Krım tatarları: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə |
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə |
||
Sətir 50:
=== 1944-cü il deportasiyası<ref name="">'''Demoscope Weekly''':[http://demoscope.ru/weekly/knigi/polian/polian_3.pdf ПРИНУДИТЕЛЬНЫЕ МИГРАЦИИ В ГОДЫ ВТОРОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ И ПОСЛЕ ЕЕ ОКОНЧАНИЯ (1939–1953)]</ref> ===
13 aprel 1944-cü ildə SSRİ silahlı qüvvələri Faşist Almaniyasının hərbi hissələri qarşısında üstünlük qazanaraq onları Krım yarımadasından çıxardılar. 1944-cü ilin 10 may tarixində [[Lavrenti Beriya]] Krım tatarlarını Almaniya tərəfində SSRİ-yə qarşı mübarizə aparmaqda və "vətənə xəyanətdə" ittiham edərək [[İosif Stalin]]ə onların sərhədyanı bölgələrdən ittifaqın daxili hissələrinə - Orta Asiyaya sürgün olunması fikrini rəsmən yazılı şəkildə təklif etdi. Tezliklə Serov və Tabulov tərəfindən 18-22 may tarixlərini əhatə edəcək deportasiya planı tam şəkildə hazırlandı. Beləliklə, 18 may sübh tezdən Krım tatarlarının məcburi köçürülməsi başlandı. Mayın 20-nə 180,014 nəfər artıq köçürülmüşdü. Nəhayət 22 may tarixində yekun hesablamalara əsasən 194,155<ref>[http://avdet.org/node/1433 Депортация крымских татар как еще один геноцид в СССР]</ref><ref>'''Научно-просветительский журнал «Скепсис»''' :[http://scepsis.ru/library/id_1237.html Депортация народов]</ref> nəfər Krım tatarı deportasiya olunmuşdu. Onlardan 151,083 nəfər [[Özbəkistan SSR]]-da (təxm. 56 min nəfər [[Daşkənd vilayəti]]ndə, təxm. 32 min nəfər [[Səmərqənd vilayəti]]ndə, təxm. 19 min nəfər [[Əndican vilayəti]]ndə və təxm. 16 min nəfər [[Fərqanə vilayəti]]ndə yerləşdirildi), qalanları isə Ural regionunda və SSRİ-nın ərazisinin qərb hissəsində yerləşən vilayətlərdə yerləşdirildi. 20 oktyabr 1944-cü il tarixindən etibarən Krımda (Krım SSMR-sının 11 rayonu və MR-nın mərkəzi daxil olmaqla) kütləvi şəkildə tatar, yunan və alman mənşəli toponimlər və etnik tərkib dəyişdirilərək ruslaşdırıldı. Krım Sovet Sosialist Muxtar Respublikası ləğv edilərək onun ərazisində Krım vilayəti yaradıldı və o Ukrayna SSR-dan alınaraq Rusiya FSSR-na verildi. Mərkəzi SSRİ hökumətinin əmriylə 21 avqust 1945-ci il tarixində 327, 18 may 1948-ci il tarixində isə 1,062 tatar kəndinin adı dəyişdirilərək ruslaşdırıldı. 14 yanvar 1952-ci il tarixində bütün dəmiryolu stansiyaları da eyni aqibətlə üzləşdi. Özbəkistana köçürülən Krım tatarları yerli iqlimə uyğunlaşa bilmir, aclıq və soyuqdan ötrü xəstələnərək dünyalarını dəyişirdilər. Nəticədə qeyd olunan səbəblərə görə 1944-cü ildən 1946-cı ilədək Özbəkistanda məskunlaşmış 29 min nəfər (1944-cü ildə təxm. 16 min nəfər, 1945-ci ildə isə 13 min nəfərdən çox) Krım tatarı ölmüşdür.
Krım tatarları sürgündən əvvəl necə yaşayırdılar?
1922-ci ildə Sovet İttifaqı qurulandan sonra Moskva Krım tatarlarını muxtar yerli əhali kimi tanıdı. 1920-ci ildə tatarlar qəzetləri, təhsil müəssisələri, muzeylər, kitabxanalar və Krımdakı teatrlarla öz mədəniyyətlərini inkişaf etdirmək imkanı əldə etdilər.
1920-1930 illəri arasında tatarlar ümumi əhalinin 25-30 faizini təşkil etdi.
1930-cu ildən sonra Sovet rejimi tatarlara və digər xalqlara təzyiq göstərməyə başladı. Əvvəlcə Rusiyanın şimalında yaşayan tatarlar sürgün edildi, sonra 1932-33-cü illərdə qıtlıq oldu.
Bu hadisələr Krım tatarlarının Sovet rejiminə reaksiya verməyə başladı.
Sürrgün nə vaxt başladı?
Məcburi sürgün mayın 18-də səhər başladı və 20-də başa çatdı. Bu dövrdə 238.500 nəfər, yəni tatar əhalisinin demək olar ki, hamısı sürgün edildi.
Sovet İttifaqı Daxili İşlər Xalq İdarəsi, sürgün üçün 32 min nəfərlik bir təhlükəsizlik qüvvəsindən istifadə etdi.
Sürgünün səbəbi nə idi?
"Vətənə xəyanət, sovet insanlarını məhv etmək cəhdi və nasist işğalçıları ilə əməkdaşlıq" Krım tatarlarının məhv edilməsinə rəsmi əsas kimi göstərilib
Digər tərəfdən bəzi tarixçilər Krımlı Tatarların Türkiyə ilə yaxın əlaqələr içində olduğunu və Sovetlər Birliyinin potensial bir rəqib olaraq gördüyü Türkiyə ilə yaşanacaq bir qarşıdurmada Krımın strateji əhəmiyyətinin fərqində olduğunu söyləyir.
Tarixçilər bildirir ki, Sovet lideri İosif Stalin tatarları 'mümkün təxribatçı və xain' olaraq görməklə onlardan qurtulmaq istədi.
Bəzi tatarlar nasistləri dəstəklədilərmi?
Bəzi mənbələrə görə Krım tatarları almanların anti-sovet birləşmələrində xidmət edirdilər. Bəzi tatarlar kəndlərini sovet partizanlarına qarşı qorumağa çalışırdılar. Bəzi tatarlar faşistlər tərəfindən ələ keçirildikdən sonra Alman qüvvələrinə qoşuldular.
Digər tərəfdən, yetkin kişilərin 15 faizi Krım müharibəsi dövründə Qırmızı Orduda xidmət edirdi. Bu əsgərlər sürgün zamanı ordu sıralarından xaric edildi və Sibir və Ural dağlarında əmək düşərgələrinə göndərildi.
Sürgün necə edildi?
Daxili İşlər Xalq Komissarlığı tatarların xəyanətə görə evlərinə getdiklərini və sürgün edildiklərini elan etdi.
Hər evə əşyalarını toplamaq üçün 15-20 dəqiqə vaxt verilib. Hər ailənin 500 kiloqram daşımaq hüququ olsa da, insanlara daha az daşımaq icazəsi verildi.
Tatarlar qatar stansiyasına yük maşınları ilə, 70 qatarla şərqə yönəldildi.
Dar vaqonlar doldu və sürgün zamanı 8000 nəfər, əksəriyyəti uşaq və qoca idi. Susuzluq və tifo ölümün aparıcı səbəbləri idi.
Tatarlar haraya sürgün edildi?
Tatarların əksəriyyəti Özbəkistana və qonşu ölkələrə Qazaxıstan və Tacikistana göndərildi. Bəzi kiçik qruplar Ural dağlarını və Kostroma bölgəsini gəzdilər.
Sürgündən sonra tatarlar nə ilə qarşılaşdılar?
İlk üç ildə sürgün edilənlərin 20 ilə 46 faizi aclıqdan, halsızlıqdan və xəstəlikdən öldülər.
Birinci ildə ölənlərin yarısı 16 yaşınadək uşaqlar idi.
Təmiz suyun, pis gigiyenik şəraitin və tibbi yardımın olmaması səbəbindən sürgün olunanlar malyariya, sarı atəş, dizenteriya və digər xəstəlikləri təyinat yerlərinə aparırdılar.
Zaman tatarlar Krıma nə vaxt dönə bildilər?
1950-1960-cı illərdə tatarlar özbək şəhərlərində vətənlərinə qayıtmaq üçün təşkil etdikləri hərəkətlərlə mübarizə apardılar. Zamanla Krım tatarlarının hüquqları genişləndi, lakin tatarların Krıma dönüşü 1989-cu ilə qədər baş vermədi.
Sürgün soyqırımı deməkdir?
Bəzi tədqiqatçılar və müxaliflər tatarların sürgün olunmasının BMT-nin soyqırım tərifinə uyğun olduğunu iddia edirlər. Bu tədqiqatçılar düşünürlər ki, Sovet İttifaqı Krım tatarlarını etnik bir qrup kimi məhv etməyi planlaşdırır və bu yolda tədbirlər görür.
Ancaq tarixi araşdırmalarda və diplomatik sənədlərdə Krım tatarlarının məcburi köçürülməsi soyqırım deyil, sürgün kimi müəyyən edilmişdir.
Koşulları Özbəkistanda vəziyyət necə idi?
Krım tatarlarının əksəriyyəti əsgərlərin qoruduğu, nəzarət edildiyi və tikanlı məftil çəpərlərlə mühasirəyə alındığı düşərgələrə salındı. Bu düşərgələr, Stail dövründə qurulan Gulag kimi tanınan əmək düşərgələrinə bənzəyirdi.
Gələnlər böyük kənd təsərrüfatı kooperativlərində, sovxozlarda, pambıq tarlalarında, mədənlərdə, tikinti və fabriklərdə işlə təmin olunurdular.
Sürgün təbliğatı sayəsində Krım tatarları yerli insanlar arasında 'satqın və düşmən' olaraq tanıdılar.
1948-ci ildə Moskva Krım tatarlarını ömürlük məskunlaşanlar olaraq tanıdı.
1957-ci ilə qədər tatarlar öz dillərində və kimliklərində fəaliyyət göstərə bilmədilər.
== Məskunlaşma ==
| |||