İstanbul: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Redaktənin izahı yoxdur |
|||
Sətir 73:
'''İstanbul''' — [[Türkiyə]]nin ən böyük şəhəri və ölkənin 81 [[Türkiyənin inzibati bölgüsü|ilindən]] biri. Ölkənin iqtisadi, tarixi və sosial-mədəni əhəmiyyətli şəhərlərindən biridir.<ref name="anadoluist">"''Cumhuriyet Dönemi'nde Ankara başkent yapılmışsa da İstanbul kültürel başkent olma özelliğini korumuştur.''" ''İstanbul'', Anadolu Yayıncılık (1983), s.4086.</ref><ref>[http://www.ibb.gov.tr/tr-TR/kurumsal/YetkiAlani/Pages/Metropol.aspx İstanbul Büyükşehir ve metropol]</ref><ref name="michelin">"''İki kıta üzerine kurulu İstanbul, Türkiye'nin siyasi ve iktisadi merkezi olmayı sürdürmektedir.''" ("''À cheval sur deux continents Istanbul demeure le pôle culturel et économique de la Turquie.''") ''Istanbul'', Michelin (2011), s. 106. ISBN 2-06-715438-9, 9782067154384</ref> İqtisadi böyüklüyünə görə [[dünya]]da 34-cü, əhalisinə görə [[Avropa]]da birinci, Dünyada isə [[Laqos]] şəhərindən sonra altıncı sırada yer alır.<ref>[[:en:List of cities proper by population|List of cities proper by population]]</ref><ref>[http://www.todayszaman.com/tz-web/detaylar.do?load=detay&link=106288 PriceWaterhouseCoopers: U.K. Economic Outlook and Global City GDP Ranking 2005–2020 Full Report] '''(PDF faylı)'''</ref>
İstanbul [[Türkiyə]]
[[Dünya]]nın ən qədim şəhərlərindən biri olan İstanbul, [[330]]–[[395]]-ci illər arasında [[Roma İmperiyası]], [[395]]–[[1204]] və 1261–1453 illəri arasında [[Bizans İmperiyası]]<ref>[http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EFD748A88C51E17C58 T.C. Kültür Bakanlığı Osmanlı başkentleri sayfası]. - İstifadə tarixi: 2 aprel, 2019</ref>, 1204–1261 arasında [[Latın İmperiyası]] və son olaraq da 1453–1922 illəri arasında [[Osmanlı İmperiyası]]na paytaxtlıq etmişdir<ref>[http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EFD748A88C51E17C58] T.C. Kültür Bakanlığı Osmanlı başkentleri sayfası.</ref>.
Son illərdə ard-arda meydana çıxan [[Arxeoloji abidələr|arxeoloji tapıntılar]] bəşəriyyət tarixində mühüm rol oynayır. [[Yarımburqaz mağarası]]
[[Qara dəniz]] ilə [[Mərmərə dənizi]] birləşdirən, [[Asiya]] ilə [[Avropa]]nı ayıran [[Bosfor]]a ev sahibliyi edən İstanbul şəhərinin geosiyasi əhəmiyyəti olduqca yüksəkdir<ref>Qaya Öndər (2010). "Bizansın yerindən Konstantinin Şəhərinə: İstanbul". ''Cihan Paytaxtı İstanbul''. İstanbul: Timaş. ss. səhifə 15-23. [[:tr:Özel:KitapKaynakları/9786051141655|ISBN 978-605-114-165-5.]]</ref>. Hal-hazırda şəhərin bütün limanları akiv olaraq istifadə edilir. Bu xüsusiyyətinə görə, uzun müddətli dominantlıq mübahisələri məhz bu bölgənin ərazisində baş vermişdir. Əsas çayları [[Riva çayı|Riva]], [[Kağıthane çayı|Kağıthane]] və [[Əlibəy çayı|Əlibəydir]]<ref name=":0">''Təməl Britannica''. '''IX'''. İstanbul: Əsas Buraxılış. 1993. ss. səhifə 115.</ref>. Şəhər torpaqları hamardır, ən yüksək nöqtəsi isə [[Kartal]] ilçəsindəki [[Aydos təpəsi]]dir. Şəhərdəki başlıca təbii göllər [[Böyükçəkməcə gölü|Böyükçəkməcə]], [[Kiçikçəkməcə gölü|Kiçikçəkməcə]] və [[Durusu gölü|Durusu]]
== Toponomika ==
Sətir 85:
[[Şəkil:Rome-Capitole-StatueConstantin.jpg|right|thumb|[[I Konstantin]]|267x267px]]
Şəhərin ilk adı Vizantiya olmuşdur<ref name=":1">[http://web.archive.org/web/20131029195555/http://www.taraf.com.tr/sevan-nisanyan/makale-istanbul.htm "Kelimebaz: İstanbul"]. 29 Oktyabr 2013 tarixində [http://www.taraf.com.tr/sevan-nisanyan/makale-istanbul.htm mənbəsindən] arxivləndi. Giriş tarixi: 30 İyun 2010.</ref>. Bu ad ilk dəfə [[Meqara]] kolonistləri tərəfindən verilib. İstanbul adına tarixdə ilk dəfə [[X əsr]]
[[1930]]-cu ilədək beynəlxalq sənədlərdə şəhərin rəsmi adı [[Konstantinopol]] kimi qeyd edilirdi. İstanbulun da qədim adları sayılan, "Konstantinopol – Yeni Roma və Ümumdünya patriarxı Müqəddəs Arxiyepiskopu"nun rəsmi titulunda saxlanan ''Yeni Roma'' və ya ''İkinci Roma'' [[330]]-cu ilə qədər istifadədə olan ''[[Bizans]]'' mənşəli adlardır.<ref>Georgacas, Demetrius John (1947). "[http://jstor.org/stable/283503 The Names of Constantinople]". ''Transactions and Proceedings of the American Philological Association''. The Johns Hopkins University Press. Buraxılış 78, səhifə 347–67. [[doi:10.2307/283503]]</ref><ref>[[:tr:İstanbul#CITEREFEvans2000|Evans 2000,]] səhifə 16</ref> 1923-cü ildə [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|Böyük Millət Məclisi]] beynəlxalq səviyyədə tanındıqdan sonra [[Türkiyə]]
== Tarixçəsi ==
Sətir 111:
İstanbul şəhərinin tarixi olduqca qədimdir və bir çox tarixi mərhələlərdən keçmişdir. Belə ki, bu ərazinin ilk məskunlaşma tarixi kimi 300 min, şəhər kimi 3 min, paytaxt kimi isə 1600 ilə qədər yaşı vardır.
İstanbul [[Avropa]] və [[Asiya]] qitələrinin kəsişdiyi nöqtədə yerləşən şəhərdir.<ref>3sat HD, Ein Film von Albrecht Knechtel & Tuğrul Artunkal, Kamera Frank-Peter Lehmann, Produktion Albert Knechtel/Rilana Film im Auftrag des 2DF in Zusammenarbeit mit arte, 2010</ref> Şəhər tarix boyu fərqli sivilizasiya və mədəniyyətlərə ev sahibliyi etmiş, əsrlər boyu müxtəlif [[din]], [[dil]] və [[irq]]
Şəhər, 8500 il liman, 3000 il şəhər və 1600 il paytaxt rolunu oynamış, [[Avropa]] və [[Asiya]] qitələrini birləşdirən şəhər olaraq tarixə keçmişdir. İstanbul tarixi beş əsas dövrə bölünür: 1. ''Eramızdan əvvəlki dövr'', 2. ''Quruluş və Bizans dövrü'', 3. ''Konstantinopolis dövrü'', 4. ''Konstantiniyyə dövrü'' və sonuncu olan 5. ''müasir İstanbul dövrü''.
Sətir 121:
{{Əsas|Bizantion}}
Bizantion, İstanbul şəhərinin [[Konstantinopol]]dan öncəki adı olmuşdur. [[2008]]-ci ildə [[İstanbul metropoliteni|İstanbul metrosu]] üçün [[Marmaray]] boru keçidi qazıntıları zamanı, [[daş dövrü]]
Həmçinin, [[Kadıköy]]
Şəhəri [[1453]]-cü ilin [[may]] ayında [[türklər]] tərəfindən ələ keçirildikdən sonra adı dəyişdirilmişdir.
Sətir 136:
Bizans İmperiyası dövründə olduqca strateji rola sahib olan şəhər [[Avropa]] və [[Asiya]] arasında yerləşən mühüm qapı rolunu oynamışdır. Şəhər həm də ticarət, mədəniyyət və diplomatik əlaqələrin mərkəzi olmuşdur. Bu dövrdə şəhərin adı ''Poli'' olmuşdur.<ref>[http://web.archive.org/web/20110816021049/http://www.istanbulhotels.net/history/namesofistanbul.htm "İstanbul'un tarihteki isimleri"]. Istanbulhotels.net. 16 Avqust 2011 tarixində [http://www.istanbulhotels.net/history/namesofistanbul.htm bu mənbədən] arxivləndi. Yüklənmə tarixi: 24 İyul 2009.</ref>
[[476]]-cı ildə [[Qərbi Roma İmperiyası]]
[[700]]-ci illərdə şəhər, [[Sasanilər İmperiyası|Sasanilər]] və [[Avarlar]], [[800]]-cü illərdə [[bolqarlar]] və [[ərəblər]], [[900]]-ci illərdə [[ruslar]] və yenidən [[bolqarlar]] tərəfindən hücuma məruz qalmışdır. Ancaq hücumlar arasında ən dağıdıcısı 1204-cü ildə [[Səlib yürüşləri]] zamanı baş vermişdir. 4-cü Səlib yürüşü zamanı 1204-cü ildə ələ keçirilən şəhər talan edildi. Sakinlərin əksəriyyəti şəhərdən qaçmış, şəhər yoxsulluq və dağıntıların olduğu bir bölgəyə çevrilmişdir.<ref>[http://istshopfest.com/istanbulun-tarihi/ İstanbulun tarihi – İstanbul Shopping Fest]. İstifadə tarixi: 2 Aprel, 2019</ref>
Sətir 148:
[[1510]]-cu ildə Sultan [[II Bəyazid]] şəhəri 80 min nəfərlik işçi dəstəsi ilə yenidən qurmağı bacarmışdır. Bu gün mövcud olan əhəmiyyətli tikililərin əksəriyyəti məhz elə həmin dövrdən qalmışdır. [[Sultan Süleyman Qanuni]]nin hakimiyyəti dövründə, [[memarlıq]] və sənətə mühüm əhəmiyyət verilmişdir.<ref>[[:tr:Tanzimat#Uygulamalar ve gelişmeler|Tanzimat Fermanı yenilikleri]]. İstifadə tarixi: 2 Mart, 2009</ref>
Haliç üzərində [[körpü]], [[Qaraköy]]
[[Şəkil:Galata Kulesi 'nden panorama.jpg|center|thumb|1030x1030px|[[1890]]-cı illərdə [[Qalata qülləsi|Qalata Qülləsindən]] İstanbulun panoramik görüntüsü.]]
[[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] və [[Bizans İmperiyası|Bizans]] yazılı mənbələrində verilən yazılı məlumatlara görə, [[1402]]-ci il [[İldırım Bəyazid]]in dövründə [[Konstantinopolun fəthi|İstanbulun fəthi]] məqsədilə alınmış mühasirə qaldırılmış, şəhərin [[Sirkəci]] səmtində müsəlman məhəlləsi qurulmasını təsdiq edən müqavilə ilə sona çatmışdır.
Sətir 161:
{{Əsas|Türkiyənin coğrafiyası}}
[[Şəkil:Istanbul and Bosporus big.jpg|thumb|210x210px|Bosforun peykdən görünümü]]
İstanbul, 41° [[şimal]], 29° [[şərq]] uzunluğunda yerləşir. [[Şərq]]də [[Paşaeli yarımadası]], qərbdə isə [[Kocaeli yarımadası]]nı əhatə edir. Şimalda [[Qara dəniz]], cənubda [[Mərmərə dənizi|Marmara dənizi]], şimal-şərqdə [[Bosfor]], qərbdə [[Təkirdağ]]a bağlı Çərkəzköy və [[Çorlu]], cənub-qərbdə Təkirdağa bağlı [[Marmaraereğlisi]], şimal-şərqdə [[Kocaeli ili|Kocaelin]]ə bağlı [[Körfəz (Kocaeli)|Körfəz]] ilçəsi, cənub-şərqdə isə Kocaelinə bağlı Qəbzə ilçəsi ilə həmsərhəddir. Şəhərin tərkibində yer alan Paşaeli yarımadası şəhərin Avropa, Kocaeli yarımadası isə Asiya hissəsindədir. Şəhərin mərkəzində yer alan [[Bosfor]] isə hər iki qitəni birləşdirir. Bosforda [[Fateh Sultan Mehmet körpüsü|Fatih Sultan Mehmet]], [[15 iyul Şəhidlər Körpüsü|15 İyul Şəhidlər Körpüsü]] və [[Yavuz Sultan Səlim körpüsü|Yavuz Sultan Səlim]] körpüləri iki hissə ilə nəqliyyatı təmin edir. Şəhər, [[Bosfor]] boyunca, [[Haliç dağı]]nı əhatə edəcək şəkildə [[Türkiyə]]nin şimal-qərbində qurulmuşdur<ref name=":16">[http://web.archive.org/web/20160527111831/http://www.ibb.gov.tr/tr-TR/kurumsal/Pages/IlceveIlkKademe.aspx "İstanbul il ve ilçe alan bilgileri"]. 27 May 2016 tarixində [http://www.ibb.gov.tr/tr-TR/kurumsal/Pages/IlceveIlkKademe.aspx bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 7 Dekabr 2009</ref>. Sahəsi 5.461 km<sup>2</sup> olan şəhər sahəsinə görə [[Türkiyə]]
=== Yer formaları ===
[[Şəkil:İstanbul topoqrafik xəritə.png|thumb|183x183px|İstanbulun topoqrafik xəritəsi]]
İstanbulun yer aldığı [[Paşaeli yarımadası|Paşaeli]] və [[Kocaeli yarımadası|Kocaeli yarımadalar]]ı denudasion tipli platformalardır. Bu platformaların mərkəzindən qeyri-nizami formada şimal-şərq istiqamətində [[Bosfor]] keçir. Bosforun meydana gəlməsi haqqında elmi bir şəkildə qəbul edilən şərh olmasa da, dəniz suları ilə dolu qırılma xətti çöküntüsüdür. E.ə 20,000-18,000 illər arasında buz dövrünün sona çatması və dünyanın əksəriyyətini əhatə edən buz kütlələrinin əriməsi, su səviyyəsinin kəskin artımına səbəb olmuşdur. Həmçinin, minillərlə davam edən ərimə prosesinin nəticəsi olaraq, [[Aralıq dənizi]]nin suları e.ə. 8000-7000 illər arasında 150 metrədək artmışdır.<ref>[http://web.archive.org/web/20120626181502/http://www.gaxxi.com:80/dipdalga/yazi/nasil-olustu "Nasıl oluştu"]. 26 İyun 2012 tarixində [http://www.gaxxi.com/dipdalga/yazi/nasil-olustu bu mənbədən] arxivləşdirildi. Yayımlanma tarixi: 3 Noyabr 2009.</ref> [[Aralıq dənizi]]nin su səviyyəsinin artması ilə birlikdə, dəniz suları [[Mərmərə regionu|Mərmərə]]
İstanbulda elə də nəzərəçarpacaq yüksəkliklərə rast gəlinmir. Şəhərin ən yüksək üç nöqtəsi müvafiq olaraq 537 metr ilə [[Aydos təpəsi]], 438 metr ilə [[Qayış dağı]] və 442 metr ilə [[Aləmdağ]]dır. Şəhər ərazisinin 74%-i düzənlik, 9.5%-i ovalıq, 16.1%-i isə alçaq dağlıq və təpələrdən ibarətdir. Şəhərin ən əhəmiyyətli gölləri [[Böyükçəkməcə gölü|Böyükçəkməcə]], [[Kiçikçəkməcə gölü|Kiçikçəkməcə]] və [[Durusu]]
=== Geologiya ===
Sətir 180:
İstanbulda [[yay]] ayları adətən isti və nəmli, [[qış]] ayları isə soyuq, yağışlı və bəzən qarlı keçir. Nəm səbəbindən, hava özünü normaldan daha çox birüzə verir. Qış aylarında ortalama temperatur adətən 2°C—9°C olur, qar, yağış və ya qarlı yağışlar ilə müşahidə edilir. Qış aylarında bir iki həftə qar yağa bilər. Yaz aylarında ortalama temperatur isə 18°C—28°C olur və adətən yağış ilə müşahidə olunur.<ref name=":2" /> Ən isti aylar [[iyul]] və [[avqust]] aylarıdır. Orta temperatur 23°C-dir, ən soyuq aylar isə [[yanvar]] və [[fevral]] aylarıdır, orta temperatur 5°C-dir. İstanbulda illik ortalama istilik 13,7°C-dir.
Ümumi illik yağıntı miqdarı 843,9 mm-dir və il boyu bərabər paylanır.<ref>[http://web.archive.org/web/20160415202310/http://mgm.gov.tr/veridegerlendirme/yillik-toplam-yagis-verileri.aspx?m=ISTANBUL "Yıllık Toplam Yağış Verileri – Meteoroloji Genel Müdürlüğü".] 15 Aprel 2016 tarixində [http://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/yillik-toplam-yagis-verileri.aspx?m=istanbul#sfB bu mənbədən] arxivlənmişdir. Yayımlanma tarixi: 19 May 2010.</ref> Yağışların 38%-i qış, 18%-i yaz, 13%-i yay, 31%-i payız fəsillərində paylanır. Yaz ən quru mövsümdür, lakin [[Aralıq dənizi iqlimi]]
Şəhərin rekord istiliyi [[12 iyul]] [[2000]]-ci ildə 40.5°C qeyd alınmışdır.<ref>[http://web.archive.org/web/20140522233449/http://www.dmi.gov.tr/files/kurumsal/ekitap/4mevsim2/s5152.pdf "İstanbul Bölge Müdürlüğü'ne Bağlı İstasyonlarda Ölçülen Ekstrem Değerler"] '''(PDF faylı)'''. 22 May 2014 tarixində [http://www.dmi.gov.tr/files/kurumsal/ekitap/4mevsim2/s5152.pdf bu mənbədən] '''(PDF faylı)''' arxivlənmişdir. Yayımlanma tarixi: 27 İyun 2010.</ref> Ən aşağı hava isə [[9 fevral]] [[1929]]-cu ildə -16.1°C olaraq qeydə alınmışdır. Şəhər olduqca küləklidir. Küləyin orta sürəti saatda 17 km-dir.
Sətir 253:
[[Bizans İmperiyası]] dövründə qurulan ilk şəhərin [[Avropa]] hissəsində, su mənbələri ilə şəhər arasında məsafə böyük bir problem olmuşdur.<ref>[http://web.archive.org/web/20150427111516/http://www.iski.gov.tr/Web/statik.aspx?KID=1001917 "İstanbul'da suyun tarihçesi"]. 27 Aprel 2015 tarixində [http://www.iski.gov.tr/Web/statik.aspx?KID=1001917#sutemini bu mənbədən] arxivlənmişdir. Yayımlanma tarixi: 29 İyun 2010.</ref><ref>[http://web.archive.org/web/20150427111516/http://www.iski.gov.tr/Web/statik.aspx?KID=1001917 "Kemerler: Suyun yolları"]. 25 Aprel 2014 [http://www.iski.gov.tr/Web/statik.aspx?KID=1001917#sutemini bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 29 İyun 2010.</ref> Buna görə şəhərə [[içməli su]] təmin etmək üçün müxtəlif yollardan istifadə edilmişdir. Sonralar, [[Osmanlı İmperiyası]] dövründə su mənbələrinin azlığı səbəbindən, şəhərin suyu xaricdən idxal edilirdi. İstanbul şəhər mərkəzində adətən görülən su kəmərləri şəhərin su mədəniyyətinin ən mühüm göstəriciləridir. [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı dövründə]] yeni su mənbələri kiçik bəndlərlə yaradılmış, bu gün inkişaf etməkdə olan texnologiya ilə böyük anbar gölləri qurulmuşdur. Bu gün İstanbulda 9 su bəndi var.<ref>[http://web.archive.org/web/20150427143016/http://www.iski.gov.tr/Web/statik.aspx?KID=1001225 "Su havzalarının durumu"]. 27 Aprel 2015 tarixində [http://www.iski.gov.tr/Web/statik.aspx?KID=1001225 bu mənbədən] arxivlənmişdir. Yayımlanma tarixi: 3 İyul 2010.</ref> Bunlar arasında ən böyüklər Ömərli, Terkos, Böyükçəkməcə, Darlıq və Sazlıdərədir<ref>[http://web.archive.org/web/20160204180941/http://www2.dsi.gov.tr:80/bolge/dsi14/isletme.htm "DSİ, 14. Bölge Müdürlüğü"]. 4 Fevral 2016 tarixində [http://www.dsi.gov.tr/bolge/dsi14/isletme.htm bu mənbədən] arxivlənmişdir. Yayımlanma tarixi: 3 İyun 2010.</ref>.
İstanbulda əhəmiyyətli bir su mənbəsi yoxdur. Riva, Kağıthane, Əlibəy, Göksu, Qurbağalı və Ayamama şəhərin əsas dərələridir.<ref name=":5">[http://web.archive.org/web/20160204180941/http://www2.dsi.gov.tr:80/bolge/dsi14/isletme.htm "İstanbul'un dereleri"]. 25 Aprel 2014 tarixində [http://www.dsi.gov.tr/bolge/dsi14/isletme.htm bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 3 İyul 2010.</ref> Şəhərin axar sularının böyük əksəriyyəti, [[Böyükçəkməcə gölü|Böyükçəkməcə]] və [[Kiçikçəkməcə gölü|Kiçikçəkməcə]] göllərinə tökülərək, [[Haliç]]
=== Ətraf-mühit ===
Sətir 261:
Bu günə qədər İstanbulda bir çox ətraf-mühit faciəsi yaşanmışdır. [[1966]], [[1979]], [[1982]], 1994, 1999 və 2004-cü illərdə [[Bosfor]]dan keçən tanker qəzası nəticəsində on minlərlə ton yanacaq boğaza axıdılmışdır. 1979-cu ildən etibarən qəza və ya mühərrik problemi səbəbiylə Bosforda 11-i yanacaq daşıyan gəmi olmaqla, ümumilikdə 28 gəmi Bosfora külli miqdarda zərərli maddə axıtmışdır.<ref>{{cite web |title=Bosfor çirklenme |url=http://www.denizhaber.com/HABER/17647/1/istanbul-bogazi-tanker-harun-dokuz-kilavuz-kaptan.html |website=https://www.denizhaber.com/ |accessdate=13 mart 2020 |language=tr}}</ref> [[İstanbul Texniki Universiteti]] Ətraf-mühit mühəndisliyi fakültəsinin tərəfindən aparılan araşdırmalara əsasən Bosfor insan sağlamlığı cəhətdən dənizə girmək üçün əlverişli məkan sayılmır. Lakin şəhərin [[Mərmərə dənizi]] və [[Qara dəniz]] sahillərində bir çox ictimai çimərliklər mövcuddur.
Respublika dövrünün ilk 50 ilində zavodlarla dolu olan Haliç sahilləri qapadılmış, şəhər böyük bir səylə, yayılmış pis qoxulardan azad edilmişdir.<ref>{{cite web |title=Çevre çirklenmesinin izlenmesi |url=http://www1.ibb.gov.tr/tr-TR/CevreKoruma/HavaKalitesi/ |website=İBB |accessdate=13 mart 2020}}</ref> Şəhərdəki təbii qaz abunəçilərinin sayının artmasına baxmayaraq, şəhərdəki təbii qaz çirklilik səviyyəsi aşağı enmişdir. İstanbulda təbii qaz abunəçilərinin sayı 2008-ci ildə 3,5 milyona yaxınlaşsa da, [[1997]]-ci ildə 88 m<sup>3</sup> olan [[kükürd]]
=== Flora ===
Sətir 267:
[[Şəkil:Heybeli sanatoryum.JPG|thumb|[[Heybəliada]]da yerləşən meşəlik ərazi və [[Heybəliada Sanatoriyası]]]]
İstanbulun coğrafi xüsusiyyətləri və torpaq şəraiti [[qara torpaqlar]]
Şəhər böyüdükcə mərkəzdən getdikcə uzaqlaşan meşələrdən bu günə şəhər qoruqları qalmışdır. Mühafizə altına alınan bu yaşıllıqların bir çoxu bu gün ictimai yer olub, şəhər sakinlərinə rekreasiya məqsədilə açılmışdır. Bosfor sahillərində cəmləşən şəhər qoruqları, yerli sakinlər tərəfindən ən çox ziyarət edilən məkanlardır. Avropa hissəsində [[Ulduz Parkı|Ulduz]], [[Nailə Sultan qoruğu|Nailə Sultan]], [[Naciyə Sultan qoruğu|Naciyə Sultan]], [[Ayazağa qoruğu|Ayazağa]], [[Əmirqan qoruğu|Əmirqan]], Asiya hissəsində isə [[Bəykoz qoruğu|Bəykoz]], [[Mihriabad qoruğu|Mihriabad]], [[Kiçikçamlıca qoruğu|Kiçikçamlıca]] İstanbulun ən məşhur qoruqlarıdır.<ref name=":4">"Korular". ''[[:tr:Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi|Dünden Bugüne İstanbul Ensiklopediyası]]''. '''V'''. İstanbul: Arkın. ss. səhifə 71, 72, 73, 74, 75.</ref>[[Şəkil:Emirgan Korusu.jpg|thumb|229x229px|Şəhərin nadir və endemik bitki növlərinin qorunduğu Emirkan qoruğu.|left]]
İstanbul, iqlim və coğrafi baxımından, xüsusi yerləşməsi sayəsində zəngin inkişaf etmişdir. İstanbulda 2500-ə yaxın bitki növünün yetişdirilir.<ref>{{cite web |title=İstanbul ormanlarında ilkbahar! |url=http://www.denizce.com/ilkbahar.asp |website=Denizce |accessdate=13 mart 2020}}</ref> Bu rəqəm [[Türkiyə]] daxilində rast gəlinən bitki növlərinin 1/4-nə bərabərdir. İstanbuldakı bitki növlərindən 200-ə yaxını [[çiçəkli bitkilər]] sinfinə daxildir və bunlardan 40-a yaxını endemikdir. İstanbulun endemik bitki növləri təbii ərazilərin urbanizasiyası, meşələrin təmizlənməsi, yanlış ağaclandırma, ətraf-mühitin çirklənməsi, şüursuzluq və qanunsuz ağac ticarəti kimi bir çox nəhəng səbəblərə görə böyük təhlükə altındadır.<ref>{{cite web |title=İstanbul'un endemik bitki türleri. |url=http://www.gsi.gsu.edu.tr/ogrt_kalem/mcamci_1.html |website=GSİ EDU TR |accessdate=13 mart 2020}}</ref>
Çox zəngin bitki örtüyünə sahib olan şəhərdə, təxminən 2500-ə yaxın bitki növü arasında [[şümşad]], [[palıd]], [[çinar]], [[fıstıq]], [[vələs]], [[ağcaqayın]], [[şabalıd]], [[şam ağacı]], [[küknar]], [[həmişəyaşıl sərv]] kimi növləri də yetişir. Bu bitkilərin bəziləri bu bölgəyə endemikdir. Şəhər meşəliyini təşkil edən ağaclar, adətən, İstanbulun şimal-şərqində, [[Aləmdağ]]
=== Fauna ===
Sətir 423:
|}
[[Şəkil:IstanbulGrowth1975and2011.png|thumb|284x284px|[[1975]]-[[2011]]-ci illər arasında şəhərin əhalisinin artması.|alt=|left]]
[[Türkiyə Statistika Təşkilatının]] (TÜİK) hazırlamış olduğu [[2013]]-cü il Ünvana Əsaslanan Əhali Siyahıyaalma Sistemi (ADNKS) nəticələrinə görə İstanbulun ([[İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi]] və bağlı bələdiyyələrin sərhədləri daxilində) ümumi əhalisi 14.160.467 nəfərdir. Şəhərin 39 ilçəsi var, onlardan 14-ü Asiya, 25-i isə Avropa hissəsində yer alır. [[2017]]-ci ilin məlumatlarına görə ən çox əhalisi olan [[Əsənyurd]] (846.492), ən az əhalisi olan ilçə isə [[Adalar]] (14.907) olmuşdur. İstanbul sakinlərinin 64,72% (9,726,373) Avropa hissəsində, 35.28%-i isə (5.302.858) şəhərin Asiya hissəsində yaşayır. İstanbul, əhalisinə görə dünyanın ən sıx şəhərləri siyahısında [[Laqos]]
Bununla yanaşı, şəhər sakinlərinin yalnız 15.38%-i İstanbulda qeydiyyatdam keçmişdir. Şəhərin əhalisi əsasən, [[Sivas ili|Sivas]] 736.542 (5.20%), [[Kastamonu ili|Kastamonu]] 548.546 (3.87%), [[Ordu ili|Ordu]] 499.782 (3.52%), [[Girəsun ili|Girəsun]] 487.115 (3.43%), [[Tokat ili|Tokat]] 455.817 (3%), [[Samsun ili|Samsun]] 417.120 (2.94%), [[Trabzon ili|Trabzon]] 395.474 (2.79%), [[Malatya ili|Malatya]] 392.435 (2.77%), [[Ərzurum ili|Ərzurum]] 382.519 (2.70%), [[Sinop ili|Sinop]] 366.681 (2.58%) və [[Ərzincan]] 302.511 ( 2.13%) illərində qeydiyyatda olmuşdur.
Sətir 429:
İstanbulun şəhər quruluşu və forması daim dəyişir. Qədim dövrlərdə indiki İstanbulun ərazisində müstəqil şəhərlər yer almışdır. Bu gün İstanbulu Böyük Konstantinopol dövləti olaraq qəbul etmək olar. Çünki şəhər keçmiş əsrlərdən bəri genişlənərək daha da böyümüşdür.
Son illərdə tikilən hündürmərtəbəli binalar, əhalinin sürətli böyüməsini nəzərə alaraq inşa edilmişdir. Şəhərin sürətlə genişlənməsi səbəbindən mənzillər əsasən şəhəryanı ərazilərdə tikilir. Şəhərin hündürmərtəbəli ofis və iqamətgahları Avropa hissəsindəki [[Levent]], [[Məcidiyyəköy]] və [[Maslak]] səmtlərində yer alır. [[Levent]] və [[Etilər]]də isə çox sayda [[Ticarət mərkəzi|ticarət mərkəz]]
[[XX əsr]]in ikinci yarısından bəri dəniz sahilləri yaxınlığında bağ evləri və lüks malikanələrin inşası, xüsusilə şəhərin Asiya hissəsində sürətlənmişdir. [[Kadıköy]] ilçəsindəki [[Bağdad Prospekti]], genişliyi və uzunluğu ilə bir çox ticarət mərkəzi və restoranına ev sahibliyi edir.
Sətir 439:
==== Müsəlmanlar ====
[[Şəkil:BlueMosqueCourtyard.jpg|thumb|196x196px|İstanbulun rəmzlərindən biri olan – [[Sultan Əhməd məscidi|Sultan Əhməd Məscidi]].]]
[[Müsəlman]]lar, şəhərdəki ən böyük dini qrupdur. Bununla yanaşı [[müsəlman]]ların ən yayğın məzhəbi forması olan [[Sünnilər]], [[Şiəlik|Şiələrdən]] çoxluq təşkil edirlər. [[2007]]-ci ildə siyahıyaalmasına əsasən, şəhərdəki məscidlərin ümumi sayı 2.994 olmuşdur.<ref>Tahsin Öz, İstanbul Camileri ı,ıı, TTK Ankara 97.3.bs.</ref> İstanbul [[Ərəb xilafəti]]
==== Xristianlar ====
Sətir 447:
Qarşıdurmalar nəticəsi olaraq [[1914]]–[[1927]] illər arasında şəhərdəki xristian əhali 450 mindən 240 minə düşmüşdür.<ref>[http://www.scribd.com/doc/6920910/Globalization-Cosmopolitanism-and-the-Donme-in-Ottoman-Salonica-and-Turkish-Istanbul Globalization, Cosmopolitanism, and the Dönme in Ottoman Salonica and Turkish Istanbul]. Marc Baer. University of California, Irvine. İstifadə tarixi: 1 Mart, 2009</ref> [[1923]]-cü ildə baş vermiş [[Türkiyə]]-[[Yunanıstan]] əhali mübadələsində İstanbulda yaşayan Yunan Ortodoksal cəmiyyəti mübadilədən azad tutulmuşdur. Lakin, [[İkinci Dünya müharibəsi|İkinci Dünya Müharibəsi]] illərində bu azlıqlar üçün bir sıra yüksək vergilər tətbiq edilmişdir. [[1955]]-ci il 6-7 sentyabr hadisələri, yunan azlıqlarının məhv edilməsi, 11 [[Yunanlar|yunanın]] ölümünə səbəb olmuş, 30–300 nəfərin yaralanmasına səbəb olmuşdur.<ref>[http://web.archive.org/web/20160306143518/https://www.hrw.org/legacy/reports/1999/greece/Greec991-04.htm "Batı Trakya Türkleri"]. www.hrw.org. 6 Mart 2016 tarixində [http://www.hrw.org/legacy/reports/1999/greece/Greec991-04.htm bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 22 İyun 2009</ref> Bu hadisə nəticəsində İstanbuldan [[Yunanıstan]]a köç artımı sürətlənmiş və 12 min Yunan vətəndaşı vətəndaşlıqdan məhrum edilmişdir.<ref>[http://www.euborderconf.bham.ac.uk/publications/files/WP17_Turkey-Greece.pdf The European Union and Border Conflicts: The EU and Cultural Change in Greek-Turkish Relations] '''(PDF)'''</ref>
Osmanlılar İstanbulu ələ keçirdikdən sonra bir çox kilsə məscidlərə çevrildi. [[Kiçik Ayasofya Məscidi]], [[Fenari İsa Məscidi]], [[Ərəb Məscidi]], [[Qocamustafapaşa Sümbül Əfəndi məscidi]] kimi köhnə tikililər də İstanbulun Osmanlı hakimiyyətinə keçməsindən sonra məscidə çevrilən kilsələrdəndir. Bu məscidlərin ən böyüyü və ən əsası [[Fateh]] ilçəsinin [[Əminönü]] səmtində yerləşən [[Aya Sofya]]dır. Aya Sofya [[Mustafa Kamal Atatürk|Atatürkün]] istəyi ilə ibadətə bağlanmış, [[Nazirlər Kabineti]]
=== Yəhudilər ===
|