin, təxminən 1/4-i İstanbulda yerləşir. Bu bitkilərin bəziləri endemikdir və sadəcə İstanbul üçün xarakterikdir. [[İstanbul zəfəranı]] da bu növ endemik bitkilərdəndir.<ref>{{cite web |last1=Tokcan |first1=Mehmet |title=İstanbul ormanlarında ilkbahar |url=http://www.turkishairlines.com/tr-tr/skylife/2008/nisan/makaleler/istanbul-ormanlarinda-ilkbahar.aspx |website=Türk Hava Yolları (THY) |accessdate=13 mart 2020}}</ref>
 
=== Fauna ===
Sətir 423:
|}
[[Şəkil:IstanbulGrowth1975and2011.png|thumb|284x284px|[[1975]]-[[2011]]-ci illər arasında şəhərin əhalisinin artması.|alt=|left]]
[[Türkiyə Statistika Təşkilatının]] (TÜİK) hazırlamış olduğu [[2013]]-cü il Ünvana Əsaslanan Əhali Siyahıyaalma Sistemi (ADNKS) nəticələrinə görə İstanbulun ([[İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi]] və bağlı bələdiyyələrin sərhədləri daxilində) ümumi əhalisi 14.160.467 nəfərdir. Şəhərin 39 ilçəsi var, onlardan 14-ü Asiya, 25-i isə Avropa hissəsində yer alır. [[2017]]-ci ilin məlumatlarına görə ən çox əhalisi olan [[Əsənyurd]] (846.492), ən az əhalisi olan ilçə isə [[Adalar]] (14.907) olmuşdur. İstanbul sakinlərinin 64,72% (9,726,373) Avropa hissəsində, 35.28%-i isə (5.302.858) şəhərin Asiya hissəsində yaşayır. İstanbul, əhalisinə görə dünyanın ən sıx şəhərləri siyahısında [[Laqos]]<nowiki/>dan sonra 5-ci sırada qərarlaşmışdır.
 
Bununla yanaşı, şəhər sakinlərinin yalnız 15.38%-i İstanbulda qeydiyyatdam keçmişdir. Şəhərin əhalisi əsasən, [[Sivas ili|Sivas]] 736.542 (5.20%), [[Kastamonu ili|Kastamonu]] 548.546 (3.87%), [[Ordu ili|Ordu]] 499.782 (3.52%), [[Girəsun ili|Girəsun]] 487.115 (3.43%), [[Tokat ili|Tokat]] 455.817 (3%), [[Samsun ili|Samsun]] 417.120 (2.94%), [[Trabzon ili|Trabzon]] 395.474 (2.79%), [[Malatya ili|Malatya]] 392.435 (2.77%), [[Ərzurum ili|Ərzurum]] 382.519 (2.70%), [[Sinop ili|Sinop]] 366.681 (2.58%) və [[Ərzincan]] 302.511 ( 2.13%) illərində qeydiyyatda olmuşdur.
Sətir 429:
İstanbulun şəhər quruluşu və forması daim dəyişir. Qədim dövrlərdə indiki İstanbulun ərazisində müstəqil şəhərlər yer almışdır. Bu gün İstanbulu Böyük Konstantinopol dövləti olaraq qəbul etmək olar. Çünki şəhər keçmiş əsrlərdən bəri genişlənərək daha da böyümüşdür.
 
Son illərdə tikilən hündürmərtəbəli binalar, əhalinin sürətli böyüməsini nəzərə alaraq inşa edilmişdir. Şəhərin sürətlə genişlənməsi səbəbindən mənzillər əsasən şəhəryanı ərazilərdə tikilir. Şəhərin hündürmərtəbəli ofis və iqamətgahları Avropa hissəsindəki [[Levent]], [[Məcidiyyəköy]] və [[Maslak]] səmtlərində yer alır. [[Levent]] və [[Etilər]]də isə çox sayda [[Ticarət mərkəzi|ticarət mərkəz]]<nowiki/>ləri var. [[Türkiyə]]<nowiki/>nin ən böyük şirkət və banklarının böyük qisimi bu şəhərdə yerləşir.
 
[[XX əsr]]in ikinci yarısından bəri dəniz sahilləri yaxınlığında bağ evləri və lüks malikanələrin inşası, xüsusilə şəhərin Asiya hissəsində sürətlənmişdir. [[Kadıköy]] ilçəsindəki [[Bağdad Prospekti]], genişliyi və uzunluğu ilə bir çox ticarət mərkəzi və restoranına ev sahibliyi edir.
Sətir 439:
==== Müsəlmanlar ====
[[Şəkil:BlueMosqueCourtyard.jpg|thumb|196x196px|İstanbulun rəmzlərindən biri olan – [[Sultan Əhməd məscidi|Sultan Əhməd Məscidi]].]]
[[Müsəlman]]lar, şəhərdəki ən böyük dini qrupdur. Bununla yanaşı [[müsəlman]]ların ən yayğın məzhəbi forması olan [[Sünnilər]], [[Şiəlik|Şiələrdən]] çoxluq təşkil edirlər. [[2007]]-ci ildə siyahıyaalmasına əsasən, şəhərdəki məscidlərin ümumi sayı 2.994 olmuşdur.<ref>Tahsin Öz, İstanbul Camileri ı,ıı, TTK Ankara 97.3.bs.</ref> İstanbul [[Ərəb xilafəti]]<nowiki/>nin son mərkəzi olmuşdur. [[1517]]-ci ildə [[I Səlim|Yavuz Sultan Səlim]] ilə başlayan xilafət<ref>[http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=FikirDusunceler&IcerikNo=26 Halifeliğin son merkezi İstanbul Atatürk Araştırma Merkezi başkanlığı] resmi web sitesi, 23 İyul 2009 tarixində istifadə edildi.</ref>, [[3 mart]] [[1924]]-cü ildə [[Əbdülməcid (xəlifə)|Əbdülməcid Xəlifə]] ilə sona çatmışdır. [[2 sentyabr]] [[1925]]-ci ildə bütün ölkədə [[xanəgahlar]] bağlanmış, [[məzhəb]] və [[təriqət]]lər qadağan edildi. Beləliklə, ölkədə dünyəvi sistem başlamış və bu dəyişiklikdən ən çox təsirlənən şəhər İstanbul olmuşdur. Xilafətin ləğv edilməsindən dərhal sonra Diyanət İşləri Nazirliyi yaradıldı.<ref>[http://www.meb.gov.tr/belirligunler/10kasim/inkilaplari/siyasi/halifelik.htm T.C. Millî Eğitim Bakanlığı resmi web sitesi, 3 Mart 1924 Halifeliğin Kaldırılması]. 23 İyul 2009 tarixində istifadə edildi.</ref> [[Osmanlı İmperiyası]] dövründə ən yüksək səlahiyyətə sahib olan [[Şeyxülislam]]lar da öz vəzifələrinə sonradan Diyanət İşləri Naziri olaraq keçmişdir.<ref>[http://www.diyanet.gov.tr/turkish/dy/default.aspx T.C. Diyanet İşleri Başkanlığı resmi web sitesi.]</ref>
 
==== Xristianlar ====
Sətir 447:
Qarşıdurmalar nəticəsi olaraq [[1914]]–[[1927]] illər arasında şəhərdəki xristian əhali 450 mindən 240 minə düşmüşdür.<ref>[http://www.scribd.com/doc/6920910/Globalization-Cosmopolitanism-and-the-Donme-in-Ottoman-Salonica-and-Turkish-Istanbul Globalization, Cosmopolitanism, and the Dönme in Ottoman Salonica and Turkish Istanbul]. Marc Baer. University of California, Irvine. İstifadə tarixi: 1 Mart, 2009</ref> [[1923]]-cü ildə baş vermiş [[Türkiyə]]-[[Yunanıstan]] əhali mübadələsində İstanbulda yaşayan Yunan Ortodoksal cəmiyyəti mübadilədən azad tutulmuşdur. Lakin, [[İkinci Dünya müharibəsi|İkinci Dünya Müharibəsi]] illərində bu azlıqlar üçün bir sıra yüksək vergilər tətbiq edilmişdir. [[1955]]-ci il 6-7 sentyabr hadisələri, yunan azlıqlarının məhv edilməsi, 11 [[Yunanlar|yunanın]] ölümünə səbəb olmuş, 30–300 nəfərin yaralanmasına səbəb olmuşdur.<ref>[http://web.archive.org/web/20160306143518/https://www.hrw.org/legacy/reports/1999/greece/Greec991-04.htm "Batı Trakya Türkleri"]. www.hrw.org. 6 Mart 2016 tarixində [http://www.hrw.org/legacy/reports/1999/greece/Greec991-04.htm bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 22 İyun 2009</ref> Bu hadisə nəticəsində İstanbuldan [[Yunanıstan]]a köç artımı sürətlənmiş və 12 min Yunan vətəndaşı vətəndaşlıqdan məhrum edilmişdir.<ref>[http://www.euborderconf.bham.ac.uk/publications/files/WP17_Turkey-Greece.pdf The European Union and Border Conflicts: The EU and Cultural Change in Greek-Turkish Relations] '''(PDF)'''</ref>
 
Osmanlılar İstanbulu ələ keçirdikdən sonra bir çox kilsə məscidlərə çevrildi. [[Kiçik Ayasofya Məscidi]], [[Fenari İsa Məscidi]], [[Ərəb Məscidi]], [[Qocamustafapaşa Sümbül Əfəndi məscidi]] kimi köhnə tikililər də İstanbulun Osmanlı hakimiyyətinə keçməsindən sonra məscidə çevrilən kilsələrdəndir. Bu məscidlərin ən böyüyü və ən əsası [[Fateh]] ilçəsinin [[Əminönü]] səmtində yerləşən [[Aya Sofya]]dır. Aya Sofya [[Mustafa Kamal Atatürk|Atatürkün]] istəyi ilə ibadətə bağlanmış, [[Nazirlər Kabineti]]<nowiki/>nin razılığı ilə [[24 Noyabr|24 noyabr]] [[1934]]-cü il ''7/1589'' saylı qərar ilə ilə muzeyə çevrilmişdir.<ref>Nikolaus Himmler, Ruth Lochar, Hildegard – Günümüzdə, bir çox müasir yerləşim və iş sahələri növündən çox vacib bir rol oynayır. Şəhərin əhalisinin 3də 1 hissəsinə ev sahibliyi etməkdədir. İstanbulun tarixi bölgələrindən olan [[şərq]]ə və [[qərb]]ə getdikcə çox böyük fərqlər görülür. Ən uzun göydələnlər və ofis binaları [[Avropa]] tərəfində, özəlliklə [[Levent|Ləvənt]], Məcidiyyəköy və Maslakda toplaşarkən, [[Asiya]] tərəfində isə Kadıköy ilçəsindəki [[Kozyatağı]] məhəlləsi diqqət çəkir. [[XX əsr]]də şəhərin gözəçarpacaq dərəcədə böyüməsi, [[qərb]]dən [[şərq]]ə baş verən böyük köçə səbəb olmuşdur. Toma, (Ed.) (2008). "Türkiye". ''Museums of the World''. '''1'''. Münih. səhifələr. 690, 691, 692, 693, 694, 695.</ref>
 
=== Yəhudilər ===