|
#II Şah Abbasın Şirvan bəylərbəyisi Hacı Mənuçöhr xana məktubu<ref>[https://az.m.wikisource.org/wiki/II_Şah_Abbasın_Şirvan_bəylərbəyi_Hacı_Mənüçöhr_xana_məktubu II Şah Abbasın Şirvan bəylərbəyliyi Hacı Mənüçöhr xana məktubu]</ref>
#Şah Sultan Hüseynin Sakson şahzadəsi və Polşa kralı Frixdrix Avqusta məktubu.<ref>[http://az.wikisource.org/wiki/%C5%9Eah_Sultan_H%C3%BCseynin_Saksoniya_%C5%9Fahzad%C9%99si_v%C9%99_Pol%C5%9Fa_kral%C4%B1_Frixdrix_Avqusta_m%C9%99ktubu Şah Sultan Hüseynin Saksoniya şahzadəsi və Polşa kralı Frixdrix Avqusta məktubu]</ref>
== Şah İsmayıl Səfəvi (1501-1524) ==
{{Əsas|Şah İsmayıl Səfəvi}}
=== Fəaliyyətinin ilk illəri ===
[[1499-cu il]]in avqustunda [[Şeyx Heydər]]in on üç yaşlı oğlu [[Lahican]]dan [[Ərdəbil]]ə yola düşəndə onu bu yolda yeddi nəfərdən ibarət ən yaxın şəxslər müşayiət edir: Hüseyn bəy Lələ Şamlı, Əbdüləli bəy Dədə, [[Xadim bəy Xüləfa]], Rüstəm bəy Qaramanlı, Bayram bəy Qaramanlı, İlyas bəy Xunuslu və [[Qarapiri bəy Qacar]]. Onlar [[Deyləm]]dən keçib Taroma gəlirlər. Dayanacaqlar zamanı İsmayılın dəstəsinə ''"Rum və Şam"'' tayfalarından tərəfdarlar qoşulurdular. Taromda sayı 1500 nəfərə çatmış qızılbaş qüvvələrinə baxış keçirildi.<ref>Oqtay Əfəndiyev.s.45.</ref> Oradan Qızılbaşlar [[Ərdəbil]]in cənub-qərbində yerləşən [[Xalxal]] tərəfə irəlilədikdən sonra qışı keçirmək üçün [[Xəzər dənizi]] yaxınlığında, [[Ərçivan]] adlı yerə gəldilər. [[1500]]-cü ilin yazında şeyx İsmayıl [[Ərçivan]]dan [[Araz çayı]]nın şimalındakı dağlıq rayonuna, [[Göyçə gölü]]nün cənub sahillərinə doğru hərəkət etdi. Burada Qızılbaşlara ərəşli və [[zülqədər]] tayfaları qoşuldular.<ref name=":1">Sadiq Nağıyev.s.15.</ref>
İsmayıl [[Çuxursəd]]i keçdikdən sonra Doqquz Ulam adlı yerə gəldi. Burada [[Kiçik Asiya]] qızılbaşları dəstəsinə başçılıq edən Qaraca İlyas ona qoşuldu. İsmayıl daha sonra öz dəstəsi ilə [[Kiçik Asiya]]ya doğru hərəkət etdi və [[ustaclı]] tayfasının yaşadığı Mingöl yaylağına gəldi. O, Tərcan ərazisindəki Kağızmandan və [[Sarıqaya]] yaylağından keçərək [[Ərzincan]]a çatdı.<ref name=":2">Oqtay Əfəndiyev.s.46.</ref> Şeyx İsmayıl [[Azərbaycan]]dan [[Kiçik Asiya]]ya keçənə qədər [[şamlı]], [[rumlu]], [[ustaclı]], [[zülqədər]], [[qacar]], [[təkəli]], [[əfşar]], varsaq tayfalarından, Qaradağ sufilərindən ibarət 7000 qazi toplanmışdı.<ref name=":1"/>
[[Ərzincan]]da, qızılbaş ağsaqqalarının müşavirəsində hərbi yürüşün istiqaməti məsələsi müzakirə olunmuşdu. Bəziləri qüvvələrinin kifayət qədər olmamasını əsaslandırıb, qarşıdan gələn qışı [[Ərzincan]]da keçirməyi və əlavə qüvvələr gəlməsini gözləməyi, yaz gəldikdə isə ([[1501]]-ci il) [[Azərbaycan]]a, Əlvəndə qarşı yürüşə başlamağı, digərləri qarşıdan gələn qışda [[Gürcüstan]]da cihad həyata keçirməyi, üçüncülər isə, Çuxursəd ərazisinə yola düşməyi və orada qışlamağı təklif edirdilər. Lakin bu təkliflərdən heç biri qəbul olunmadı.<ref name=":2"/> Qərara alındı ki, İsmayıl [[I Fərrux Yasar|Şirvanşah Fərrux Yasar]]a qarşı yönəldilsin.<ref>Oqtay Əfəndiyev.s.47.</ref><ref name=":3">Şəmsi İsgəndəroğlu.s.146.</ref><ref>Həsən bəy Rumlu.s.32-41.</ref>
[[Şəkil:1541-Battle in the war between Shah Isma'il and the King of Shirvan-Shahnama-i-Isma'il.jpg|thumb|Şah İsmayıl və Şirvanşah Fərrux Yasar arasında baş verən [[Cabanı döyüşü]]nü əks etdirən [[1541]]-ci ilə aid rəsm.]]
İsmayıl əmirlərinin [[Gürcüstan]]a və [[Ermənistan]]a bir neçə basqınından sonra [[1500]]-cü ildə [[I Fərrux Yasar]]a qarşı yeddi min qızılbaşla hücuma keçdi. Abidin bəy Davaçı Şamlı, Hüseyn bəy Lələ Şamlı, Məhəmməd bəy Ustaclı, Əhməd bəy Ustaclı, Bayram bəy Qaramanlı, Qılınc bəy Qaramanlı, Qaraca İlyas Bayburtlu, İlyas bəy Xunuslu, Sultanşah bəy Əfşar, Dana bəy Əfşar, Xəlil bəy Möhddar, Hüseyn bəy Süfrəçi Əfşar, Piri bəy Pərvanəçi Əfşar, Lələ Məhəmməd Təkəli, Bəkir bəy Cagirli, Piri bəy Qacar, Salman bəy Həzin Zülqədərli döyüşən [[qızılbaşlar]] arasında idi.<ref name="Oqtay Əfəndiyev.s.48">Oqtay Əfəndiyev.s.48.</ref> Şah İsmayıla [[Şirvan]] əhli olan bir nəfərdən xəbər çatır ki, [[I Fərrux Yasar|Fərrux Yasar]] İsmayıla da atasının aqibətinin üz tutacağını bildirmişdir. İsmayıl [[Gilan]]a yollandı və əhalidən öyrəndi ki, [[I Fərrux Yasar|Şirvanşah]] onun yaxınlaşdığını eşidib, müharibəyə hazırlaşmaq üçün [[Şamaxı]]dan çıxaraq yaxşı möhkəmləndirilmiş [[Qəbələ qalası]]na getmişdir.<ref>İvan Petruşevski.s.230.</ref> Bu səbəbdən, İsmayıl [[Şamaxı]]nı tutmaq qərarına gəldi. O, əhalinin şəhərdən qaçmasının qarşısını almaq və onların təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədi ilə adamlarından Qulu bəyi [[Şamaxı]]ya göndərdi. Lakin İsmayıl [[Şamaxı]]ya daxil olanda öyrəndi ki, bütün əhali şəhəri tərk edərək dağlarda gizlənmişdir.<ref>Həsən bəy Rumlu.s.42.</ref> Bir neçə gün [[Şamaxı]]da dayanan İsmayıl [[I Fərrux Yasar|Şirvanşah]]ın öz qoşunları ilə [[Buğurt qalası]] yaxınlığındakı meşədə düşərgə saldığını öyrəndi.<ref>Həsən bəy Rumlu.s.47.</ref> [[Qızılbaşlar]]ın [[Şamaxı]]nı tutması xəbərini alan [[I Fərrux Yasar|Fərrux Yasar]], [[Gülüstan qalası]]na çəkilməyi qərara almışdı. [[Qəbələ]]yə hücum etmək fikrində olan İsmayıl, Şirvanşahın [[Gülüstan qalası]]na üz tutduğunu öyrəndi. Şirvanşah qalaya yetişə bilmədi, İsmayıl [[Cabanı]] adlanan yerdə [[I Fərrux Yasar|Şirvanşah]]ı sıxışdırdı. [[1500]]-cü ilin payızında burada [[Şirvan]]lar və [[Şirvanşahlar]] üçün qanlı döyüş baş verdi.<ref name=":3"/> İsmayıl 7 minlik süvarinin başında 20 min süvarisi və hərbi nizamla düzülmüş 6 min piyadası olan [[I Fərrux Yasar|Şirvanşah]]ı təqib etmişdir. Bütün qoşunları məğlub olub qaçdıqda, sərkərdələri isə döyüş meydanında həlak olduqdan sonra tək qalan [[I Fərrux Yasar|Şirvanşah]] atla [[Buğurt qalası]]na qaçmağa başladı. Onun [[şirvanşah]] olduğunu bilməyən bir dəstə qızılbaş, atlını təqib edərək [[Gülüstan qalası]]ndan bir qədər aralıda ona çatdılar. [[I Fərrux Yasar|Fərrux Yasar]], Hüseyn bəy Lələnin "''cilovdarı''" adlandırdığı Şahgəldi ağa adlı qızılbaş tərəfindən vurulub atdan salındı. O, [[I Fərrux Yasar|Şirvanşah]]ın başını kəsərək İsmayıla gətirdi.<ref name="Oqtay Əfəndiyev.s.48"/> Əsir [[Şirvan]]lılar [[I Fərrux Yasar|Fərrux Yasar]]ın meyitini tanıyıb, onu dəfn etdilər. [[Münəccimbaşı Əhməd Dədə|Münəccimbaşı]] [[I Fərrux Yasar|Fərrux Yasar]]ın ölümünü "''Bəziləri deyir ki, o, əsir alınmış və sonra əlləri bağlı öldürülmüşdür.''" bu cür təsvir etmişdir.<ref>Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, 1983, s.127.</ref> İsmayıl atasının və babasının intiqamını almaq üçün əsir götürdüyü bütün [[Şirvan]]lıları qətlə yetirdi. Şirvanın çiçəklənən şəhər və qalaları İsmayıl tərəfindən işğal olundu.<ref name=":4">Sara Aşurbəyli.s.71.</ref>
Döyüşdə ələ keçirilmiş qənimətlər [[qızılbaşlar]] tərəfindən ələ keçirilib, bölüşdürüldü. İsmayıl üç gün döyüş meydanında qaldı, sonra isə [[Şamaxı]]ya qayıtdı və şəhər əyanları tərəfindən ehtiramla qarşılandı. [[I Fərrux Yasar|Fərrux Yasar]]ın oğlanlarından biri, döyüşdən sağ çıxmış [[II İbrahim|Şeyxşah İbrahim]] [[Xəzər dənizi|Xəzər]] sahilindəki Şəhrinov şəhərinə gələrək atasının qoşunundan sağ qalanları toplamağa başladı. Lakin Xadim bəy Xüləfanın<ref group=q>Xadim bəy Xüləfa "''Xüləfa bəy''" kimi tanınır.</ref> yürüşündən xəbər tutaraq, gəmilərə oturub [[Gilan]]a üzdü. [[II İbrahim|Şeyxşah]]ın ardınca gəlmiş İsmayıl bir neçə gündən sonra Şəhrinovu tərk edib, [[1500]]-[[1501]]-ci ilin<ref group=q>Bu il hicri [[906]]-cı il sayılır.</ref> qışını keçirmək üçün [[Muğan]]dakı [[Mahmudabad]]a yola düşdü. Burada İsmayıla bildirirlər ki, [[Bakı#Əhali|Bakı əhalisi]] Səfəvilərin nümayəndələrinə itaət etməkdən və "''xərac verməkdən''" imtina edir. Belə olduqda İsmayıl, Məhəmməd bəy Ustaclı və İlyas bəy Xunuslunu [[Bakı]]nı tutmaq üçün göndərdi.<ref>Oqtay Əfəndiyev.s.49.</ref>
[[Bakı]] o vaxtlar alınmaz qala sayılırdı. Şəhər üçqat divarla, bir tərəfdən dənizlə, quruda isə dərin və geniş xəndəklə əhatə olunmuşdu. Şəhərə yaxınlaşan qızılbaş döyüşçüləri onun [[Makedoniyalı İsgəndər]] səddini xatırladan qala divarına heyran qalırdılar. İsmayıla bu qalanı tutmaq çox vacib sayılırdı. Çünki Bakı o vaxtlar [[Şirvan]]ın iri şəhərlərindən biri və [[Xəzər dənizi]]ndə ən yaxşı tranzit ticarət mərkəzi idi. Qədimdən [[Şirvanşah]] xanədanına sədaqətli olan mühasirəyə alınmış [[Bakı#Əhali|bakılılar]] istehkamlarının alınmazlığına, böyük silah və ərzaq ehtiyatlarına güvənərək ehtiyatla vuruşurdular.<ref name=":4"/>
== Dövlətin əsasının qoyulması ==
|
