12:22, 30 aprel 2020 tarixindəki versiya redaktə Anar Karimzada (müzakirə \| töhfələr) 15 redaktə Redaktənin izahı yoxdur Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə ← Əvvəlki redaktə		12:41, 30 aprel 2020 tarixindəki versiya redaktə əvvəlki halına qaytar Anar Karimzada (müzakirə \| töhfələr) 15 redaktə Redaktənin izahı yoxdur Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə Sonrakı redaktə →
Sətir 50: === 1944-cü il deportasiyası<ref name="">'''Demoscope Weekly''':[http://demoscope.ru/weekly/knigi/polian/polian_3.pdf ПРИНУДИТЕЛЬНЫЕ МИГРАЦИИ В ГОДЫ ВТОРОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ И ПОСЛЕ ЕЕ ОКОНЧАНИЯ (1939–1953)]</ref> === 13 aprel 1944-cü ildə SSRİ silahlı qüvvələri Faşist Almaniyasının hərbi hissələri qarşısında üstünlük qazanaraq onları Krım yarımadasından çıxardılar. 1944-cü ilin 10 may tarixində [[Lavrenti Beriya]] Krım tatarlarını Almaniya tərəfində SSRİ-yə qarşı mübarizə aparmaqda və "vətənə xəyanətdə" ittiham edərək [[İosif Stalin]]ə onların sərhədyanı bölgələrdən ittifaqın daxili hissələrinə - Orta Asiyaya sürgün olunması fikrini rəsmən yazılı şəkildə təklif etdi. Tezliklə Serov və Tabulov tərəfindən 18-22 may tarixlərini əhatə edəcək deportasiya planı tam şəkildə hazırlandı. Beləliklə, 18 may sübh tezdən Krım tatarlarının məcburi köçürülməsi başlandı. Mayın 20-nə 180,014 nəfər artıq köçürülmüşdü. Nəhayət 22 may tarixində yekun hesablamalara əsasən 194,155<ref>[http://avdet.org/node/1433 Депортация крымских татар как еще один геноцид в СССР]</ref><ref>'''Научно-просветительский журнал «Скепсис»''' :[http://scepsis.ru/library/id_1237.html Депортация народов]</ref> nəfər Krım tatarı deportasiya olunmuşdu. Onlardan 151,083 nəfər [[Özbəkistan SSR]]-da (təxm. 56 min nəfər [[Daşkənd vilayəti]]ndə, təxm. 32 min nəfər [[Səmərqənd vilayəti]]ndə, təxm. 19 min nəfər [[Əndican vilayəti]]ndə və təxm. 16 min nəfər [[Fərqanə vilayəti]]ndə yerləşdirildi), qalanları isə Ural regionunda və SSRİ-nın ərazisinin qərb hissəsində yerləşən vilayətlərdə yerləşdirildi. 20 oktyabr 1944-cü il tarixindən etibarən Krımda (Krım SSMR-sının 11 rayonu və MR-nın mərkəzi daxil olmaqla) kütləvi şəkildə tatar, yunan və alman mənşəli toponimlər və etnik tərkib dəyişdirilərək ruslaşdırıldı. Krım Sovet Sosialist Muxtar Respublikası ləğv edilərək onun ərazisində Krım vilayəti yaradıldı və o Ukrayna SSR-dan alınaraq Rusiya FSSR-na verildi. Mərkəzi SSRİ hökumətinin əmriylə 21 avqust 1945-ci il tarixində 327, 18 may 1948-ci il tarixində isə 1,062 tatar kəndinin adı dəyişdirilərək ruslaşdırıldı. 14 yanvar 1952-ci il tarixində bütün dəmiryolu stansiyaları da eyni aqibətlə üzləşdi. Özbəkistana köçürülən Krım tatarları yerli iqlimə uyğunlaşa bilmir, aclıq və soyuqdan ötrü xəstələnərək dünyalarını dəyişirdilər. Nəticədə qeyd olunan səbəblərə görə 1944-cü ildən 1946-cı ilədək Özbəkistanda məskunlaşmış 29 min nəfər (1944-cü ildə təxm. 16 min nəfər, 1945-ci ildə isə 13 min nəfərdən çox) Krım tatarı ölmüşdür. Qara dənizin şimalındakı Krım yarımadasının yerli əhalisi olan Krım tatarları da ölkənin əsas müsəlman elementini təşkil edirlər. Krım tatarları bu gün Krım əhalisinin yalnız 13% -ni təşkil etsələr də, Krımın mənsub olduğu Krımın və Ukraynanın baxımından bu insanları azlıq icması kimi görmək texniki cəhətdən düzgün olmaz. Bu gün "Krım tatarları" adlandırılan insanların tarixi həqiqətlərə uyğun olmayan insanların tərkibi, kimliyi və tarixi haqqında fikirləri olduğu görülür. Populyar inancın əksinə, Krım tatarları tək bir dalğa içərisində olan və Krım yarımadasında məskunlaşmış bir nəslin monarxı deyillər. Mövzu ilə tanış olmayan bir çox insanın məhkumluğu "tatarların" (monqol mənşəli hesab etdikləri) XIII-dir. Əsrdə Çingiz xan qoşunları Qara dənizin şimalındakı ölkələrin işğalı ilə burada məskunlaşdı və bu insanlar Krım yarımadasının qolundan günümüzə köçürüldü. Adıçəkilən hallar Krım tarixində çox əhəmiyyətli bir rol oynasa da, bugünkü Krım tatarlarının etnik, dil, mədəni və tarixi xüsusiyyətlərini belə sadə bir formula ilə izah etmək mümkün deyil. Mövzunu kənardan qiymətləndirən insanlar, keçmişdə və bu gün, məsələn, "Tatarıstan" muxtar respublikasını, Krım tatarlarının adını və ya Krımdakı "Tatar" adını nəzərə alaraq keçmiş və bu günlərdə başqa yerlərdə işlədilməsinə və istifadə edilməsinə baxaraq. Altında bir otokhton millət var və bunun bir qolu İdil-Uralda, bir budaq Krımda, digər budağı başqa yerdə yaşadığını düşünürlər. Bu şübhə həqiqəti əks etdirməkdən uzaqdır. Bu baxımdan, bu gün Krım tatarları adlandırdığımız insanların xüsusiyyətlərini ortaya qoymaqla onların bağlarının və digər xalqlarla münasibətlərinin ölçülərinə toxunmaq düzgün olardı. Krım tatarlarının hamısı sünni müsəlmanlardır və hənəfi məzhəbinə anestezik bir şəkildə bağlıdırlar. Krım tatarlarının ana dili kimi danışdıqları ləhcələr hamısı türkcədir. Burada vurğulanması lazım olan məqam, "Krım Tatarı" adlandıracağımız bir ləhcənin olmamasıdır. 1944-cü il Böyük Sürgündən əvvəl Krımın "Yalıboyu" adlandırılan cənub sahilinin sakinləri, əsasən Osmanlı türkcəsinin genişlənməsi olan Oğuz üstünlük təşkil edən bir ləhcədən danışarkən, "Çöl" adlandırılan düz bölgələr və Kerç yarımadasının insanları da Beriz Qıpçak xüsusiyyətlərinə sahibdirlər. bir ləhcəyə aiddirlər. Digər tərəfdən, Krımın mərkəzi hissələrində yerləşən Bahçesaray və Karasubazar bölgələrində səslənən vurğu, yuxarıda göstərilən fərqli ləhcələrin qarışığından ibarət bir quruluşa sahibdir. "Orta yol" adlanan və ədəbi Krım tatar dili olaraq da qəbul edilən Türk Dünyasında tam Oğuz-Qıpçaq qarışığı baxımından çox orijinal bir mövqe var və bəlkə də bu dünyada həm Oğuz, həm də Qıpçaq qrupları tərəfindən çox böyükdür. böyük dərəcədə başa düşülə bilən yeganə ləhcəni təşkil edir. Bugünkü Krım tatarlarını fərqləndirən fərqlər təkcə dialekt-vurğu fərqlərinə aid deyil. Qeyd olunan vurğu fərqlərinə paralel, fizioqnoloji xüsusiyyətləri ilə asanlıqla və dəqiq şəkildə təxmin etmək olar ki, Krım tatarlarının əksəriyyəti Krımın hansı bölgəsindəndir. Nisbətən əyilmiş gözlərə, yerləşmiş yanaq sümüklərinə, "çöl" bölgəsində olanların monqoloid xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, Yalıboy sakinləri ümumiyyətlə Aralıq dənizi növlərindən fərqlənirlər, Bahçesaray, Akmescit və Karasubazar kimi orta bölgələrdən gələnlər bu keyfiyyətlərin qarışığını təşkil edirlər. Bölgələr arasındakı bu fərqlər adət, həyat tərzi və mədəniyyət baxımından da etibarlıdır. Hətta bu şəkildə ortaya çıxan kobud bir empirik qətiyyət, Krım tatarları adlandırılan xalqın əslində tək bir tarixi xalqın davamlı davamı ola bilməyəcəyini açıq şəkildə göstərir. Mövcud dil və mədəni xüsusiyyətlər bu xalqın əsas hissəsinin tarixi Türk etnoslarında köklü olduğuna dair şübhə olmadığını ortaya qoysa da, etnik Türk ünsürlərinin hakimiyyəti altında çox uzun bir müddət ərzində müsəlman olmuş və / və ya türkləşən digər etnik qrupların olduğu qeyd edilir. lazımdır. Sonda unutmamalıyıq ki, strateji olaraq yolların kəsişməsində yerləşən Krım, ən qədim dövrlərdən bəri çox sayda qohumun və ya tamamilə fərqli xalqların keçdiyi və ya məskunlaşdığı bir bölgə olduğu üçün burada çox geniş bir coğrafiya ilə əlaqədə olmuşdur. Bu mənada, bölgədə Türk və ya proto-Türk xalqlarının mövcudluğundan əvvəl, e.ə. IX. Yarımadada 19 əsrdən bəri Kimmer, Tavr, İskit, Sarmatian, Yunan və Got hökmranlıqlarının qurulduğu məlumdur. Qədim dövrlərdən bəri ticarət və urbanizasiya xüsusən Yaliboyuda canlı bir fenomen olmuşdur. Krım tatarları sürgündən əvvəl necə yaşayırdılar? Sətir 56 ⟶ 64: 1930-cu ildən sonra Sovet rejimi tatarlara və digər xalqlara təzyiq göstərməyə başladı. Əvvəlcə Rusiyanın şimalında yaşayan tatarlar sürgün edildi, sonra 1932-33-cü illərdə qıtlıq oldu. Bu hadisələr Krım tatarlarının Sovet rejiminə reaksiya verməyə başladı. Sürrgün nə vaxt başladı? Məcburi sürgün mayın 18-də səhər başladı və 20-də başa çatdı. Bu dövrdə 238.500 nəfər, yəni tatar əhalisinin demək olar ki, hamısı sürgün edildi. Sovet İttifaqı Daxili İşlər Xalq İdarəsi, sürgün üçün 32 min nəfərlik bir təhlükəsizlik qüvvəsindən istifadə etdi. Sürgünün səbəbi nə idi? "Vətənə xəyanət, sovet insanlarını məhv etmək cəhdi və nasist işğalçıları ilə əməkdaşlıq" Krım tatarlarının məhv edilməsinə rəsmi əsas kimi göstərilib Digər tərəfdən bəzi tarixçilər Krımlı Tatarların Türkiyə ilə yaxın əlaqələr içində olduğunu və Sovetlər Birliyinin potensial bir rəqib olaraq gördüyü Türkiyə ilə yaşanacaq bir qarşıdurmada Krımın strateji əhəmiyyətinin fərqində olduğunu söyləyir. Tarixçilər bildirir ki, Sovet lideri İosif Stalin tatarları 'mümkün təxribatçı və xain' olaraq görməklə onlardan qurtulmaq istədi. Bəzi tatarlar nasistləri dəstəklədilərmi? Bəzi mənbələrə görə Krım tatarları almanların anti-sovet birləşmələrində xidmət edirdilər. Bəzi tatarlar kəndlərini sovet partizanlarına qarşı qorumağa çalışırdılar. Bəzi tatarlar faşistlər tərəfindən ələ keçirildikdən sonra Alman qüvvələrinə qoşuldular. Digər tərəfdən, yetkin kişilərin 15 faizi Krım müharibəsi dövründə Qırmızı Orduda xidmət edirdi. Bu əsgərlər sürgün zamanı ordu sıralarından xaric edildi və Sibir və Ural dağlarında əmək düşərgələrinə göndərildi. Sürgün necə edildi? Daxili İşlər Xalq Komissarlığı tatarların xəyanətə görə evlərinə getdiklərini və sürgün edildiklərini elan etdi. Sətir 73 ⟶ 85: Tatarlar haraya sürgün edildi? Tatarların əksəriyyəti Özbəkistana və qonşu ölkələrə Qazaxıstan və Tacikistana göndərildi. Bəzi kiçik qruplar Ural dağlarını və Kostroma bölgəsini gəzdilər. Sürgündən sonra tatarlar nə ilə qarşılaşdılar? İlk üç ildə sürgün edilənlərin 20 ilə 46 faizi aclıqdan, halsızlıqdan və xəstəlikdən öldülər.

Krım tatarları: Redaktələr arasındakı fərq