Krım tatarları: Redaktələr arasındakı fərq

Hətta bu şəkildə ortaya çıxan kobud bir empirik qətiyyət, Krım tatarları adlandırılan xalqın əslində tək bir tarixi xalqın davamlı davamı ola bilməyəcəyini açıq şəkildə göstərir. Mövcud dil və mədəni xüsusiyyətlər bu xalqın əsas hissəsinin tarixi Türk etnoslarında köklü olduğuna dair şübhə olmadığını ortaya qoysa da, etnik Türk ünsürlərinin hakimiyyəti altında çox uzun bir müddət ərzində müsəlman olmuş və / və ya türkləşən digər etnik qrupların olduğu qeyd edilir. lazımdır. Krım üzərində Rusiya hökmranlığının qurulmasından dərhal sonra bu yarımadanın "xarici" tatar / müsəlman ünsürlərindən cənubun daha da genişlənməsi üçün strateji bir tramplin olaraq istifadə edərək "xarici" tatar / müsəlman ünsürlərindən təmizlənməsi istiqamətində sistematik addımlar atıldı. Bunun qaçılmaz nəticəsi olaraq Krım tatarları Krımdan böyük dalğalarda Osmanlı imperiyasının ərazisinə köç etdilər. O qədər ki, Rusiyanın Krımı ilhakı tarixindən (hətta ondan belə əvvəlindən) başlayaraq, Sovet dövründə qeyri-mümkün hala gələnə qədər Kırım'dan Türkiyəyə köçlər tək bir il belə dayanmamış, bəzən yüzbinlerle ifadə edilən böyük kütlə hərəkətlərinə çevrilmiş, bəzən də daha çox fərdi ölçülərdə qaldı. Ümumiyyətlə, Rusiya hökuməti Krım tatarlarına Krım tatarlarının mühacirət etməsi üçün müsbət hadisə kimi baxdı və onları təşviq etmək üçün deyil, qarşısını almaq üçün hərəkət etdi. Ancaq immiqrasiya qəfildən böyük iqtisadi itkilərə səbəb olduğu hallarda, onu idarə etmək istənir. İmmiqrasiyanın əsas səbəbi, şübhəsiz ki, Krımın müsəlman xalqına qarşı təzyiq siyasətidir. Bu siyasətlərin bir tərəfi insanların dini və mədəni həyatına faktiki və ya psixoloji təzyiq tətbiq edilməsidir. Müsəlman xalqının dini kimliyinə ən həssas olması ilə əlaqədar narahatlıq mühacirətin vacib səbəbləri arasında ola bilər. Lakin iqtisadi təzyiq ümumilikdə miqrasiyanın əsas səbəbidir. Bu cür təzyiqlər Krım tatar kəndlilərinin XVIII əsəri idi. Əsrin sonundan başlayaraq daim təmizlənmə şəklində özünü göstərdi. Əksər əksəriyyəti kəndlilər olan Krım tatarları yarımadanın Rusiyaya ilhaqı ilə rus zadəganlarına və məmurlarına paylandığından getdikcə daha çox məhrum olmağa başladılar. Köçkünlərin yerləşdikləri yerlər ruslar və bir çox xristian ünsürləri ilə, yunanlardan almanlara və bolqarlardan italiyalılara, kifayət etməsəydi, dolu idi. Maraqlıdır ki, mühacirət xüsusilə Osmanlı-Rus müharibələri ilə sürətləndi. Krım tatarlarının Rus rəhbərliyi tərəfindən Osmanlıların müttəfiqləri olaraq görüldükləri üçün, xüsusən də türklərlə müharibə illərində onların yanında olmaları böyük narahatlıq yaratdı. Belə dövrlərdə təzyiqlər çox artdı və xüsusən müharibənin sonunda çar rejiminin onlara qarşı daha böyük qəzəblə gələcəyinə inam, rus idarəçilərinin yaydığı söz-söhbətlərlə çox vaxt tədricən artdı və hələ vaxt var idi, İslam xəlifəsinin torpağına getmək düşüncəsi ağırlaşdı. Bu cür narahatlıqlar tamamilə əsassız deyildi. Əslində Krım tatarlarını qismən və ya tamamilə Krımdan daxili bölgələrə çəkmək təklifləri və planları var idi. Bunu edə bilməməsi yalnız bunu təmin edəcək sənədin olmaması ilə bağlı idi. Şübhəsiz ki, 1860-1861-ci illərdə baş vermiş bütün köç dalğaları arasında ən böyük və dağıdıcı təsirlərdən biridir. 1853-1856-cı illər Krım müharibəsi zamanı Osmanlıların və onların müttəfiqlərinin yarımadanın bir hissəsini işğal etməsi, Krım tatarlarına şübhə və bəyənməmələrini daha da artırdı və bununla da təzyiq göstərdi. Müharibə Rusiyanın məğlubiyyəti ilə nəticələnsə də, Krım tatarlarının başına gələ biləcək şeylər və kəndlilərin tamamilə pisləşən iqtisadi vəziyyəti ilə əlaqədar şayiələr kütlələrin çaxnaşmaya getməsinə səbəb oldu. Əslində immiqrasiyanın nəticələri həmişə fəlakətli olmuşdur. Əsasən hazırlıqsız və ehtiyatlı olan Osmanlı rəhbərliyi bunun nə edəcəyinə təəccüblənsə də, mühacirlərin xeyli hissəsi ibtidai nəqliyyat vasitələrinin qurbanı olaraq Qara dənizin dibinə düçar olmuş, bəziləri vətənlərinə bənzəməyən yeni yaşayış məntəqələrindəki mənfi şərtlərə və epidemiya xəstəliklərinə dözərək məğlub olmuş və məhv edilmişdir. həyatla mübarizə üçün mübarizə aparırdılar. Krımda qalanların vəziyyəti ümumi əhali müsəlmanlara qarşı dəyişdikcə getdikcə daha ümidsiz oldu. Bütün əhali böyük bir kütləyə çevrilmişdi, köç üçün növbə gözləyirdi. 1860-1861-ci illərin mühacirətindən sonra ilk dəfə Krım tatarları Krımda mütləq əksəriyyətini itirdilər. Bir əsrlik bir dövrü Krımda qalan Krım tatarları baxımından xarici hökmranlığa məruz qaldıqdan sonra hər cəhətdən "qara əsr" adlandırmaq səhv olmaz. Bu dövrdə Krım müsəlmanlarının demək olar ki, bütün sosial, iqtisadi, dini və mədəni qurumları hər cəhətdən çürüməyə məruz qaldılar. Əhali, Ruslardan və digər xristianlardan kənarda, sosial və iqtisadi cəhətdən geridə qalsa da, sonrakı nəsilləri yetişdirəcək müsəlman təhsil sistemi də diqqətəlayiq bir vəziyyətdə geri döndü. Bu mühitdə onsuz da daimi köçlərlə əriyən Krım Tatar cəmiyyətinin özünü yeniləməsi və uzun müddətli yaşaması mümkün deyildi. Bütün bu mənfi amillərə baxmayaraq Krım tatarlarını bu üsyan prosesindən çıxarmış və milli oyanış dövrünə başlamış böyük ziyalı və islahatçı İsmail bəy Qaspıralı (1851-1914) idi. Gaspiralı vətəndaşı olan Krım tatarları arasında gənc yaşda çox fərqli təhsil və təcrübə əldə etmək imkanı var, xarici dünyanı tanıyırdı və bütün bunlar ona cəmiyyətindəki vəziyyəti çox yaxşı anlamağa imkan verdi. Əsasən öz qabığına bağlanmış Krım tatar icmasından fərqli olaraq, Gaspıralı həm Krımdakı müsəlman məktəblərində, həm Moskva, həm də Voronejdəki rus məktəblərində, Osmanlı dövlətində və Avropada, Qərbdə və Şərqdə sərgüzəştli bir həyat sürdü. geniş perspektivlə araşdırmağı bacardı. Gaspirali hər şeydən əvvəl Krım tatarlarının yaşadığı çox ciddi problemlərin Rusiya imperiyası daxilindəki digər müsəlman xalqlarının problemləri ilə paralel olduğunu və bu müsəlman xalqların böyük əksəriyyətinin yalnız dini deyil, həm də ortaq dil və mədəni əlaqələrin olduğunu başa düşdü. Hər biri "milli məhbus" olaraq ələ keçirilərkən çox ciddi sosial, iqtisadi və hətta siyasi məsələlərin öhdəsindən gələ bilməyən bu müsəlman türk xalqları birləşsələr böyük bir güc ola bilər. Gaspiralının sözlərinə görə, bunlar mövcud olan ortaq din, dil və mədəniyyət təməllərinə söykənərək müasir mənada vahid bir Türk millətinə birləşə bilər. Bunun əsas yolu, bu türk cəmiyyətlərinin hamısı üçün mükəmməl olan yeni və milli bir təhsil sisteminə sahib bir ədəbi bir türkün nəzərdən keçirilməsi idi. Bu yeni təhsil sistemi əsrin standartlarına uyğun olaraq həm dini, həm də dünyəvi məlumatları ana dilində təmin edə bilməli, milli şüurun inkişaf xarakterində olmalı və tələb tərəfindən asanlıqla başa düşülməlidir. Gaspıralı bu prinsipləri irəli sürdüyü təhsil sistemini “usul-i cedid” adlandırdı. Bütün Türk problemlərinin əsas mövzusu olaraq gördüyü cəhalətə qarşı müharibənin yalnız "usul-i cedid" in uğuru ilə qazana biləcəyinə inanan Gaspıralı, Rusiyanın islahat proqramına reaksiyasını istəməmək üçün çox ehtiyatlı bir xətt izlədi. Gaspıralı'nın bütün milli fikirlərinin və islahat proqramının tanıdılması və yayılması üçün ən vacib vasitə, 1883-cü ildə Bahçesarayda nəşr olunmağa başladığı Tercuman qəzeti idi. Krım tatarları arasında yayımlanan ilk qəzet və bütün rus türkləri (və ya müsəlmanları) arasında yayımlanan üçüncü qəzet Tercuman Gaspiralinin ortaq ədəbi türk idealının nümunəsi olan sadələşdirilmiş Osmanlı türkcəsində nəşr olundu. Gaspıralı ilk dəfə 1884-cü ildə yenidən Bahçesarayda "usul-i cedid" məktəblərini açdı. İşin əvvəlindən müsəlman icmalarının ənənəvi anti-müsəlman ünsürlərinə və rus millətçi və missioner çevrələrinə baxmayaraq, həm Krımda, həm də Rusiya İmperatorluğunun digər bölgələrində (xüsusən İdil-Ural bölgəsində) Gaspıralı'nın səbrli əməyi ilə. ) proqrama inanan və dəstək verənlər. Tərcüməçi, iyirmi ildə Şərqi Türküstandan Balkanlara qədər, İdil-Ural bölgəsindən Misirə qədər bütün Türk dünyasında görünməmiş bir oxu yayılmasına və nüfuzuna çatdı. "Usul-i cedid" məktəbləri müsəlmanlarla birlikdə Rusiya imperiyasının bütün bölgələrinə yayıldı (onların sayı I Dünya Müharibəsi başlamazdan əvvəl 5 minə çatırdı). Gaspıralı'nın bütün Rus Türkləri üçün milli birlik ideyalarının ən gözə çarpan təzahürlərindən biri, 1905 inqilabından sonra Rusiyada meydana gələn nisbi azadlıqdan faydalanan Ümumrusiya Müsəlmanları Qurultaylarıdır. Çar dövründə cəmi dörd dəfə toplaşmaq imkanı olan bu qurultaylar tarixdə rus türklərinin ilk ortaq təşkilatını və Gaspirali'nin milli fikirlərinin ümumi tənzimlənməsini təmsil etdi. Gaspıralı'nın milli təhsil islahatı, Rusiya imperiyasının digər müsəlman bölgələrində olduğu kimi Krımda da gənc bir milli ziyalı qrupunun meydana gəlməsinə xidmət etdi. Bu ziyalıların sırasına təkcə Gaspıralıların görüşlərində iştirak edənlər deyil, çox fərqli fikirləri olan radikal gənclər də daxil idi. Rusiya qanunsuz siyasi partiyalarından olan Sosialist İnqilabçılarının fikirlərinə tez-tez təsir edən bu gənclər, çar rejimi ilə barışmaq əvəzinə, ona qarşı birbaşa müharibə etmək və bu yolda rus inqilabi ünsürləri (terrorçular da daxil olmaqla) ilə əməkdaşlıq etməklərini müdafiə etdilər. Keçmişdə az olan bu gənc qruplar, Gaspiralının müdafiə etdiyi dini (İslam) və etnik (Türk) milli kimlik prinsiplərini qəbul etsələr də, Krıma mənsub bir “Vətən” anlayışı və Krım Krım tatarlarının orijinal müasirləri ilə bunu gücləndirdilər. milli kimliyinin formalaşmasına öz töhfələrini verdilər. Əvvəl 1905 Rus İnqilabı və bilâhare də 1908 Osmanlı Hökumət İnqilabı ilə birlikdə Krım Tatarları və Türkiyə arasındakı əlaqələr böyük bir təcil qazandı. Krım Tatarlarının böyük ehtiyac duyduğu təhsil heyətləri Türkiyədən gələn (çoxu Krım Tatar əsilli) muallimlerle qarşılanarkən, bir çox Krım Tatar gənci də oxumağa İstanbula gəldilər. Böyük narahatlıq keçirən Çar rejiminin qarşısını almaq üçün səylərə baxmayaraq, bu inkişaflar çox vacib davamlı təsir bağışladı. Bir nəslin Krım Tatar ziyalıları Türkiyədə o zaman aktual olan fikirlərdən qüvvətlə ilham almış olaraq fövqəladə istiklâlcı, hürriyetçi və milliyyətçi olaraq yetişdi. Bu kadrlar İstanbul və Krımda yeraltı agentliklər quraraq geniş bir fəaliyyətə girdilər. 1917-ci ilin martında çar rejiminin süqutu və Rusiyanın qarşıdurma və qarışıqlığa doğru getməsi ilə bu yeraltı agentliklər üzə çıxdı. 1917-ci ilin aprelində Krım Müsəlmanları Konqresini toplayaraq Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi ilə Krım Müsəlmanlarının işlərinə nəzarət etdilər. Rusiyanın tam bir xaosa uğradığı anarxik mühitin tədricən çevrilməsindən faydalanaraq, sürətlə Muxtariyə, sonra istiqamətə getdilər. Nəhayət, bolşeviklər 1917-ci ilin noyabrında Petroqradda hökuməti devirdilər, Krım Tatar millətçilərinə ən böyük fürsət verdi. Əslində bir müddət əvvəl Krım Müsəlmanları Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi Krım tatarlarının öz müqəddəratlarını təyin edə bilməsi üçün milli məclisi, yəni Konqresi çağırmaq qərarına gəldi. Krım Tatar Milli Konqresi, 1917-ci il noyabrın əvvəlində gizli səsvermə, açıq təsnifat və bütün Krım tatarlarının, həm kişilərin, həm də qadınların səs vermək və seçilmək hüquqlarının verdiyi seçkilər keçirildi. Qurultay, 26 dekabr 1917-ci ildə qəbul etdiyi gənc millətçi lider Noman Çelebi Cihanın qanunu ilə bir hökumət qurmaqla yanaşı "Krım Demokratik Respublikası" prinsipini də qəbul etdi. Hərbi gücə sahib olan Krım Tatar Milli Hökuməti Akyar (Sevastopol) istisna olmaqla, bütün yarımadaya nəzarəti ələ keçirə bildi. Ancaq Rusiya Qara dəniz Donanmasının əsas bazası olan Akyarda vəziyyətə hakim olan bolşevik rəğbətçisi Bahrians ən böyük təhdid təşkil edirdi. Həqiqətən, 1918-ci il yanvarın ikinci yarısında milli qüvvələri məğlub edən Bolşeviklər yarımadanı ələ keçirdilər və Krım tatarlarına qarşı dəhşətli bir qırğın başladı. Krım tarixində çox qanlı bir səhifə olan bu ilk bolşevik hökmranlığı 1918-ci ilin aprelində Krımın Alman orduları tərəfindən işğalı ilə sona çatdı. Osmanlıların müttəfiqi olan Almaniya Krımı işğal etsə də, Krım tatarlarına söz versə də, əldə olunan bütün uğurlar Konqresi təmsil edən Krım Tatar Milli İdarəsi və bəzi milli qurumların yenidən fəaliyyət göstərməsinə icazə verildi. Almanlar 1918-ci ilin noyabrında Krımdan çıxdıqdan sonra Krım iki il davam edəcək qanlı bir xaosa düşdü. Bu müddət ərzində Krım (1919-cu il aprel-iyun dövrü istisna olmaqla) rus bolşeviklərinə qarşı "Ağ Ordu" nun əlində qaldı. İstər general Anton Denikin, istərsə də Ağ Peter Wrangelin rəhbərliyi altında, bolşeviklər heç vaxt Krım tatarlarının milli qanunlarını tanımırdılar. Rusiyada davam edən vətəndaş müharibəsi Krımın qaynaqlarını qurudu. Nəhayət, 1920-ci ilin noyabrında irəliləyən bolşeviklər Ağları məğlub etdi və nəhayət bütün Krımı ələ keçirdi. Yarımadanın yeni hakimlərinə görə, Bolşevik rəhbərliyi altında Krımın ilk ili, istənməyən elementlərin vəhşicəsinə aradan qaldırıldığı qanlı bir dövr idi. Bunun ardınca bolşeviklər Krım tatarlarını rejimə qazandırmaq və Şərq xalqlarına təbliğat mesajı göndərmək üçün 18 oktyabr 1921-ci ildə Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikası elan etdi. Bu respublikada Krım tatarlarının rəsmi dili olmaqdan əlavə, Sovet hakimiyyəti çərçivəsində Krım tatar mədəniyyətinin və sivilizasiyasının inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Ancaq Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının ilk ayları Krım tarixində dəhşətli bir aclığın şahidi oldu. Yüz minlərlə Krım tatarı yanlış və amansız bolşevik kənd təsərrüfatı siyasətinin, eləcə də illərlə davam edən müharibələrin nəticəsi olan 1921-1922-ci illərdəki aclıqda həyatını itirdi. Krım tatarları, 1922-ci ildə, iqtisadi və müəyyən dərəcədə zərurət qarşısında siyasi sahələrdə müvəqqəti dözülmüş ümumi sovet mühitinə uyğun olaraq, vacib addımlar atdılar. Sovet dövrünə uyğunlaşa bilən milli kadrların sayəsində Krım tatarları xüsusilə təhsil, mədəniyyət, incəsənət və ədəbiyyat sahələrində böyük irəliləyişlər əldə etdilər. Lakin bu, Sovet İttifaqında Stalin tamamilə hakimiyyətə gəldikdə, 1920-ci illərin ikinci yarısında köklü şəkildə dəyişdi. 1928-ci ilin May ayında Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının başçısı və millətçi lider Vəli İbrahimin edam edilməsi ilə onun xəttində olduğundan şübhələnənlərə qarşı kütləvi qırğın kampaniyası başlandı. Krım tatarları, 1928-ci ildə Sovet İttifaqı boyunca başlanan məcburi kollektivləşmə və "qulaqlar" ın (yəni yaxşı kəndli kəndlilərin) aradan qaldırılması şəklində də böyük itkilər verdilər. On minlərlə Krım Tatar kəndlisi, Urals, Sibir və başqa yerlərdə "qulaq" olduğu üçün sürgünə məruz qaldı və məhv edildi. Stalinist siyasət nəticəsində viran qoyulmuş kənd təsərrüfatı nəticəsində 1931-1933-cü illərdə yenidən böyük bir aclıq başladı. Dəhşətli aclıq Sovet hökuməti tərəfindən bir çox insana, o cümlədən Krım tatarlarına qarşı açıq bir silah kimi istifadə edildi. O qədər çoxdur ki, hətta Ukrayna, Krım və Qazaxıstanda 15 milyona yaxın insanın öldüyü aclığın mövcudluğu Sovet rejimi tərəfindən 1980-ci illərin sonlarına qədər heç vaxt tanınmırdı. 1930-cu illər ərzində Krım tatarları da öz paylarını Stalinist dövlət terrorunun ən qəddar şəkildə tətbiq olunduğu dövrdən aldılar. Bu dəhşətli dövrdə alim, yazıçı, sənətçi, pedaqoq, idarəçi və mütəfəkkir ilə birlikdə bütövlükdə Krım Tatar milli intellekt sinfi birbaşa əmək düşərgələrində məhv edilərək edam edilməklə tamamilə ortadan qaldırıldı. On minlərlə sadə insan da ağlasığmaz bəhanələrlə məhv edildi. Krım tatarlarının dini və milli dəyərləri tamamilə tapdandı. II. İkinci Dünya Müharibəsində Alman-Sovet müharibəsinin başlamasından qısa müddət sonra Sovet İttifaqının qərb hissələrini ildırım sürəti ilə işğal edən Alman orduları 24 oktyabr 1941-ci ildə Krıma girməyə başladılar. Alman 11-ci Ordusu 16 noyabr 1941-ci ilədək Akyar (Sevastopol) istisna olmaqla, Krım yarımadasının hamısını ələ keçirə bildi. Akyarın möhkəmləndirilmiş yeri yalnız 4 iyul 1942-ci ildə çox şiddətli döyüşlər və bombardmanlardan sonra düşdü. Krımın almanlar tərəfindən işğalı, bu baxımdan Stalin rejimi və Krım tatarları tərəfindən dağıdılmış bütün sovet xalqları üçün də bir rahatlama olaraq görülsə də, ilk günlərdən bu düşüncələrin səhv olduğu aydın oldu. Dini və ictimai həyatda bəzi məhdud güzəştlərdən başqa, Alman işğal idarəsinin Krım tatarlarına azadlıq və müstəqillik vermək niyyətində olmaması bütün ümidləri ləğv etdi. Sərt işğal idarəsi nəinki Krım-tatar milli qurumlarının yaradılmasına imkan verdi, həm də minlərlə Krım tatarını Almaniyanın müharibə sənayesində işçi qüvvəsi kimi istifadə etməyə məcbur etdi. Nasist Almaniyanın müharibə planlarına almanların Krıma köçürülməsi və buranın Almaniyanın ayrılmaz bir hissəsi halına salınması da artıq məlumdur. Müharibə Almanlara qarşı bir yol izləməyə başladığında Qırmızı Ordu itirdiyi əraziləri geri almağa başladı. Nəhayət, 11 aprel 1944-cü ildən 9 may 1944-cü ilədək bütün Krım yarımadasını ələ keçirdilər. Almanlar Krım döyüşləri zamanı geri çəkildikdə bir çox kəndləri dağıtdılar və Qırmızı Ordu qoşunlarının münasibəti fərqli deyildi. Qırmızı Ordu işğalının ilk həftələrində Krım tatarları üçün "satqın" kimi təsvir olunan geniş güllələr, təcavüz və talanlar oldu. Lakin Krım tatarları üçün əsl fəlakət Stalinin 11 may 1944-cü ildə imzaladığı qərardan sonra gəldi və Krım tatarlarının Krımdan sonuncu şəxsə sürgün edilməsi əmri verildi. Bu qərarın icrasını NKVD qoşunları Krımda 17 maydan 18 Maya bağlayan gecə boyu həyata keçirdilər. Gecədə NKVD əsgərləri tərəfindən yataqlarından çıxarılan Krım tatarları, heyvan hazırlamaq üçün cəmi 15-20 dəqiqə ərzində yük vaqonlarına yükləndi və yalnız kifayət qədər əşyaların daşınmasına icazə verildi. Oturmağa yer olmadığı üçün insanlarla dolu olan bir çox vaqon kənardan möhürlənmiş və ən azı üç-dörd həftə davam edəcək bir səyahətə çıxarıldı. Günlərlə qida və su verilmədiyi, cəsədlərin götürülməsinə icazə verilmədiyi və tibbi yardım olmadığı bu səyahət səyahətində on minlərlə insan aclıqdan, susuzluqdan, xəstəlikdən, yorğunluqdan və dolğunluqdan öldü. Heç bir Krım Tatarı sürgündən azad edilmədi. Dağlardan enən Krım Tatar Sovet partizanları və Qırmızı Ordu əsgərləri və bütün sıralardakı Kommunist Partiyası üzvləri sürgün edilənlər arasında idi. Qırmızı Ordunun cəbhəsindəki Krım tatar əsgərləri hər şeydən xəbərsiz döyüşə davam edəcəklər və müharibə bitən kimi ("Sovet İttifaqı Qəhrəmanı" ən yüksək Sovet medalını alanlar da) sürgünə göndəriləcəklər. Krım tatarlarını daşıyan vaqonların demək olar ki, hamısı Orta Asiyada (xüsusən Özbəkistan), Uralsda və Sibirdə boşaldılmışdı. Sürgün yerlərində minimum yaşayış və sığınacaq yerləri yox idi. Onların bir növ konsentrasiya düşərgəsi rejimində, ağır iş şəraitində və heç bir təməl ehtiyac olmadan yaşamaları lazım idi. "Şəxsi qəsəbə" rejimi adlanan bu rejim daxilində, hər Krım Tatarı gecə səsvermə keçirməli idi və yerdən beş kilometrdən çox məsafəyə çıxması qəti qadağan edildi. Bu vəziyyətdə, hər biri ayrı vaqonlarda başqa yerlərə sürgün edilmiş ailələr bir-birlərindən tamamilə ayrılmış ən azı on iki il keçirməli oldular. Sürgün səfəri zamanı və sonrakı ilk bir neçə ildə bədbəxtlik şəraitində ölən Krım tatarlarının sayına görə tutulanların verdiyi müxtəlif rəsmi sovet xadimləri arasında böyük fərqlər var. Bununla birlikdə, ümumi insan itkisinin 100.000 nəfərdən az olmadığı və 18 may 1944-cü ildə sürgün edilənlərin təxminən yarısı öldüyü qəbul edilir. Sürgün yalnız Krım tatarlarının bir çoxunun həyatını itirməsi və sağ qalanların yaşadığı yerin tamamilə dəyişdirilməsi demək deyildi. Sürgün ilə Krım tatarlarının hər hansı bir izi böyük bir sürətlə məhv edilməyə başladı, sanki belə bir millətin heç vaxt olmadığını göstərmək üçün. Krımdakı bütün Krım tatarlarını talan etməkdən başqa, Krımın Türk-İslam keçmişinə aid demək olar ki, bütün tarixi binalar, abidələr və əsərlər çox az istisna olmaqla məhv edildi. Bu mənada (Hansaray hissəsi istisna olmaqla) heç bir yerdə bir müsəlman qəbiristanlığı qalmadı. Krım tatarlarındakı bütün kitablar və nəşrlər (bu dildə olan bütün Sovet nəşrləri də daxil olmaqla) Krımdakı və Sovet İttifaqındakı digər kitabxanalardan toplanaraq məhv edildi. Krımda (yalnız xüsusi səbəblərə görə Bahçesaray və Çanköy şəhərlərinin adları istisna olmaqla), türk adları daşıyan yüzlərlə şəhər, qəsəbə və kəndin adları tamamilə rusca dəyişdirildi. Sovet İttifaqında 1944-cü ildən 1980-ci illərin sonlarına qədər "Krım Tatar" sözünün istifadəsi qadağan edildi. Krım tatarlarının ensiklopediyaları və tarix kitablarından başqa bu adın daxili pasportlarda və hətta siyahıyaalmalarda qeyd edilməsi qadağandır. Başqa sözlə, Krım tatarları rəsmi ədəbiyyatda keçmişdə və indiki kimi olmayan bir xalqa çevrildi. 1944-cü ilin yayından etibarən Sovet İttifaqının digər yerlərindən gətirilən rus və ukraynalılar Krım tatarlarının boş yerlərində məskunlaşdılar. Krım tatarlarının Krım sovet tərzini məhv etməsi əsassız hala gəldiyindən, 1946-cı ildə Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikası ləğv edildi və yarımada Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası ilə ümummilli bölgə olaraq bağlandı. 1954-cü ildə Krım vilayəti Ukraynanın "Rusiyaya qoşulmasının" 300-cü ildönümünə istinad edərək ukraynalılara jest olaraq Ukrayna Sovet Sosialist Respublikası ilə birləşdirildi. Texniki olaraq heç nəyi dəyişdirmək mümkün olmayan bu "hədiyyənin" uzunmüddətli nəticələri, çünki Sovet İttifaqının hər nöqtəsi şübhəsiz ki, o dövrdə Moskvaya bağlanmışdı, 1991-ci ildə Ukrayna müstəqillik qazandıqdan sonra görüləcəkdir. Sürgünün ən ağır dövrlərindən dərhal sonra Krım tatarları Nikita Xruşşevin nisbi yumşalma siyasətinin cəsarəti ilə vətənlərinə qayıtmaq tələblərini ortaya qoymağa başladılar. Bu məqsədlə sürgün yerlərində çox sayda komitələr yaradıldı və Sovet hökumətinə müraciət edən ictimaiyyət nümayəndələri ilə çox sayda ərizə göndərildi. Bir müddətdən sonra ön plana çıxan, sovet rejiminin qanunlarına və qanuni hədlərinə uyğun olaraq tamamilə həyata keçirən, Vətənə qayıtmağın heç bir müsbət nəticəsi olmayan Krım tatarları Sovet rejiminə əziyyət verməyə başladılar. Artıq Krım Tatar Milli Hərəkatı yaradıldı. Sovet rejiminə sədaqətin təsdiq olunduğu qanuni hərəkət tamamilə aradan qaldırıldığından, Krım Tatar Milli Hərəkatı təşəbbüs qrupları, xüsusən 1960-cı illərin əvvəllərindən bu yana fəaliyyətlərini alt-üst etmək məcburiyyətində qaldılar. Qanunun məktubuna da uyğun gələn, lakin yeraltı təşkilat tərəfindən həyata keçirilən bu mübarizə Krım tatarlarının yerləşdiyi yerdə və böyük qətiyyətlə həyata keçirildi. Beləliklə, Krım Tatar Milli Hərəkatı Sovet İttifaqı dağılana qədər Sovet İttifaqındakı bütün demokratik və milli yeraltı hərəkatların ən böyük və güclülərindən biri olaraq davam etdi. Sovet hökumətinə qoyulan tələblərə həbs olunan və sıxışdırılan Milli Hərəkat üzvlərinin sayının artması ilə cavab verildi. Ancaq Krım Tatar Milli Hərəkatının fəaliyyəti xarici dünyanın diqqətini çəkməyə başladığından Sovet İttifaqı rəhbərliyi heç olmasa biraz güzəştə getməyə məcbur oldu. Əslində, 5 sentyabr 1967-ci il tarixli bir fərmanla Sovet İttifaqı Ali Sovet Rəyasət Heyəti, bütün Sovet vətəndaşları kimi, Sovet İttifaqının hər yerində yaşaya bildiklərini bəyan etdi. İlk baxışdan 1944-cü il fəlakətinin bərpası hesab edilə bilən bu inkişafın tam bir aldatma olduğu aydın oldu. Bir şey üçün, fərmanın dilində, mövzunun incəliklərinə diqqət yetirməyənlər çox vurğulamayacaqlar, ancaq tənqidi ifadələr işlədilib. "Krım tatarları" termini əvəzinə, 1944-cü ildən sonra Krım tatarlarını bir millət olaraq görməmək siyasəti 1944-cü ildən sonra bir xalq olaraq məharətlə aparıldı və "Tatar" millətində olanlar (yəni Kazan tatarları) Krım yarımadasında yaşayırdılar. onların ayrı-ayrı fərdlər olduqları ifadə edildi. Belə olan təqdirdə bütövlükdə milli hüquqları yox, ayrı-ayrı şəxslərin hüquqlarını geri qaytarmaq olardı. Bundan əlavə, ümumi sürgünün ədalətsiz olduğu qısa şəkildə bildirilsə də, Krım tatarlarının bütün ehtiyaclarının Krım tatarlarının sürgün yerlərində sürgün edildiyi və hətta orada "kök saldığı" iddia edildi. Üstəlik, Krım tatarlarının Sovet sərhədləri daxilində "hər yerdə" yaşaya biləcəyinə dair təminat da real deyildi. Krım tatarları "heç bir yerdə" deyil, Krımda yaşamaq istədilər, fərmana əlavə edilmiş, lakin elan olunmayan bir mətndə, Krımda yaşamalarına icazə verilməmələri ilə bağlı bir ifadə ilə qeyd edildi. Əslində fərmana söykənərək dərhal Krıma köçən on minlərlə Krım tatarının məskunlaşmasına ciddi icazə verməməkdən başqa, ya ya çox ağır rəftara məruz qaldılar, ya da həbs edildi və ya dərhal Krımdan alındılar. Ayrılanların başına gələnlərə baxmayaraq, yeni ailələr hələ də bağlanmadan Krıma köçdülər; eyni qəddarlıqla da üzləşdilər. Beləliklə, yeni bir zülm və təqib prosesi başladı. Bu, Krım tatarlarının hüquqlarını axtarmaq üçün daha intensiv səylər və dinc aksiyalar keçirməsinə səbəb oldu. İndi sovet rəsmilərinə göndərilən ərizələr beynəlxalq təşkilatlara və dünya ictimaiyyətinə edilən çağırışlarla əvəz olundu. Bu vaxt Krım tatarları ilə milis və KQB arasında qarşıdurmalar həm Krımda, həm də Özbəkistanda geniş yayıldı. Bu qarşıdurmaların ən böyüyü biri 21 aprel 1968-ci ildə Özbəkistanın Krım tatarlarının Çırçık şəhərində baş verdi. Bu kimi böyük və kiçik hadisələr də geridə qalmadı. Bu vaxt Krım Tatar Milli Hərəkatı Sovet İttifaqındakı əsas demokratik və rejim əleyhinə qruplar və ayrı-ayrı insanlarla birbaşa əməkdaşlıq edirdi. Söz mövzusu qrupların heç biri genişliyi və möhkəm təşkili baxımından güclü olmasa da, Krım Tatar Milli Məclisi Krım tatarlarının səslərini eşitdirə bildi. Reşat Cemilev, Mustafa Cemilev (Abdülcemil Kırımoğlu), İzzet Hayırov, Rollan Kadıyev, İsmail Yazıcıyev, 1960-cı illərin ikinci yarısından 1970-ci illərə qədər Milli Hərəkatın Dr. Zamfira Asanova və başqaları kimi liderlərin və qabaqcılların sınaq və məhkumluqları bir-birinin ardınca getdi. Bu kimi hadisələr nəticəsində Milli Hərəkatın yüzlərlə üzvü həbs və əmək düşərgəsinə məhkum edildi. Təqiblərə məruz qalan Krım tatarları nümayişlərini, etirazlarını və aclıq aksiyalarını, habelə həyatlarını pozanları böyük kütlələrə elan edə bilmək üçün reaksiyalarını göstərdilər. Milis tərəfindən ikinci dəfə Krımdan çıxarılmasına etiraz edən Musa Mamut 23 iyun 1978-ci ildə benzin tökərək özünü yandırdı. Musa Mamut aldığı xəsarətlərə görə beş gün sonra həyatını itirdi. KGB-nin əməkdaşlıq etmək üçün təzyiq göstərdiyi İzzet Memedullayev özünü asaraq həyatına son verdi. Bu vaxt, Krım tatarlarının məsələsini iddia edən və hətta bu məqsədlə mühakimə olunan və ya ruhi xəstəxanalara bağlanmış digər millətlərdən olan məşhur insanlar da var idi. Bunlar arasında rusiyalı Aleksey Kosterin və Prof. Dr. Andrey Saharov, ukraynalı general Pyotr Qriqorenko, yəhudi İlya Gabay, erməni Henrih Altunyan da daxil idi. Krım Tatar Milli Hərəkatı ləğv oluna bilmədikdən sonra, KQB vasitəsilə Milli Hərəkat daxilində bölmələr yaratmağa cəhd etməklə, həm də adi təzyiq tətbiqləri ilə məhdud ümidlə barışanların Krım tatarlarının Krımda yerləşməsini gözləyə bilməmələrini təmin etdi. Məhdud güzəştlərlə sürgündə olan bölgələrdə insanların “kökünü kəsmək” cəhdləri tətbiq edildi. 1980-ci illərin əvvəllərində Krım tatarları hətta sürgün bölgələrindəki iki şəhər çərçivəsində "süni vətən" yaratmağa çalışdılar. Bir tərəfdən Krım tatarlarının Krımda məskunlaşmasına icazə verilmədi, digər tərəfdən slavyan ünsürləri, xüsusən də 1967-ci ildən sonra mümkün bir geri dönüş etmək üçün köçürüldü. Həqiqətən, hələ də Krımda yaşayan rusların əhəmiyyətli bir hissəsi bu tarixlərdən sonra Krımda məskunlaşanlardır. Krım Tatar Milli Hərəkatının mübarizəsi və Sovet rejiminin reaksiyası 1980-ci illərin ortalarına qədər bu şəkildə davam etdi. Bu tarixə qədər Krımda məskunlaşmağa icazə verilən Krım tatarlarının sayı cəmi on minə yaxın qaldı. Mixail Qorbaçov hakimiyyətə gələndə ortaya çıxan dəyişiklik küləklərinin ilk təcrübəsini Krım tatarları etdi. 23-27 İyul 1987 tarixləri arasında dörd gün və dörd gecə arasında Moskvadakı Qırmızı Meydanı işğal edən mindən çox Krım tatarı birdən bütün dünyanın diqqətini çəkdi. Nəticədə, Krım tatarlarının tələblərini araşdırmaq üçün Sovet İttifaqı Ali Sovet Rəyasət Heyətinin sədri Andrey Qromikonun başçılığı ilə dövlət komissiyasının yaradıldığı elan edildi. Buna baxmayaraq, on bir ay ərzində mövcud olan bu komissiyanın köhnə metodlara müraciət etməsi və Krım tatarlarının orijinal Krıma qayıtması tələblərini qulaqardına vuraraq "mühacirətdə yaşadıqları yerləri qəbul etmə" kimi boş işlərlə məşğul olması böyük bir məyusluq yaratdı. Bunun ardınca Gennadiy Yanayev və Vitaliy Doguciyevin başçılığı ilə yaradılan dövlət komissiyalarının fəaliyyəti fərqlənmədi. Milli Hərəkat, heç gözlənilməyən dövlət komissiyalarının münasibətini ən yaxşı şəkildə gözləyən dövlət komissiyalarını gözləmək əvəzinə xalqı Krımdan geri dönməyə təşviq etdi. Beləliklə, 1988-ci ildən etibarən Krım tatarları böyük dalğalarda Krıma qayıtmağa başladılar. Geri dönənlər yenidən yerli rəhbərliyin maneələri ilə üzləşsələr də, dərhal əraziləri işğal etdilər və ev tikməyə başladılar. Bu evlər milis tərəfindən dəfələrlə dağıdıldı və çoxsaylı qarşıdurmalar baş verdi, lakin Krım tatarları Krımı bir daha tərk etmədi. 1989-cu ilin aprelinə qədər Krıma qayıdan Krım tatarlarının sayı 40 minə çatdı. Krım Tatar Milli Hərəkatı yeni şərtlərə uyğun bir təşkilata başlamışdır. 29 aprel 1989-cu ildə Özbəkistanın Yengiyul şəhərində keçirilən Milli Hərəkatın ümumi qurultayında fərdi müəssisə qrupları şəklindən çıxaraq mərkəzi bir təşkilat olmaq qərara alındı. Beləliklə, Krım Tatar Milli Hərəkat Təşkilatı (KTMHT) tərəfindən rəsmi olaraq qurulan Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu Milli Hərəkatın və Sovet rejiminin tanınmış liderləri tərəfindən yeddi dəfə məhkum edildi və 14 il həbs və əmək düşərgələrində keçirildi. Bu andan etibarən Krıma qayıdan və geri dönən Krım tatarlarının bu layihəsi tamamilə KTMHT tərəfindən idarə ediləcəkdir. Milli Hərəkatın əsas fəaliyyəti və inzibati mərkəzi indi sürgün bölgələrindən Krıma köçürüldü. 1989-1991 illəri arasında Krım tatarlarının Krıma köçməsi əvvəlki illərlə müqayisə olunmaz dərəcədə artdı. KTMHT köçkünlərin mütəşəkkil və planlaşdırılan işğal olunmuş ərazilərə qaytarılmasında, yerli idarəetmənin bir çox tədbirlərinə, o cümlədən söküntüyə qarşı durmaqda və qarşılaşdıqları çoxsaylı digər problemlərə həll yolu tapmaqda maraqlı idi. Bu dövrdə dönüş üçün ən böyük maneə iqtisadi çətinliklər oldu. Krım tatarlarının geri dönüşünü və mübarizələrini maliyyə baxımından dəstəkləyən heç bir dövlət və ya müəssisə olmadığından Krım tatarlarına Sovet İttifaqı iqtisadiyyatının dağılması ən çox təsir etdi. Krımdakı qiymətlər daim artarkən, Özbəkistanda satmaq istədikləri evlərin qiymətləri və Krımda onları gözləyən olmamaq şərtləri Krım tatarları üçün bir təsir idi. Krım tatarlarının geri qayıtması və Krım Tatar milli mandatının yenidən qurulması Krımdakı mövcud rus əksəriyyəti tərəfindən böyük narahatlıqla qarşılanmışdır. Beləliklə, bu dəfə Krımdakı millətçi və kommunist rus dairələri, Krım tatarlarının geri qayıtma prosesi başa çatmadan rus əksəriyyətinin vəziyyətini təmin etmək üçün tələb etdiyi Krım MSSC-nin yenidən qurulması çempionatını qazanmağa başladı. Ancaq bu dəfə Krım MSSC köhnə adı ilə eyni ada sahib olacaq, lakin milli (Krım Tatar) mandatı olmayacaq, ancaq mövcud əhalinin əksəriyyətinə (yəni ruslara) əsaslanacaq. Muxtarların bu forması Krım tatarları tərəfindən qəti şəkildə rədd olunsa da, Krım vilayəti Ukrayna SSR Ali Sovetinin 12 fevral 1991-ci il tarixli qərarı ilə Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikasına çevrildi. Krım tatarlarının heç bir səviyyədə olmadığı respublika rəhbərliyinin bu yeni müdiri, Krım tatarlarının geri qaytarılmasına əvvəlki mənfi münasibətini qorudu. Bütün çətinliklərə baxmayaraq Krıma qayıdan Krım tatarları bir tərəfdən evlərini qurmağa, digər tərəfdən milli, dini və mədəni qurumlarını yaratmağa başladılar. Bunun ən əhəmiyyətlisi, Krım Tatar qanunlarının qorunması üçün yeni bir inzibati quruluşda olan Krım Tatar Milli Parlamentinin qurultayı idi. Krımdakı Krım tatarları və KTMHT rəhbərliyi altında sürgün bölgələri arasında keçirilən seçkilər nəticəsində, 26 iyun 1991-ci ildə Simferopolda Krım Tatar Milli Konqresi edildi. Konqres Krım tatarlarının "Krım tatarlarının suverenlik bəyannaməsi" ndə Krım tatarlarının öz müqəddəratını təyinetmə hüququna uyğun olaraq müəyyən edilə biləcəyini bəyan edərək, mövcud bir rus əksəriyyəti tərəfindən bir sifarişlə qurulan Krım MSSC-nin bu formasını tanımaqdan imtina etdi. Hər iki ildən bir toplanacaq Konqresin ümumi yığıncaqları arasında 33-Krım Tatar Milli Məclisinin üzvləri də bu birləşməyə seçildi. Seçki nəticəsində Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu "Krım Tatar Milli Məclisi" təyin edildi. Krım MSSC rəhbərliyi Konqresi və Milli Məclisi tanımasa da, mövcudluğunun qarşısını ala bilmədi. Krım Tatar Milli Məclisi tezliklə bütün Krımda yerli nümayəndəliklərini qurmağı başa çatdırdı. Krım Tatar Milli Məclisi, digər tərəfdən Krım tatarlarının Rusiyaya bağlanmasına (və ilkin olaraq rusların hakimiyyəti altında müstəqillik) Rusiyanı iki əsrdən çox davam edən fəlakətlərdə günahlandıraraq qəti şəkildə qarşı çıxdı və ölkə Ukraynadan asılı vəziyyətdədir. Krım tatarı milli mandatı olan bir respublika olaraq fikirlərini müdafiə etdi. Digər tərəfdən, Milli Məclis Krım tatarları ilə digər ölkələrdəki əlaqələrini möhkəmləndirdi və xarici hökumətlərlə əlaqəyə başladı. Bu mənada, Milli Məclis sədri və nümayəndələri başda Türkiyə olmaq üzrə, müxtəlif Avropa və keçmiş Sovet ölkələri ciddi siyasi və mədəni bağlar qurdular. Xüsusilə Türkiyədə yaşayan Krım Tatarlarının və Türkiyədəki digər rəsmi və vətəndaş təşkilatların təşəbbüskar olmasıyla, bir ölçüdə də olsa Krım Tatarlarına dəstək təmin edilməyə başlandı. Bu dəstək əlamətdar bir addım kimi vacib idi, baxmayaraq ki, mühacirətdə olan yüz minlərlə Krımlının vətənlərinə qayıtması və Krıma qayıda bilən, lakin evsiz və son dərəcə ağır şərtlərdə əsas yaşayış şəraitindən məhrum olan on minlərlə insanın ehtiyacları üçün kifayət etməmişdir. Əslində Krım Tatarlarının dini və mədəni həyatında canlanma müşahidə edildi. Bütün çətinliklərə baxmayaraq, Krım Tatar yaşayış məntəqələrində məscidlər, məktəblər, milli mədəniyyət və incəsənət təşkilatları qurulmağa başladı. II Krım Tatar Milli Konqresi 1993-cü ildə edildi. Birleşim'inde Krım Tatar dili üçün (Türkiyədə istifadə əlifba əsasında) Latın əlifbasına keçilməsi qərarı qəbul edildi. Bu vaxt Krım Müsəlmanları Dini İdarəsi quruldu. Digər tərəfdən, Krımda yerli gücə sahib olan rus millətçiləri ilə Krım tatarları arasında gərginlik yaşanarkən, Krım tatarlarının geri qaytarılması və məskunlaşdırılması məsələləri həll olunmamış qalmaqda davam etdi. Rus millətçiləri Krım tatarlarını Krım idarəsindən kənarda saxlamağa qərarlı görünürdülər, lakin Krım tatarlarının şiddətli reaksiyaları nəticəsində geri çəkilməli oldular. 14 oktyabr 1993-cü ildə Ali Sovet, Krım Respublikasının parlamenti seçki qanununda dəyişiklik etdi və 98 nəfərlik Ali Sovetdə Krım tatarlarına 14 nəfərlik kvota ayrılmasına razı oldu. 27 Mart 1994-cü ildə keçirilmiş seçkilərdə Krım Tatar Milli Konqresi tərəfindən irəli sürülən namizədlər, səs çoxluğu ilə bütün 14 yeri qazandı. Bu sayədə Krım tatarları Krım Muxtar Respublikasının Ali Sovetinə girə bilər, bu, yerli Krım siyasətində daha təsirli bir rol oynamağa imkan verirdi. Əslində şovinist və kommunist rus qruplarının əksəriyyəti arasındakı qarşıdurma ilə qarşıdurma bir çox hallarda Yüksək Sovetdəki Krım Tatar Milli Konqres Qrupunu əsas rol oynadı. Müvafiq olaraq, Krım tatarları, sürgündən bəri ilk dəfə olaraq, Baş Nazir müavinləri və yerli hökumətdəki nazirliklər sayəsində Krımın idarəsində söz sahibi olmağa başladılar. Yenə də Krım tatarları üçün ən həyati vacib olan mövzular, hələ də mühacirətdə olan Krım tatarlarının vətənə qayıda bilməsi, Krıma qayıtmış, ancaq Ukraynada rahatlıqla yaşayan on minlərlə insanın ev, iş və təmir təmin etməsi, Ukraynadakı Krım tatarlarının milli qanunu və Krım konstitusiyası. Sistem əsasında Krım Tatar milli mandatını aşağıdakı cümlə ilə təmin etmək kimi məsələlərdə heç bir irəliləyiş əldə edilməmişdir. Bundan əlavə Krım tatarları Krımda gündəlik həyatın hər tərəfində üstünlük təşkil edən mafiya varlığından ən çox əziyyət çəkənlər idi. Krım Yüksək Sovetində Krım tatarlarında tanınan 14 nəfərlik kvota birdəfəlik haqq idi. Doğrudan da, Krım tatarlarının ciddi müqavimət göstərdiyi Ali Sovet 1997-ci ildə bu hüququ yeniləməkdən və daimi etməkdən imtina etdi. Krım tatarlarının hücumu Kiyevdən dəstək tapmadı. Üstəlik, Ukrayna parlamenti, 29.03.1998-ci ildə keçirilən Ukrayna və Krım seçkilərində illərlə vətəndaşlıq almayan təxminən 100.000 Krım tatarına səs verməyə icazə vermədi. Bu vəziyyətdə, Krım tatarlarının Yarımadanın əhalisindəki nisbətlərindən qat-qat aşağı olduqları halda, Ali Sovetdəki millət vəkillərinə girməsi faktiki olaraq mümkünsüz oldu. Beləliklə, yeni seçkilərlə seçilən Krım Muxtar Respublikasının Ali Soveti Krım Tatarlarının nümayəndələri olmadan toplandı ki, Krım tatarları yenidən Krım siyasətindən kənarlaşdırıldı. Yeganə təsəlli olaraq, mərkəzdən millətçi-demokratik Ukrayna Xalq Hərəkatı (Ruh) Partiyasından namizəd olan Krım Tatar Milli Məclisinin sədri Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu və müavini Refat Çubar Ukraynanın Yüksək Radarına (parlamentinə) daxil ola bildilər. "Tatarlar" sözünün Krım tatarlarının ortaq bir adında olması, anlaşılmazlığa səbəb olur və Krım tatarlarının alt etnik qrup olması və Krım tatar dilinin tatarların ləhcəsidir. "Krım Tatar" sifətinin yazısı mübahisəlidir. İki seçim geniş yayılmışdır: birləşdirilmiş - Krım tatarı və defis - Krım Tatar. Rəsmi olaraq işləyən 1956-cı il tarixli "Rusca imla və punktuasiya qaydaları" bir sözün bir orfoqrafiyasını tələb etsə də, defisli yazını tövsiyə edən bir sıra nəşrlər və lüğətlər var.