Krım tatarları: Redaktələr arasındakı fərq

Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Teqlər: Mobil redaktə Mobil veb redaktə
Sətir 72:
Krım tatarlarının arzuladığı muxtariyyət rellaşarsa bu, onlara nə verəcək?
Siyasi şərhçi Azər Həsrət bildirib ki, milli ərazi muxtariyyəti dedikdə çoxmillətli dövlətdə milli məsələnin həlli üçün yaradılan ərazi müxtariyyətinin bir növü başa düşülür: "Burada unitar dövlətin əhalisinin fərqli millətin kompakt məskunlaşdığı bir və ya bir neçə hissəsinə iç məsələlərinin həllində sərbəstliyin verilməsi nəzərdə tutulur. Bir qayda olaraq milli ərazi muxtariyyatlarının statusu ölkənin ümumi inzibati ərazi vahidlərinin statusundan yüksək olur. Ancaq ölkədə milli dövlət muxtariyyatları varsa, o zaman milli ərazi muxtariyyatlarının statusu onların statusundan aşağı olur. Milli ərazi muxtariyyatlarını təşkil edən etnik kəsimlər öz mədəniyyətləri, dilləri və s. kimi məsələlərdə mənsub olduqları ölkənin ümumi qanunvericiliyinə zidd olmayan qərarlar verməkdə sərbəstdirlər. Bununla belə bu cür muxtariyyatların inzibati idarəetmə orqanlarının yüksək vəzifəli şəxsləri mənsub olduqları dövlətin mərkəzi orqanları tərəfindən təyin edilir. İndi Krım tatarlarının qəbul etdiyi qərar da məhz bu prinsiplərə söykənir və Ukraynanın dövlət müstəqilliyi, ərazi bütövlüyü çərçivəsində öz müqəddəratını təyin etmə istiqamətində atılan addımdır. Burada söhbət daha çox Krım tatarlarının milli kimliyinin, kültürünün qorunub saxlanması, eyni zamanda vətəndaşı olduqları Ukrayna dövlətinə sədaqətin nümayişindən gedir".
Ekspert Hail Cəlilin fikrincə, Krım tatarlarını Rusiya tərəfindən muxtariyyətlə bağlı verilən vəd elə vəd olaraq qalacaq: "Kreml tatarların muxtariyyət əldə etmələrinə imkan verməz. Krımın Rusiyaya birləşdirilməsindən öncə verilən vədlər yalnız şirnikləndirici xarakter daşıyıb. Qurultayda Tatarıstan prezidentinin iştirakı isə Krım ətrafında baş verən hadisələrin sakitləşdirilməsinə xidmət edir. Kreml yaxşı anlayır ki, tatarlar bu kimi məsələlərdə böyük rola malikdirlər. Azərbaycan, Türkiyə, Tatarsıtan və digər türkdilli dövlətlərin mövcudluğunu nəzərə alan Rusiya siyasi gedişlər etməkdədir". 1941-1944 illəri arasında, İkinci Dünya Müharibəsi başladıqdan sonra Sovet rəhbərliyi səkkiz ayrı xalqı Orta Asiya və Sibirə "düşmənlə birlikdə ola bilər və ya etmədikləri" kimi ittihamlarla qovdu. Bunlar Qafqazda yaşayan Krım tatarları, Qaraçay və Balkarlar, Cənubi Gürcüstandakı Ahiska (Meşet) Türkləri, Qafqazdan olan Çeçenlər və İnquşlar, İdildə yaşayan kalmuklar. Əhalisi ümumilikdə bir yarım milyonu ötmüş bu insanlar sürgündə olan müxtəlif düşərgələrə yerləşdirildi. Bu xalqların sürgün hadisələri və sürgün yerləri illərlə dövlətin sirri olaraq saxlanıldı və bu vəziyyət Stalinin ölümünə səbəb oldu (1954) və hətta Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının XX. Qurultaya qədər davam etdi (1956). Ancaq Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının yeni baş katibi Xruşşev qurultaydakı çıxışında ilk dəfə bu total sürgünləri rəsmi olaraq təsdiqlədi. Bu xalqların sürgün hadisələri və sürgün yerləri illərlə dövlətin sirri olaraq saxlanıldı və bu vəziyyət Stalinin ölümünə səbəb oldu (1954) və hətta Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının XX. Qurultaya qədər davam etdi (1956). Ancaq Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının yeni baş katibi Xruşşev qurultaydakı çıxışında ilk dəfə bu total sürgünləri rəsmi olaraq təsdiqlədi. Bundan sonra 1957-ci ildə sürgün edilmiş 5 xalqın hüquqları geri qaytarıldı və sağ qala bilənlər tarixi torpaqlarına (Qaraçay, Balkar, Çeçen, İnquş və Kalmuk) qayıda bildilər. Qalan üç nəfərə, yəni Krım tatarlarına, Ahiska türklərinə və almanlara bu hüquq verilmədi. Bunun ardınca Krım tatarları Sovet rəhbərliyini narahat edəcək bir etiraz hərəkatına başladılar. Rusiya ilə Osmanlılar arasında 1774-cü ildə imzalanan Küçük Kaynarca Müqaviləsi nəticəsində Osmanlı himayəsindən Krım xanlığı meydana gəldi. 1783-cü ildə Rusiyanın işğalına məruz qalan Krım türkləri üçün əsirlik illəri başladı. Rusiya rəhbərliyi onlara qarşı sərt siyasət tətbiq etməklə Krımları yer üzündən silməyə çalışdı. Bu despotizm siyasəti Krım Tatarlarını dalğalar halında Türkiyəyə köç etməyə məcbur etdi (Ən böyük köçlər: 1792, 1860-63, 1874-75, 1891-1902). Nəticədə Rusiya rəhbərliyinin Krımda axtardığı kimi yerli Krım tatarlarının sayı xeyli azaldı. 1897-ci il siyahıyaalınmasına görə Krım türklərinin əhalisi cəmi 35% (188,000) təşkil etmişdir. Krım xanlığının işğalından XIX əsr. Əsrin sonlarına qədər bir çox rus, ukraynalı, alman və bolqar mühacir burada məskunlaşdı. Ancaq Çar Rusiyasında 1917 inqilabının püskürməsi Krım tatarları üçün də bir sıra imkanlar yaratdı və Milli Partiya yaradıldı və müstəqillik üçün araşdırmalar başladı. Krım ziyalılarının səyləri ilə bir konstitusiya hazırlandı və 1917-ci il dekabrın 13-də Milli Məclis çağırıldı. Lakin bu kimi milli müstəqillik səyləri bolşevik və ak rus müdaxilələri ilə bir neçə dəfə ara verilsə də, Krım tatarları öz qanuni mövqelərini elan etdilər. Lakin 11 noyabr 1920-ci ildə Krım tam bolşevik hakimiyyəti altına gəldi və 1921-ci il oktyabrın 18-də Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikası elan edildi. 1926-cı ildə Krım MSSC dövründə aparılan siyahıyaalmaya görə, Krım tatarları 714.000 nəfərdə Krımın ümumi əhalisinin yalnız 25% -ni (Ruslar 42%, Ukraynalar 10%) təşkil etdi. Bununla birlikdə Krım tatarı 2-ci rəsmi dil olaraq qəbul edildi, bu dildə təhsil verildi və mədəni fəaliyyətlər edildi. Ancaq Krım MSSC 1941-ci ilin dekabrında Alman ordularının işğalına şahid oldu. Almaniyanın Krımdakı 2,5 illik işğalı zamanı Almanlar Krım tərəfinə bir sıra dini və mədəni hüquqlar da verdilər. Bəzi Krımlılar Alman ordusuna kömək etmək üçün qurulan milisə qoşuldular. 1944-cü ilin aprel və may aylarında baş verən döyüşlər nəticəsində almanlar məğlub oldular və Krım bir daha Sovet işğalı altına alındı. Sovetlər Krımda məskunlaşdıqdan sonra almanlarla işbirliyini izləməkdən məmnun qalmadılar, bütün insanları düşmən kimi ləkələdilər və bir gecədə, 18 may 1944-cü ildə bütün Krım türklərini heyvan nəqliyyatında istifadə edilən katara göndərdilər və günlərlə, hətta həftələrlə davam edəcək uzun bir səyahətə göndərdilər. Sovet ordusu və ya Krım tatarlarının dəstəsi bu ümumi sürgündən dağlarda almanlara qarşı döyüşmədi. Sürgün zamanı və sürgündən sonra qeyri-insani şərait nəticəsində sürgün olunanların əksəriyyəti öldü. 30 iyul 1945-ci ildə Krım MSSC-də rəsmi olaraq ləğv edildi və 1954-cü ildə Ukrayna DSK-ya hədiyyə edilən RSFSC (Rusiya Sosialist Federativ Sovet Respublikası) dövlətinə çevrildi. Qeyd etdiyimiz kimi, 1957-ci ildə sürgün edilmiş Karaçay, Balkar, Çeçen, İnquş və Kalmukun hüquqları geri qaytarıldı. Krım tatarlarının, Meşet Türklərinin və Almanların adları göstərilmədi. Ancaq 28 aprel 1956-cı ildə Ali Sovet Rəyasət Heyətinin qərarı ilə bu üç nəfərə səyahət azadlığı verildiyi bildirildi. Ancaq Krımların əksəriyyəti, Sovet İttifaqı dövründə, Sovet qanunlarına görə, səyahət üçün tələb olunan pasporta sahib deyildi. Bunun ardınca, Krım tatarları, digər əfv olunan xalqlar kimi, siyasi yuyulma və vətənə qayıtmaq üçün böyük bir mübarizəyə başladılar. Sovet qanunlarına mümkün qədər sadiq olaraq başlayan etiraz hərəkatları, 1965-67-ci illərdə Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası, XXVIII. qurultaya göndərilən 130 min ərizə (mart 1968) ilə zirvəyə çatdı. Bir tərəfdən rejim bu etirazçılara böyük reaksiya verdi; Çox sayda insanı saxlasa da, digər tərəfdən bəzi güzəştlərin edilməsini məqsədəuyğun hesab etdi. Etiraz hərəkatlarını yatırtmaq üçün bu hərəkatın əsas liderləri, xüsusən də Mustafa Cəmil (ev) tutuldu və dövlətə qarşı hərəkət kimi yalan ittihamlarla hədəfə alındı. Repressiya o qədər güclü idi ki, vəkilləri işdən azad etmək qorxusundan məhrum etdilər, hətta məhkəmələr qarşısında özünü müdafiə edəcək vəkillər də. Nəhayət, 5 sentyabr 1967-ci ildə Krım tatarlarının haqsız olaraq sürgün edildiyi haqqında bir fərman elan edildi. Bənzər bir hökm Almanlar üçün 29 Avqust 1964-cü ildə elan edildi. Daha bir oxşar hökm daha sonra Meshhet Türkləri üçün elan edildi (30 İyun 1968). Lakin bu yuyulma qərarı ölkələrinə qayıtmağa imkan vermədi. Ancaq 1968-1969-cu illərdə bəzi Krım tatarları Krıma (təxminən 5-6 min) qayıtdılar. Bu vaxt, onlara böyük çətinliklər gətirildi və bəziləri məcbur olduqları yerlərə qayıtdılar. Krım tatarları Krımda məskunlaşmağa başlayanda "Krım tatarları milli hərəkat təşkilatı" nın fövqəladə səyləri ilə müxtəlif mədəni, ictimai və siyasi fəaliyyətlər təşkil edildi. Bəlkə bunlardan ən əhəmiyyətlisi 18-23 mart 1991-ci il tarixləri arasında Simferopolda (Simferopol) keçirilən "II. Beynəlxalq Gaspirali" konfransı idi. Krım Milli Konqresi ”. Bu qurultayda MDB-nin müxtəlif bölgələrinə səpələnmiş Krım tatarlarının nümayəndələri, bəzi milli hərəkatların nümayəndələri də iştirak etdilər. 33 nəfər Krım Tatar Milli Məclisini seçdi və 250-dən çox nümayəndənin qatıldığı bu məclisin sədri Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu seçildi. Beləliklə, Krım tatarları qeyri-rəsmi olsalar da, hüquqlarını qorumaq üçün demokratik şəkildə seçilən Milli Məclisə sahib oldular. Krım türklərinin haqları üçün mübarizə etdiyi üçün 17 il sürgün və həbsxanalarında keçirən Mustafa Cəmil (ev) Fevral 1992-ci ildə və Aprel 1992-ci ildə Türkiyəyə də gələrək burada rəsmi şəxslər, iş adamları və xalqla görüşərək Krım Tatarlarının məsələsini Türk ictimaiyyətə eşitdirməyə çalışdı. Rəsmi Sovet mənbəyindən bilirik ki, Krım tatarlarının çoxu Özbəkistana sürgün zamanı gəlmişlər. Krımların Özbəkistandan kənarda olan digər Orta Asiya Türk respublikalarına sürgün edilməsinə baxmayaraq, sağ qalanların 124.649-un və ya 96.6% -i sürgünün ilk 2 ilindən sonra Özbəkistanda məskunlaşdığı təxmin edilir. Eyni sovet mənbəyinə görə Özbəkistana sürgün edilən Krım türklərinin 17,7% (26.775) məhv edilsə də, yenə də çox sayda Krım türkü burada qaldı. Çox sayda Krım tatarının Daşkənd, Səmərqənd, Andican, Gülistan və Çırçık kimi şəhərlərdə olduğu təxmin edilir. Özbəkistanda yaşayan Krım tatarlarına yalnız 1957-ci ildən sonra bir sıra mədəni hüquqlar verildi və bir-iki ayda bir qəzet (Lenin bayrağı) və bir jurnal (Yıldız) Krım tatar vurğusunda çap edildi. Krım tatar vurğusunda icazə verildikdən sonra bu günə qədər 200-dək kitab nəşr edilmişdir. Əlbəttə, bu hüquqlar digər türk tayfalarına verilən hüquqlardan əlavə çox azdır. Bu fəaliyyətlərdən başqa xalq musiqisi və folklorunu yaşatmaq üçün bir xalq rəqsi və mahnı ansamblı (Slacking) quruldu. Bənzər iki həvəskar icma var. Krım tatarlarının ən böyük problemlərindən biri də ana dilində təhsil məsələsidir. Qırx ildən çox yaşayan gənc nəsil ana dilini öyrənməkdən məhrum oldu. Ancaq son illərdə çox sayda Krım tatar uşağı olan məktəblərdə həftədə cəmi iki saat olmaqla ana dili və ədəbiyyat dərsləri verməyə başlandı. Ancaq bu təlim çox səmərəsiz idi. Ana bayrağı məsələsinin böyük bir problem olduğu Lenin Bayraq qəzetində ayrıca bir lüğət bölməsinin çapından aydın olur. Bu cür təcrübə heç bir dil qəzetində tapılmır. Dil probleminə baxmayaraq, ümumiyyətlə, milli şüurun Krım tatarlarında öldüyü qənaətinə gəlmək düzgün deyil. Çünki belə bir şüuru olmayan bir cəmiyyət Sovet İttifaqı kimi sərt bir rejimi olan bir ölkədə öz hüquqlarını əldə etmək üçün bu qədər mübarizə apara bilməzdi. Krımda məskunlaşan Krım tatarları hər cür çətinliklərə baxmayaraq siyasi və mədəni mübarizələrini davam etdirirlər. Avdet qəzetini efirə çıxaran Krımlılar, Daşkənddə görünən Lenin Bayrağının adını Yeni Dünyaya çevirərək Bahçesarayda nəşr etməyə başladılar. Bundan əlavə, "Səssiz" xalq musiqisi və rəqs ansamblları Krıma gətirildi. Simferopol (Simferopol) Universitetində Krım-Tatar Dili və Ədəbiyyatı şöbəsi açıldı, burada 20-30 Krım Tatar gənci Rus və Krım Tatar müəllimi olaraq hazırlanmağa başladı. 1989-cu ilə qədər 1944-cü ilin mayında Krım MSSC-dən çıxarılan Krım tatarlarının əhalisi haqqında heç bir statistik məlumat verilmədi. Sovet mətbuatı 40 ildən çox müddətdə belə bir cəmiyyətin mövcudluğunu xatırlatmamaq üçün bir siyasət həyata keçirdi. Ancaq 1989-cu ilin statistik nəşrlərində ilk dəfə Krım tatarlarının əhalisi qeyd edildi. Əvvəlki siyahıyaalmalarda onların böyük bir hissəsinin (Kazan) tatar əhalisində göstərildiyi aydın olur. 1989-cu il siyahıyaalma məlumatlarına görə, MDB-də 268.739 Krım tatarı var. Ancaq Krım-Tatar milli liderləri bu rəqəmin doğru olmadığını və Krım tatarlarının ən az 500 min və ən çox 1 milyon olduğunu bildirirlər. Onlar iddialarında nisbətən haqlıdırlar, çünki 1979-cu ilə 1989-cu ildə Krım tatarları üçün statistik məlumatları müqayisə etdikdə yüz faizdən çox artım tempi tapırıq, bu heç də real deyil. Bunu əvvəlki siyahıyaalmalarda başqa bir millətin üzvü kimi göstərilən və ya yazılan Krım tatarlarının 1989-cu il siyahıyaalmada orijinal millətlərini çap etdirməsi nəticəsində şərh edə bilərik. Buna görə, 1989-cu il siyahıyaalınmasında çox sayda Krım tatarının ana milliyyəti ilə qeydiyyata alınmadığını asanlıqla təxmin etmək olar. Ancaq bəzi Krım tatarlarının iddia etdiyi kimi bu rəqəmin 1 milyona çatması o qədər də real deyil. Buna görə də 400-500 min nömrəmi daha real tapırıq. 1989-cu ildə Krım tatarlarının bölgüsü Cədvəl 13-də olduğu kimi idi. Cədvəl 13-dən də göründüyü kimi vətən Krıma sürətli köç başladı. 1991-ci ildə Krıma qayıdanların sayı 70 minə çatdı. Onların indiki sayı 260-270.000 civarındadır. Bunlar son illərdə Özbəkistan, Qırğızıstan, Qazaxıstan və Rusiya Federasiyasından Krıma köç etmişlər. 150-200.000 Krım tatarının geri dönmək istədiyi qədər təxminlər təklif olunur.
Ekspert Hail Cəlilin fikrincə, Krım tatarlarını Rusiya tərəfindən muxtariyyətlə bağlı verilən vəd elə vəd olaraq qalacaq: "Kreml tatarların muxtariyyət əldə etmələrinə imkan verməz. Krımın Rusiyaya birləşdirilməsindən öncə verilən vədlər yalnız şirnikləndirici xarakter daşıyıb. Qurultayda Tatarıstan prezidentinin iştirakı isə Krım ətrafında baş verən hadisələrin sakitləşdirilməsinə xidmət edir. Kreml yaxşı anlayır ki, tatarlar bu kimi məsələlərdə böyük rola malikdirlər. Azərbaycan, Türkiyə, Tatarsıtan və digər türkdilli dövlətlərin mövcudluğunu nəzərə alan Rusiya siyasi gedişlər etməkdədir".
 
== Məskunlaşma ==