Vikipediya

İstanbul: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 62:
|ISO = [[ISO 3166-2:TR|TR-34]]
|FIPS =
|Telefon kodu = +90 212 (Avropa tərəfi) <br /> +90 216 (Asiya tərəfi)
|Poçt indeksi = 34010-34850 <br /> 80000-81800
|İnternet domeni = [[.istanbul]], [[.tr]]
|Avtomobil nömrəsi = 34
Sətir 71:
|Vikianbar =
}}
'''İstanbul''' — [[Türkiyə]]nin ən böyük şəhəri və ölkənin 81 [[Türkiyənin inzibati bölgüsü|ilindən]] biri. Ölkənin iqtisadi, tarixi və sosial-mədəni əhəmiyyətli şəhərlərindən biridir.<ref name="anadoluist">"''Cumhuriyet Dönemi'nde Ankara başkent yapılmışsa da İstanbul kültürel başkent olma özelliğini korumuştur.''" ''İstanbul'', Anadolu Yayıncılık (1983), s.4086.</ref><ref>[http://www.ibb.gov.tr/tr-TR/kurumsal/YetkiAlani/Pages/Metropol.aspx İstanbul Büyükşehir ve metropol]</ref><ref name="michelin">"''İki kıta üzerine kurulu İstanbul, Türkiye'nin siyasi ve iktisadi merkezi olmayı sürdürmektedir.''" ("''À cheval sur deux continents Istanbul demeure le pôle culturel et économique de la Turquie.''") ''Istanbul'', Michelin (2011), s. 106. ISBN 2-06-715438-9, 9782067154384</ref> İqtisadi böyüklüyünə görə [[dünya]]da 34-cü, əhalisinə görə [[Avropa]]da birinci, Dünyada isə [[Laqos]] şəhərindən sonra altıncı sırada yer alır.<ref>[[:en:List of cities proper by population|List of cities proper by population]]</ref><ref>[http://www.todayszaman.com/tz-web/detaylar.do?load=detay&link=106288 PriceWaterhouseCoopers: U.K. Economic Outlook and Global City GDP Ranking 2005–20202005-2020 Full Report] '''(PDF faylı)'''</ref>
 
İstanbul [[Türkiyə]]nin şimal-qərbində, [[Mərmərə dənizi|Mərmərə]] dənizi və [[Bosfor]] sahili boyunca salınmış şəhərdir. Qitələrarası şəhər olan İstanbulun Avropa hissəsinə ''Avrupa yakası,'' [[Asiya]]dakı hissəsinə isə ''Anadolu Yakası'' deyilir. Üç tərəfi su sahəsi — [[Mərmərə dənizi]], [[Bosfor]] və [[Haliç]] ilə əhatə olunmuş yarımada üzərində qurulan İstanbulun qərb sərhədi [[Konstantinopol qala divarları]]nı meydana gətirir. Şəhərin böyümə və inkişafı prosesində qala divarlarının sərhədləri 4 dəfə qərbə daşınmışdır. Şəhər 39 [[İstanbul ilçələrinin siyahısı|ilçədən]] ibarətdir<ref>[http://web.archive.org/web/20150910051845/http://www.istanbul.gov.tr/Default.aspx?pid=12413 İstanbula Merhaba isimli çalışma] –— 12 Yanvar, 2009-cu ildə [http://web.archive.org/web/20150910051845/http://www.istanbul.gov.tr/Default.aspx?pid=12413 bu mənbədən] arxivlənmişdir.</ref>. [[İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi|Böyükşəhər bələdiyyəsi]] ilə birlikdə 40 bələdiyyəyə malikdir.
 
[[Dünya]]nın ən qədim şəhərlərindən biri olan İstanbul, [[330]]–-[[395]]-ci illər arasında [[Roma İmperiyası]], [[395]]–-[[1204]] və 1261–14531261-1453 illəri arasında [[Bizans İmperiyası]]<ref>[http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EFD748A88C51E17C58 T.C. Kültür Bakanlığı Osmanlı başkentleri sayfası]. -— İstifadə tarixi: 2 aprel, 2019</ref>, 1204–12611204-1261 arasında [[Latın İmperiyası]] və son olaraq da 1453–19221453-1922 illəri arasında [[Osmanlı İmperiyası]]na paytaxtlıq etmişdir<ref>[http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EFD748A88C51E17C58] T.C. Kültür Bakanlığı Osmanlı başkentleri sayfası.</ref>.
 
Son illərdə ard-arda meydana çıxan [[Arxeoloji abidələr|arxeoloji tapıntılar]] bəşəriyyət tarixində mühüm rol oynayır. [[Yarımburqaz mağarası]]nda tapılan daş alətlərlə, [[İbtidai icma quruluşu|ibtidai insan]] izlərinin 400.000 il əvvələ söykəndiyi ortaya çıxmışdır.<ref name="C.P.İ-I">Qaya, Öndər (2010). "Byzas'ın yerinden Konstantin'in şehrine: İstanbul". "''Cihan Payitahtı" –— İstanbul'' kitabından. İstanbul: Timaş. ss. səhifə. 15-23. [[:tr:Özel:KitapKaynakları/9786051141655|ISBN 978-605-114-165-5.]]</ref><ref>[http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:7fkquRL90PwJ:dergi.istanbul.gov.tr/Default.aspx%3Fpid%3D518%26did%3D1%26sid%3D26+yar%C4%B1mburgaz+ma%C4%9Faras%C4%B1+M.%C3%B6.+400.000&cd=7&hl=tr&ct=clnk&gl=tr "Çağlar boyu İstanbul"]. Buraxılış tarixi: 29 İyun 2010.</ref><ref>[http://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/2027.42/34951/1/3_ftp.pdf "History of sedimentary infilling of Yarimburgaz Cave] '''(PDF faylı),''' Buraxılış tarixi: 29 İyun, 2010 ''([[İngilis dili|İngiliscə]])''</ref><ref>[http://web.archive.org/web/20150122234220/http://www.denizce.com:80/tunaturgay12.asp "İstanbul'un en eski yerleşimi: Yarımburgaz Mağaraları"] 22 Yanvar, 2015 tarixində [http://www.ibb.gov.tr/sites/ks/tr-TR/0-Istanbul-Tanitim/konum/Pages/Cografi_Konum_ve_Stratejik_Onem.aspx bu mənbədən] arxivləndi. Buraxılış tarixi: 29 İyun, 2010</ref> Bu arxeoloji tapıntılar təkcə İstanbul deyil, bütün [[Mərmərə regionu]]nun ən qədim insan izləridir. Şəhərin Asiya hissəsində ilk məskunlaşma mərkəzləri [[Kalkedon]], [[Avropa]] hissəsində isə [[Bizantion]] olmuşdur. Müstəqillik dövründən öncə də əsarəti altında olduğu bütün dövlətlərin paytaxt rolunu oynayan bu şəhər, [[13 oktyabr]] [[1923]]-cü ildə paytaxtın [[Ankara]]ya köçürülməsi ilə bu statusunu itirmişdir. Buna baxmayaraq, İstanbul hal-hazırda da ölkənin [[ticarət]], [[sənaye]], [[nəqliyyat]], [[turizm]], [[təhsil]], [[mədəniyyət]] və [[incəsənət]] mərkəzi olaraq qalmağa davam edir.<ref>"İstanbul". ''Təməl Britannica''. '''IX'''. İstanbul: Əsas Buraxılış. 1993. ss. səhifə 115.</ref>
 
[[Qara dəniz]] ilə [[Mərmərə dənizi]] birləşdirən, [[Asiya]] ilə [[Avropa]]nı ayıran [[Bosfor]]a ev sahibliyi edən İstanbul şəhərinin geosiyasi əhəmiyyəti olduqca yüksəkdir<ref>Qaya Öndər (2010). "Bizansın yerindən Konstantinin Şəhərinə: İstanbul". ''Cihan Paytaxtı İstanbul''. İstanbul: Timaş. ss. səhifə 15-23. [[:tr:Özel:KitapKaynakları/9786051141655|ISBN 978-605-114-165-5.]]</ref>. Hal-hazırda şəhərin bütün limanları akiv olaraq istifadə edilir. Bu xüsusiyyətinə görə, uzun müddətli dominantlıq mübahisələri məhz bu bölgənin ərazisində baş vermişdir. Əsas çayları [[Riva çayı|Riva]], [[Kağıthane çayı|Kağıthane]] və [[Əlibəy çayı|Əlibəydir]]<ref name=":0">''Təməl Britannica''. '''IX'''. İstanbul: Əsas Buraxılış. 1993. ss. səhifə 115.</ref>. Şəhər torpaqları hamardır, ən yüksək nöqtəsi isə [[Kartal]] ilçəsindəki [[Aydos təpəsi]]dir. Şəhərdəki başlıca təbii göllər [[Böyükçəkməcə gölü|Böyükçəkməcə]], [[Kiçikçəkməcə gölü|Kiçikçəkməcə]] və [[Durusu gölü|DurusuDurusudur]]dur<ref name=":0" />. Hava temperaturu və yağıntı miqdarı qeyri-sabitdir<ref name=":0" />.
 
== Toponomika ==
Sətir 87:
Şəhərin ilk adı Vizantiya olmuşdur.<ref name=":1">[http://web.archive.org/web/20131029195555/http://www.taraf.com.tr/sevan-nisanyan/makale-istanbul.htm "Kelimebaz: İstanbul"]. 29 Oktyabr 2013 tarixində [http://www.taraf.com.tr/sevan-nisanyan/makale-istanbul.htm mənbəsindən] arxivləndi. Giriş tarixi: 30 İyun 2010.</ref> Bu ad ilk dəfə [[Meqara]] kolonistləri tərəfindən verilib. İstanbul adına tarixdə ilk dəfə [[X əsr]]də [[ərəb]], sonradan türk mənbələrində rast gəlinmişdir. Adın xüsusi ad olan ''Bizasdan'' yarandığı düşünülür.<ref name=":1" /> Qədim [[Yunan]] ənənəsi bu adın [[Yunanlar|yunan]] kolonistlərin əfsanəvi kralına aid olmasını istinad edir. Müasir alimlərin fərziyyələrinə əsasən ''Bizas'' adının [[Frakiya]] və [[İliriya]] adları ilə əlaqəli olduğu düşünülür. [[I Konstantin]] [[330]]-cu ildə İstanbulu [[Şərqi Roma İmperiyası]]nın paytaxtı təyin etmişdir. Bu dövrdə, şəhərdə ''Nova Roma'' adı yayılmağa çalışılmışdır.<ref name=":1" /> Lakin sonralar bu ad geniş istifadə edilməmişdi. Respublika dövrünədək, şəhər üçün ən geniş yayılmış ad ''Konstantinopol'' olmuşdur. ''Konstantiniyyə'' və ''İstanbul isə'' [[Osmanlı İmperiyası]] hakimiyyəti dövründə şəhərə verilmiş adlar olmuşdur. Osmanlı dövründə ([[XV əsr]]in ortalarından etibarən) şəhərə müraciət etmək üçün ''Konstantinopol'' adının istifadəsi tarixi cəhətdən yanlış olmasada, [[türklər]] tərəfindən yanlış qəbul edilir. [[XIX əsr]]də şəhər əcnəbilər və ya türklər tərəfindən istifadə olunan digər adları əldə etmişdi. ''Konstantinopolis'' avropalılar'','' ''İstanbul'' isə türklər tərəfindən istifadə olunurdu. Respublika dövrü başladıqdan sonra isə şəhərin rəsmi adı ''İstanbul'' olaraq qaldı.
 
[[1930]]-cu ilədək beynəlxalq sənədlərdə şəhərin rəsmi adı [[Konstantinopol]] kimi qeyd edilirdi. İstanbulun da qədim adları sayılan, "Konstantinopol –— Yeni Roma və Ümumdünya patriarxı Müqəddəs Arxiyepiskopu"nun rəsmi titulunda saxlanan ''Yeni Roma'' və ya ''İkinci Roma'' [[330]]-cu ilə qədər istifadədə olan ''[[Bizans]]'' mənşəli adlardır.<ref>Georgacas, Demetrius John (1947). "[http://jstor.org/stable/283503 The Names of Constantinople]". ''Transactions and Proceedings of the American Philological Association''. The Johns Hopkins University Press. Buraxılış 78, səhifə 347–67347-67. [[doi:10.2307/283503]]</ref><ref>[[:tr:İstanbul#CITEREFEvans2000|Evans 2000,]] səhifə 16</ref> 1923-cü ildə [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|Böyük Millət Məclisi]] beynəlxalq səviyyədə tanındıqdan sonra [[Türkiyə]] Cümhuriyyətinin əsası quruldu, və həmin ilin [[13 oktyabr]]ında [[Türkiyə]]nin paytaxtı [[Ankara]] şəhəri elan edildi. [[28 mart]] 1930-cu ildə isə Türkiyədə bütün sənədlərdə ''İstanbul'' yazılması barədə qərar qəbul edildi. İstanbul şəhəri dünyanın ən qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biridir. [[XV əsr]]ədək [[Bizans İmperiyası|Bizans]]ın paytaxtı olmuş bu şəhərin siması islam-türk mədəniyyətinin verdiyi töhfələrlə daha da gözəlləşmişdir.
 
== Tarixçəsi ==
Sətir 111:
İstanbul şəhərinin tarixi olduqca qədimdir və bir çox tarixi mərhələlərdən keçmişdir. Belə ki, bu ərazinin ilk məskunlaşma tarixi kimi 300 min, şəhər kimi 3 min, paytaxt kimi isə 1600 ilə qədər yaşı vardır.
 
İstanbul [[Avropa]] və [[Asiya]] qitələrinin kəsişdiyi nöqtədə yerləşən şəhərdir.<ref>3sat HD, Ein Film von Albrecht Knechtel & Tuğrul Artunkal, Kamera Frank-Peter Lehmann, Produktion Albert Knechtel/Rilana Film im Auftrag des 2DF in Zusammenarbeit mit arte, 2010</ref> Şəhər tarix boyu fərqli sivilizasiya və mədəniyyətlərə ev sahibliyi etmiş, əsrlər boyu müxtəlif [[din]], [[dil]] və [[irq]]dən insanların birlikdə yaşadığı şəhərlərdən biri olmuşdur. Hər sahədə mərkəz olmağı və dünya trendlərində daim iqtidarda qalmağı bacaran dünyadakı nadir məskunlaşma yerlərindən biri olan İstanbul keçmişdən günümüzə qədər dünyanın paytaxtıdır.<ref>[http://istshopfest.com/istanbulun-tarihi/ İstanbulun Tarihi hakkında makale] –— 10 Mart, 2019 tarixində arxivlənmişdir.</ref>
 
Şəhər, 8500 il liman, 3000 il şəhər və 1600 il paytaxt rolunu oynamış, [[Avropa]] və [[Asiya]] qitələrini birləşdirən şəhər olaraq tarixə keçmişdir. İstanbul tarixi beş əsas dövrə bölünür: 1. ''Eramızdan əvvəlki dövr'', 2. ''Quruluş və Bizans dövrü'', 3. ''Konstantinopolis dövrü'', 4. ''Konstantiniyyə dövrü'' və sonuncu olan 5. ''müasir İstanbul dövrü''.
Sətir 130:
{{Əsas|Konstantinopol}}
 
Bu dövr [[324]]-1453-ci illəri əhatə etmiş, [[I Konstantin]]in şəhəri ələ keçirməsi ilə başlamışdır. [[Roma İmperiyası]]nın paytaxtı olduqdan sonra şəhər, Şərqi [[Roma İmperiyası|Roma imperiyasının]] da mərkəzinə çevrilmişdir. [[Bizans İmperiyası]] dövründə Romalı əhalinin köçürülməsi ilə əhalinin sayı xeyli artmışdır. Bu dövrdə şəhər yeni bir memarlıq üslubu ilə genişlənmişdir. 100 min nəfərlik hippodroma ([[Sultanəhməd meydanı|Sultanəhməd Meydanı]]) limanlar və su obyektləri inşa edilmişdir.
[[Şəkil:DSC03832 Istanbul - Aya Sophia - Foto G. Dall'Orto 24-5-2006.jpg|thumb|right|[[Ayasofya]], Bizans dövrünün ən əhəmiyyətli əsərlərindən biri, 2006]]
[[Konstantinopol]] dövründə şəhərə ''Nova Roma'' adı verilsə də, [[11 may]] [[330]]-cü ildə şəhər ''Konstantinopol'' adını aldı. [[360]]-cı ildə dünyanın ən böyük kilsəsi olan [[Aya Sofya]]nı inşa etdirən [[I Konstantin|Konstantinin]] şərəfinə adlandırıldı. Həmçinin [[I Konstantin|Konstantin]] Roma imperiyasının dinini [[Xristianlıq|xristianlığa]] dəyişmiş və xristinalığı yaymışdır. Bu hadisədən sonra [[paqanizm]] dini Romanın qərbində azalmağa başlamışdır. Bizansın İmperiya dövrünün [[I Feodosi]]nin ölümündən başlamasına baxmayaraq, Konstantinin xristian dinini yaymasına hörmət olaraq, imperator adlandırılmışdır.
Sətir 138:
[[476]]-cı ildə [[Qərbi Roma İmperiyası]]nın dağılmasından sonra, [[Qərbi Roma İmperiyası]]nda məskunlaşmış [[romalılar]]ın əksəriyyəti buraya köçmüş və İstanbul Bizans İmperiyasının paytaxtı olmuşdur. [[543]]-cü ildə yayılan epidemiya əhalinin yarıdan çoxunun ölümünə səbəb olmuşdur. Şəhər İmperator [[I Yustinian]] dövründə yenidən əvvəlki qüdrətini qazanmışdır.
 
[[700]]-ci illərdə şəhər, [[Sasanilər İmperiyası|Sasanilər]] və [[Avarlar]], [[800]]-cü illərdə [[bolqarlar]] və [[ərəblər]], [[900]]-ci illərdə [[ruslar]] və yenidən [[bolqarlar]] tərəfindən hücuma məruz qalmışdır. Ancaq hücumlar arasında ən dağıdıcısı 1204-cü ildə [[Səlib yürüşləri]] zamanı baş vermişdir. 4-cü Səlib yürüşü zamanı 1204-cü ildə ələ keçirilən şəhər talan edildi. Sakinlərin əksəriyyəti şəhərdən qaçmış, şəhər yoxsulluq və dağıntıların olduğu bir bölgəyə çevrilmişdir.<ref>[http://istshopfest.com/istanbulun-tarihi/ İstanbulun tarihi –— İstanbul Shopping Fest]. İstifadə tarixi: 2 Aprel, 2019</ref>
 
Sonralar, Bizansın tədricən torpaqlarını itirməyə başlamışdır. Bundan istifadə edən [[Osmanlı İmperiyası]], [[1391|1390]]-cı illərdə şəhəri mühasirəyə almağa başladı. Nəhayət, [[29 may]] 1453-cü ildə [[Osmanlı İmperiyası]]nın himayəsinə keçdi. [[Konstantinopolun fəthi|İstanbulun fəthi]] [[Dünya]] tarixində [[orta əsrlər]]in sonunu simvollaşdırır.
Sətir 144:
=== Osmanlı İmperiyası dövrü ===
{{Əsas|Konstantiniyyə}}
Bu dövr 1453–19231453-1923-ci illəri əhatə etmişdir. [[29 may]] 1453-cü ildə Osmanlı sultanı [[II Mehmed]]in 53 günlük mühasirindən sonra, İstanbul [[Osmanlı İmperiyası]]nın dördüncü və sonuncu paytaxtı olmuşdur. Şəhər [[Osmanlı İmperiyası]] tərəfindən ələ keçirildikdən sonra [[Topqapı sarayı|Topqapı Sarayı]] və [[Qapalı çarşı|Qapalı Çarşı]] inşa edilmiş, bir çox məktəb və hamam açılmışdır. Bu dövrdə [[yəhudilər]], [[xristian]]lar və [[müsəlman]]ların eyni şəhərdə yaşadığı [[Kosmopolitizm|kosmopolit]] cəmiyyət quruldu. [[Bizans İmperiyası|Bizans]] binaları, köhnə binalar və divarlar təmir edildi.<ref>[http://www.cazforum.com/caz/fatih-sultan-mehmet-t4434.0.html;wap= Fetihle gelen yenilikler –— CazForum Sitesi]. İstifadə tarixi: 29 Mart, 2007</ref> Fəthdən 50 il sonra, Dünyanın ən böyük şəhərlərindən birinə çevrilmiş İstanbul şəhərində [[1509 Böyük İstanbul zəlzələsi|Kiçik Qiyamət]] adı ilə də tanınan, [[14 sentyabr]] [[1509]]-cu ildə baş vermiş 8 ballıq olduğu düşünülən zəlzələdən sonra minlərlə bina çökmüş və bir çox insan həyatını itirmişdir.<ref>[[:tr:1509 Büyük İstanbul Depremi|1509 Büyük İstanbul Depremi]] '''(Türkçə Vikipediya).''' İstifadə tarixi: 2 Aprel, 2019</ref>
 
[[1510]]-cu ildə Sultan [[II Bəyazid]] şəhəri 80 min nəfərlik işçi dəstəsi ilə yenidən qurmağı bacarmışdır. Bu gün mövcud olan əhəmiyyətli tikililərin əksəriyyəti məhz elə həmin dövrdən qalmışdır. [[Sultan Süleyman Qanuni]]nin hakimiyyəti dövründə, [[memarlıq]] və sənətə mühüm əhəmiyyət verilmişdir.<ref>[[:tr:Tanzimat#Uygulamalar ve gelişmeler|Tanzimat Fermanı yenilikleri]]. İstifadə tarixi: 2 Mart, 2009</ref>
 
Haliç üzərində [[körpü]], [[Qaraköy]]də tunel, dəmiryolları, dəniz nəqliyyatı, bələdiyyələr və xəstəxanaların qurulması ilə müasir şəhər halına gələn İstanbul, [[1894]]-cü ildə [[Üç Yüz On zəlzələsi]]ylə birlikdə yenidən böyük itkilərə məruz qalmışdır. [[Birinci Dünya müharibəsi|I Dünya müharibəsinin]] sonunda, [[13 noyabr]] [[1918]]-ci ildə, [[Mütəffiq Dövlətlər]] donanması tərəfindən işğal edilmişdir.<ref>[http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=Nutuk&IcerikNo=171 İstanbul'un işgali] –— [[Mustafa Kamal Atatürk|Atatürk]] "Atam" Səhifəsi. İstifadə tarixi: 2 Mart, 2007</ref> Həmçinin, şəhərin 2500 illik paytaxt statusu [[29 oktyabr]] 1923-cü ildə sona çatmışdır.
[[Şəkil:Galata Kulesi 'nden panorama.jpg|center|thumb|1030x1030px|[[1890]]-cı illərdə [[Qalata qülləsi|Qalata Qülləsindən]] İstanbulun panoramik görüntüsü.]]
[[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] və [[Bizans İmperiyası|Bizans]] yazılı mənbələrində verilən yazılı məlumatlara görə, [[1402]]-ci il [[İldırım Bəyazid]]in dövründə [[Konstantinopolun fəthi|İstanbulun fəthi]] məqsədilə alınmış mühasirə qaldırılmış, şəhərin [[Sirkəci]] səmtində müsəlman məhəlləsi qurulmasını təsdiq edən müqavilə ilə sona çatmışdır.
Sətir 154:
=== Respublika dövrü ===
[[Şəkil:Atatürk İstanbul'da.jpg|thumb|189x189px|Respublika dövründə, [[Mustafa Kamal Atatürk|Atatürk]] İstanbulda]]
1923–1923-[[1950]]-ci illər arasında şəhərdə yüksək fiziki artımlar müşahidə edilmişdir. [[1900]]-cü illərin əvvəlində 1 milyon nəfər olan əhali, [[1927]]-ci ildə 690 minə düşdü. [[1935]]-ci ildə 745 minə, [[1974]]-cü ildə isə yenidən 900.000-ə çatdı.<ref>[http://web.archive.org/web/20120323085424/http://www.belgenet.com/arsiv/nufus.html Türkiye cumhuriyeti nüfus sayımları]. İstifadə tarixi: 5 [[May]], 2009</ref> 1950-ci illərdə [[Balkan yarımadası]]ndan köçən əhali urbanizasiyada ön plana çıxmışdır. [[1960]]-cı illərdə isə şəhərdə mənzillərin sürətli artımı yalançı urbanizasiya — gecəqonduların sayının artmasına səbəb oldu. [[1970]]-ci illərdə mənzil və nəqliyyat sahələrindəki problemlər sürətli əhali artımı ilə daha da kəskin hal almağa başladı. Bu dövrdə [[15 iyul Şəhidlər Körpüsü|Boğaz körpüsünün]] inşası, avtomobil sayının artmasına və nəqliyyat sahəsində əhəmiyyətli bir nöqtəyə gəlinməsinə səbəb olmuşdur. [[1990]]-cı illərdə şəhər əhalisinin artması, əhalinin şəhər mərkəzi xaricinə yayılmasına gətirib çıxardı və daşınmalarda bir çox boşluqlar yaranmışdır. Nəticədə [[İETT]] bu boşluğu mikro-avtobuslar ilə bağlamışdır. [[1973]]-cü ildə şəhərdə abadlıq işlərinin bərpası ilə [[15 iyul Şəhidlər Körpüsü|Boğaz körpüsü]] açılmışdır.<ref>[http://alkislarlayasiyorum.com/icerik/10184/ 1973 ilində Boğaziçi Köprüsünün açılış videosu]. Yüklənmə tarixi: 2009-07-28</ref>
 
İstanbul, [[Ankara]] və [[İzmir]] şəhərləri [[1984]]-cü il ''2972 saylı qanuna'' əsasən böyük şəhər statusunu qazanmışlar.<ref>[http://web.archive.org/web/20160305203020/http://resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/18285_1.pdf&main=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/18285_1.pdf "Qanun №2972" '''(PDF)'''.] 5 Mart 2016 tarixində [http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/18285_1.pdf&main=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/18285_1.pdf bu mənbədən] (PDF) arxivləndi. Yüklənmə tarixi: 10 Avqust 2014.</ref> Eyni ildə qəbul edilmiş 3030 nömrəli qanun ilə il və ilçə bələdiyyələrinin sərhədləri aydınlaşdırıldı.<ref>[http://web.archive.org/web/20160305055310/http://resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/18350.pdf&main=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/18350.pdf "Kanun No. KHK/195"] '''(PDF)'''. 5 Mart 2016 tarixində [http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/18350.pdf&main=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/18350.pdf bu mənbədən] '''(PDF)''' arxivləndi. Yüklənmə tarixi: 10 Avqust 2014.</ref><ref>[http://web.archive.org/web/20160304124627/http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/18453.pdf&main=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/18453.pdf "Kanun No. 3030"] '''(PDF)'''. 4 Mart 2016 tarixində [http://www.resmigazete.gov.tr/main.aspx?home=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/18453.pdf&main=http://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/18453.pdf bu mənbədən] '''(PDF)''' arxivləndi. Yüklənmə tarixi: 10 Avqust 2014.</ref> [[2004]]-cü ildə isə qəbul edilmiş ''5216 saylı qanuna'' əsasən, böyük şəhərlərin sərhədləri, il mülki sərhədləri daxilində olmuşdur.<ref>[http://web.archive.org/web/20160313105723/http://tbmm.gov.tr/kanunlar/k5216.html "Kanun No. 5216"]. 13 Mart 2016 tarixində [http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5216.html bu mənbədən] arxivləndi. Yüklənmə tarixi: 10 Avqust 2014.</ref>
 
== Coğrafiya və ətraf mühit ==
Sətir 167:
İstanbulun yer aldığı [[Paşaeli yarımadası|Paşaeli]] və [[Kocaeli yarımadası|Kocaeli yarımadalar]]ı denudasion tipli platformalardır. Bu platformaların mərkəzindən qeyri-nizami formada şimal-şərq istiqamətində [[Bosfor]] keçir. Bosforun meydana gəlməsi haqqında elmi bir şəkildə qəbul edilən şərh olmasa da, dəniz suları ilə dolu qırılma xətti çöküntüsüdür. E.ə 20,000-18,000 illər arasında buz dövrünün sona çatması və dünyanın əksəriyyətini əhatə edən buz kütlələrinin əriməsi, su səviyyəsinin kəskin artımına səbəb olmuşdur. Həmçinin, minillərlə davam edən ərimə prosesinin nəticəsi olaraq, [[Aralıq dənizi]]nin suları e.ə. 8000-7000 illər arasında 150 metrədək artmışdır.<ref>[http://web.archive.org/web/20120626181502/http://www.gaxxi.com:80/dipdalga/yazi/nasil-olustu "Nasıl oluştu"]. 26 İyun 2012 tarixində [http://www.gaxxi.com/dipdalga/yazi/nasil-olustu bu mənbədən] arxivləşdirildi. Yayımlanma tarixi: 3 Noyabr 2009.</ref> [[Aralıq dənizi]]nin su səviyyəsinin artması ilə birlikdə, dəniz suları [[Mərmərə regionu|Mərmərə]]ni basmış davam edən təzyiqlər nəticəsində [[Qara dəniz]] ilə birləşmişdir.<ref>"Doğal yapı". ''Dünden Bugüne İstanbul Ensiklopediyası''. '''III'''. İstanbul: Arkın. ss. sf. 76, 77, 78, 79.</ref>
 
İstanbulda elə də nəzərəçarpacaq yüksəkliklərə rast gəlinmir. Şəhərin ən yüksək üç nöqtəsi müvafiq olaraq 537 metr ilə [[Aydos təpəsi]], 438 metr ilə [[Qayış dağı]] və 442 metr ilə [[Aləmdağ]]dır. Şəhər ərazisinin 74%-i düzənlik, 9.,5%-i ovalıq, 16.,1%-i isə alçaq dağlıq və təpələrdən ibarətdir. Şəhərin ən əhəmiyyətli gölləri [[Böyükçəkməcə gölü|Böyükçəkməcə]], [[Kiçikçəkməcə gölü|Kiçikçəkməcə]] və [[Durusu]]dur. [[Bosfor]]da yer alan Haliç, [[Tarabya]] və İstinyə [[Ria (körfəz)|ria tipli]] körfəzlərin ən yaxşı nümunələridir. İstanbul sahilləri son şəklini 10.000 il əvvəl baş vermiş su səviyyəsinin yüksəlməsi ilə almışdır. Şəhərdə, [[Mərmərə dənizi]] və [[Bosfor]]da [[Adalar|11 ada]], [[Qara dəniz]]də kiçik qayalıqlar, [[Haliç]]də isə [[Bahariyyə adaları]] yer alır.
 
=== Geologiya ===
{{Əsas|Türkiyənin geoloji quruluşu}}
[[Şəkil:Turkey-faults-nolabel.png|thumb|Qara dəniz qırılma xətti və Türkiyədəki yeri.]]
İstanbuldan təqribən 20&nbsp; km cənubda yerləşən Qara dəniz qırılma xətti, [[Qara dəniz regionu]]ndan başlayaraq [[Egey dənizi]]nə qədər uzanır. İki tektonik təbəqə [[Avrasiya]] və [[Afrika]], bir-birini təkzib edərək, qırılma xəttinin hərəkət etməsinə səbəb olur.<ref>{{cite web |title=Doğu Anadolu ve Kuzey Anadolu Fay Hattı nerelerden geçiyor? Türkiye fay hattı haritası sorgulama |url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/dogu-anadolu-ve-kuzey-anadolu-fay-hatti-nerelerden-geciyor-turkiye-fay-hatti-haritasi-sorgulama-41428777 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=13 mart 2020 |language=tr}}</ref> Bu qırılma xətti isə şəhərdə güclü zəlzələlərin baş verməsinə səbəb olur. 1509-cu ildə baş verən [[Böyük İstanbul zəlzələsi]] bunun ən böyük nümunəsidir. Bu zəlzələ İstanbuldakı yüzlərlə məscidin dağılmasına və 10 min insanın ölümünə səbəb olmuşdur. [[1766]]-cı ildə baş verən zəlzələdə [[Topqapı sarayı]], [[Aya Sofya]], [[Əyyub Sultan məscidi|Əyyub Sultan Məscidi]] və [[Qapalı çarşı|Qapalı Çarşı]] kimi mühüm abidələr zədə almışdır.<ref>{{cite web |title=Son Depremler |url=http://www.koeri.boun.edu.tr/scripts/lst1.asp |website=www.koeri.boun.edu.tr |accessdate=13 mart 2020}}</ref> [[1999]]-cu ildə baş vermiş [[İzmit zəlzələsi (1999)|Gölcük zəlzələsi]] isə 18 mindən çox adamın həlak olmasına və çox sayda insanın evsiz qalmasına səbəb olmuşdur. Həmçinin, [[Seysmologiya|seysmoloqlar]] [[2025]]-ci ilə qədər 7 bal gücündə [[zəlzələ]]nin ola biləcəyini bildirirlər.<ref>{{cite web |title=Son dakika haberi: İstanbul deprem ile uyandı! Marmara Denizi'nde meydana gelen deprem İstanbul'da da hissedildi |url=https://www.sabah.com.tr/gundem/2020/03/08/son-dakika-yalovada-deprem-istanbulda-da-hissedilen-son-depremmarmara-denizinde-gerceklesti |website=Sabah |accessdate=13 mart 2020 |language=tr}}</ref>
 
=== İqlim ===
Sətir 178:
İstanbulda, [[Qara dəniz iqlimi|Qara dəniz]] və [[Aralıq dənizi iqlimi]] arasında keçid xüsusiyyəti göstərən bir iqlim tipi hökm sürür və şəhərin iqlimi əsasən [[Mülayim enliklərin musson iqlimi|mülayim]] olaraq xarakterizə olunur.<ref name=":2">[http://www.wordtravels.com/Cities/Turkey/Istanbul/Climate/ İstanbulun iqlimi barədə sənədli yazı]</ref>
 
İstanbulda [[yay]] ayları adətən isti və nəmli, [[qış]] ayları isə soyuq, yağışlı və bəzən qarlı keçir. Nəm səbəbindən, hava özünü normaldan daha çox birüzə verir. Qış aylarında ortalama temperatur adətən 2°C—9 °C olur, qar, yağış və ya qarlı yağışlar ilə müşahidə edilir. Qış aylarında bir iki həftə qar yağa bilər. Yaz aylarında ortalama temperatur isə 18°C—28 °C olur və adətən yağış ilə müşahidə olunur.<ref name=":2" /> Ən isti aylar [[iyul]] və [[avqust]] aylarıdır. Orta temperatur 23°C-dir, ən soyuq aylar isə [[yanvar]] və [[fevral]] aylarıdır, orta temperatur 5°C-dir. İstanbulda illik ortalama istilik 13,7°C-dir.
 
Ümumi illik yağıntı miqdarı 843,9&nbsp; mm-dir və il boyu bərabər paylanır.<ref>[http://web.archive.org/web/20160415202310/http://mgm.gov.tr/veridegerlendirme/yillik-toplam-yagis-verileri.aspx?m=ISTANBUL "Yıllık Toplam Yağış Verileri –— Meteoroloji Genel Müdürlüğü".] 15 Aprel 2016 tarixində [http://www.mgm.gov.tr/veridegerlendirme/yillik-toplam-yagis-verileri.aspx?m=istanbul#sfB bu mənbədən] arxivlənmişdir. Yayımlanma tarixi: 19 May 2010.</ref> Yağışların 38%-i qış, 18%-i yaz, 13%-i yay, 31%-i payız fəsillərində paylanır. Yaz ən quru mövsümdür, lakin [[Aralıq dənizi iqlimi]]nin əksinə şəhərdə quraq mövsüm yoxdur. İstanbul sakinləri [[1994]]-ci ilə qədər su problemi ilə qarşılaşmış, lakin alınan tədbirlərdən sonra burada su çətinliyi ilə bağlı demək olar ki heç bir problem qalmamışdır. Bunlardan ən mühümü Melen layihəsidir.
 
Şəhərin rekord istiliyi [[12 iyul]] [[2000]]-ci ildə 40.,5 °C qeyd alınmışdır.<ref>[http://web.archive.org/web/20140522233449/http://www.dmi.gov.tr/files/kurumsal/ekitap/4mevsim2/s5152.pdf "İstanbul Bölge Müdürlüğü'ne Bağlı İstasyonlarda Ölçülen Ekstrem Değerler"] '''(PDF faylı)'''. 22 May 2014 tarixində [http://www.dmi.gov.tr/files/kurumsal/ekitap/4mevsim2/s5152.pdf bu mənbədən] '''(PDF faylı)''' arxivlənmişdir. Yayımlanma tarixi: 27 İyun 2010.</ref> Ən aşağı hava isə [[9 fevral]] [[1929]]-cu ildə -16−16.1 °C olaraq qeydə alınmışdır. Şəhər olduqca küləklidir. Küləyin orta sürəti saatda 17&nbsp; km-dir.
{| class="wikitable mw-collapsible" style="width:100%;text-align:center;line-height:1.2em;margin-left:auto;margin-right:auto"
|-
Sətir 203:
|-
!Ortalama suyun dərəcəsi °C (°F)
| style="background:#7E7EFF;color:#000000;" |8.4<br />(47.1)
| style="background:#7373FF;color:#000000;" |7.7<br />(45.9)
| style="background:#7C7CFF;color:#000000;" |8.3<br />(46.9)
| style="background:#9999FF;color:#000000;" |10.2<br />(50.4)
| style="background:#E8E8FF;color:#000000;" |15.5<br />(59.9)
| style="background:#FFAA00;color:#000000;" |21.3<br />(70.3)
| style="background:#FF6900;color:#000000;" |24.6<br />(76.3)
| style="background:#FF6400;color:#000000;" |24.9<br />(76.8)
| style="background:#FF8D00;color:#000000;" |22.8<br />(73.0)
| style="background:#FFE388;color:#000000;" |18.4<br />(65.1)
| style="background:#CFCFFF;color:#000000;" |13.8<br />(56.8)
| style="background:#9D9DFF;color:#000000;" |10.5<br />(50.9)
| style="background:#E9E9FF;color:#000000;border-left-width:medium" |15.5<br />(60.0)
|-
!Günlük gün işığı saatları
Sətir 247:
| style="background:#f7e400;color:#000000;border-left-width:medium" |4.8
|-
! colspan="14" style="background:#f8f9fa;font-weight:normal;font-size:95%;" |Mənbə: Atlas Hava <ref name="Weather Atlas">{{cite web |url=https://www.weather-atlas.com/en/turkey/istanbul-climate |title=Istanbul, Turkey – Climate data |publisher=Weather Atlas |access-date=29 March 2017}}</ref>
|}
 
=== Su mənbələri ===
[[Şəkil:Riva deresi 1080232 1080262.jpg|thumb|225x225px|İstanbulun başlıca su mənbələrindən olan [[Riva dərəsi]].]]
Sətir 261 ⟶ 262:
Bu günə qədər İstanbulda bir çox ətraf-mühit faciəsi yaşanmışdır. [[1966]], [[1979]], [[1982]], 1994, 1999 və 2004-cü illərdə [[Bosfor]]dan keçən tanker qəzası nəticəsində on minlərlə ton yanacaq boğaza axıdılmışdır. 1979-cu ildən etibarən qəza və ya mühərrik problemi səbəbiylə Bosforda 11-i yanacaq daşıyan gəmi olmaqla, ümumilikdə 28 gəmi Bosfora külli miqdarda zərərli maddə axıtmışdır.<ref>{{cite web |title=Bosfor çirklenme |url=http://www.denizhaber.com/HABER/17647/1/istanbul-bogazi-tanker-harun-dokuz-kilavuz-kaptan.html |website=https://www.denizhaber.com/ |accessdate=13 mart 2020 |language=tr}}</ref> [[İstanbul Texniki Universiteti]] Ətraf-mühit mühəndisliyi fakültəsinin tərəfindən aparılan araşdırmalara əsasən Bosfor insan sağlamlığı cəhətdən dənizə girmək üçün əlverişli məkan sayılmır. Lakin şəhərin [[Mərmərə dənizi]] və [[Qara dəniz]] sahillərində bir çox ictimai çimərliklər mövcuddur.
 
Respublika dövrünün ilk 50 ilində zavodlarla dolu olan Haliç sahilləri qapadılmış, şəhər böyük bir səylə, yayılmış pis qoxulardan azad edilmişdir.<ref>{{cite web |title=Çevre çirklenmesinin izlenmesi |url=http://www1.ibb.gov.tr/tr-TR/CevreKoruma/HavaKalitesi/ |website=İBB |accessdate=13 mart 2020}}</ref> Şəhərdəki təbii qaz abunəçilərinin sayının artmasına baxmayaraq, şəhərdəki təbii qaz çirklilik səviyyəsi aşağı enmişdir. İstanbulda təbii qaz abunəçilərinin sayı 2008-ci ildə 3,5 milyona yaxınlaşsa da, [[1997]]-ci ildə 88&nbsp; m<sup>3</sup> olan [[kükürd]] dioksidin miqdarı [[2007]]-2008-ci illərdə 13-14 m<sup>3</sup>-adək azalmışdır. Bunlara baxmayaraq, şəhərdə hava çirkliliyi hələ də böyük bir problemdir. 2004-cü ilin məlumatlarına görə dəniz, səs-küy və hava kateqoriyalarında, [[Türkiyə]]də ətraf-mühiti ən çox çirkləndirən şəhər İstanbuldur.<ref>{{cite web |title="PisBoğaz!" |url=http://www.webcitation.org/5qwUbhP6J |website=www.webcitation.org}}</ref>
 
=== Flora ===
Sətir 312 ⟶ 313:
[[1950]]-ci illərə qədər eyni formada idarə olunan şəhərdə, [[1954]]-cü ildə [[Şişli]], [[1957]]-ci ildə isə [[Zeytunburnu]] ilçə statusu qazanmış və şəhərdə uzun müddətdən sonra ilk dəyişikliklər baş vermişdir. Yeni dəyişikliklər sonrakı illərdə getdikcə genişlənən şəhər sərhədləri və artan əhali səbəbindən müşahidə edilmişdir. [[1963]]-cü ildə [[Bayrampaşa]] və [[Qaziosmanpaşa]], [[1987]]-ci ildə [[Böyükçəkməcə]], [[Pendik]] və [[Ümraniyə]], [[1989]]-cu ildə [[Kiçikçəkməcə]], [[1990]]-cı ildə [[Bayrampaşa]], [[1992]]-ci ildə [[Avcılar]], [[Bağçılar]], [[Bağçalıevlər]], [[Güngörən]], [[Maltəpə]], [[Tuzla (İstanbul)|Tuzla]], [[Sultanbəyli]], [[1993]]-cü ildə [[Əsənlər]] bağlı olduqları ilçələrdən çıxarılmış və ilçə statusu əldə etmişdir.
 
Son olaraq isə, [[2008]]-ci ildə [[Arnavutköy]], [[Ataşəhər]], [[Başaqşəhər]], [[Bəylikdüzü]], [[Çəkməköy]], [[Əsənyurd]], [[Sancaqtəpə]] və [[Sultanqazi]] də ilçə statusu əldə etdi və bu qanunla birlikdə İstanbul ilinə bağlı, ümumilikdə 39 ilçə, 782 məhəllə və 152 kənd yer aldı.
 
[[2004]]-cü il tarixli ''Rəsmi Qəzet''-də nəşr olunan qanunla birlikdə bütün ilçələr İstanbul Bələdiyyəsinə rəsmən bağlı olmuşdur.<ref>{{cite web |title=Kadıköy Belediyyesi Tanıtım Videosu |url=http://www.istanbul.gov.tr/default.aspx?pid=322 |website=www.istanbul.gov.tr |accessdate=13 mart 2020}}</ref><ref>{{cite web |title=Üsküdar Belediyyesi Tanıtım Videosu |url=http://www.istanbul.gov.tr/default.aspx?pid=321 |website=www.istanbul.gov.tr |accessdate=13 mart 2020}}</ref>
Sətir 423 ⟶ 424:
|}
[[Şəkil:IstanbulGrowth1975and2011.png|thumb|284x284px|[[1975]]-[[2011]]-ci illər arasında şəhərin əhalisinin artması.|alt=|left]]
[[Türkiyə Statistika Təşkilatının]] (TÜİK) hazırlamış olduğu [[2013]]-cü il Ünvana Əsaslanan Əhali Siyahıyaalma Sistemi (ADNKS) nəticələrinə görə İstanbulun ([[İstanbul Böyükşəhər Bələdiyyəsi]] və bağlı bələdiyyələrin sərhədləri daxilində) ümumi əhalisi 14.160.467 nəfərdir. Şəhərin 39 ilçəsi var, onlardan 14-ü Asiya, 25-i isə Avropa hissəsində yer alır. [[2017]]-ci ilin məlumatlarına görə ən çox əhalisi olan [[Əsənyurd]] (846.492), ən az əhalisi olan ilçə isə [[Adalar]] (14.907) olmuşdur. İstanbul sakinlərinin 64,72% (9,726,373) Avropa hissəsində, 35.,28%-i isə (5.302.858) şəhərin Asiya hissəsində yaşayır. İstanbul, əhalisinə görə dünyanın ən sıx şəhərləri siyahısında [[Laqos]]dan sonra 5-ci sırada qərarlaşmışdır.
 
Bununla yanaşı, şəhər sakinlərinin yalnız 15.,38%-i İstanbulda qeydiyyatdam keçmişdir. Şəhərin əhalisi əsasən, [[Sivas ili|Sivas]] 736.542 (5.20%), [[Kastamonu ili|Kastamonu]] 548.546 (3.87%), [[Ordu ili|Ordu]] 499.782 (3.52%), [[Girəsun ili|Girəsun]] 487.115 (3.43%), [[Tokat ili|Tokat]] 455.817 (3%), [[Samsun ili|Samsun]] 417.120 (2.94%), [[Trabzon ili|Trabzon]] 395.474 (2.79%), [[Malatya ili|Malatya]] 392.435 (2.77%), [[Ərzurum ili|Ərzurum]] 382.519 (2.70%), [[Sinop ili|Sinop]] 366.681 (2.58%) və [[Ərzincan]] 302.511 ( 2.,13%) illərində qeydiyyatda olmuşdur.
 
İstanbulun şəhər quruluşu və forması daim dəyişir. Qədim dövrlərdə indiki İstanbulun ərazisində müstəqil şəhərlər yer almışdır. Bu gün İstanbulu Böyük Konstantinopol dövləti olaraq qəbul etmək olar. Çünki şəhər keçmiş əsrlərdən bəri genişlənərək daha da böyümüşdür.
Sətir 431 ⟶ 432:
Son illərdə tikilən hündürmərtəbəli binalar, əhalinin sürətli böyüməsini nəzərə alaraq inşa edilmişdir. Şəhərin sürətlə genişlənməsi səbəbindən mənzillər əsasən şəhəryanı ərazilərdə tikilir. Şəhərin hündürmərtəbəli ofis və iqamətgahları Avropa hissəsindəki [[Levent]], [[Məcidiyyəköy]] və [[Maslak]] səmtlərində yer alır. [[Levent]] və [[Etilər]]də isə çox sayda [[Ticarət mərkəzi|ticarət mərkəz]]ləri var. [[Türkiyə]]nin ən böyük şirkət və banklarının böyük qisimi bu şəhərdə yerləşir.
 
[[XX əsr]]in ikinci yarısından bəri dəniz sahilləri yaxınlığında bağ evləri və lüks malikanələrin inşası, xüsusilə şəhərin Asiya hissəsində sürətlənmişdir. [[Kadıköy]] ilçəsindəki [[Bağdad Prospekti]], genişliyi və uzunluğu ilə bir çox ticarət mərkəzi və restoranına ev sahibliyi edir.
 
=== Din ===
Sətir 438 ⟶ 439:
 
==== Müsəlmanlar ====
[[Şəkil:BlueMosqueCourtyard.jpg|thumb|196x196px|İstanbulun rəmzlərindən biri olan –— [[Sultan Əhməd məscidi|Sultan Əhməd Məscidi]].]]
[[Müsəlman]]lar, şəhərdəki ən böyük dini qrupdur. Bununla yanaşı [[müsəlman]]ların ən yayğın məzhəbi forması olan [[Sünnilər]], [[Şiəlik|Şiələrdən]] çoxluq təşkil edirlər. [[2007]]-ci ildə siyahıyaalmasına əsasən, şəhərdəki məscidlərin ümumi sayı 2.994 olmuşdur.<ref>Tahsin Öz, İstanbul Camileri ı,ıı, TTK Ankara 97.3.bs.</ref> İstanbul [[Ərəb xilafəti]]nin son mərkəzi olmuşdur. [[1517]]-ci ildə [[I Səlim|Yavuz Sultan Səlim]] ilə başlayan xilafət<ref>[http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=FikirDusunceler&IcerikNo=26 Halifeliğin son merkezi İstanbul Atatürk Araştırma Merkezi başkanlığı] resmi web sitesi, 23 İyul 2009 tarixində istifadə edildi.</ref>, [[3 mart]] [[1924]]-cü ildə [[Əbdülməcid (xəlifə)|Əbdülməcid Xəlifə]] ilə sona çatmışdır. [[2 sentyabr]] [[1925]]-ci ildə bütün ölkədə [[xanəgahlar]] bağlanmış, [[məzhəb]] və [[təriqət]]lər qadağan edildi. Beləliklə, ölkədə dünyəvi sistem başlamış və bu dəyişiklikdən ən çox təsirlənən şəhər İstanbul olmuşdur. Xilafətin ləğv edilməsindən dərhal sonra Diyanət İşləri Nazirliyi yaradıldı.<ref>[http://www.meb.gov.tr/belirligunler/10kasim/inkilaplari/siyasi/halifelik.htm T.C. Millî Eğitim Bakanlığı resmi web sitesi, 3 Mart 1924 Halifeliğin Kaldırılması]. 23 İyul 2009 tarixində istifadə edildi.</ref> [[Osmanlı İmperiyası]] dövründə ən yüksək səlahiyyətə sahib olan [[Şeyxülislam]]lar da öz vəzifələrinə sonradan Diyanət İşləri Naziri olaraq keçmişdir.<ref>[http://www.diyanet.gov.tr/turkish/dy/default.aspx T.C. Diyanet İşleri Başkanlığı resmi web sitesi.]</ref>
 
==== Xristianlar ====
[[Şəkil:İstanbul Yunan Ortodoksal.png|thumb|196x196px|1844–19971844-1997 illəri boyunca İstanbul əhalisinin tərkibində Yunan-Ortodoksalların sayı və faizlə nisbəti.]]
Şəhər, [[IV əsr]]dən bəri Roman Ortodoksal Patriarxatlığının mərkəzi olmuş və digər Ortodoks kilsələrində mərkəz olaraq xidmət etməyə davam etmişdir. Şəhərdə eyni zamanda Türk Ortodoks Patriarxatı olmuşdur. İstanbulda yaşayan xristian əhali, əsasən də [[Roma İmperiyası|romalılar]] və [[ermənilər]], [[Osmanlı İmperiyası]]nın dağılması zamanı [[Anadolu türkləri|Türklər]] ilə zaman zaman qarşıdurmalar yaşamış lakin müasir [[Türkiyə]]nin qurulmasıyla nizam yenidən təmin edilmişdir.
 
Qarşıdurmalar nəticəsi olaraq [[1914]]–-[[1927]] illər arasında şəhərdəki xristian əhali 450 mindən 240 minə düşmüşdür.<ref>[http://www.scribd.com/doc/6920910/Globalization-Cosmopolitanism-and-the-Donme-in-Ottoman-Salonica-and-Turkish-Istanbul Globalization, Cosmopolitanism, and the Dönme in Ottoman Salonica and Turkish Istanbul]. Marc Baer. University of California, Irvine. İstifadə tarixi: 1 Mart, 2009</ref> [[1923]]-cü ildə baş vermiş [[Türkiyə]]-[[Yunanıstan]] əhali mübadələsində İstanbulda yaşayan Yunan Ortodoksal cəmiyyəti mübadilədən azad tutulmuşdur. Lakin, [[İkinci Dünya müharibəsi|İkinci Dünya Müharibəsi]] illərində bu azlıqlar üçün bir sıra yüksək vergilər tətbiq edilmişdir. [[1955]]-ci il 6-7 sentyabr hadisələri, yunan azlıqlarının məhv edilməsi, 11 [[Yunanlar|yunanın]] ölümünə səbəb olmuş, 30–30030-300 nəfərin yaralanmasına səbəb olmuşdur.<ref>[http://web.archive.org/web/20160306143518/https://www.hrw.org/legacy/reports/1999/greece/Greec991-04.htm "Batı Trakya Türkleri"]. www.hrw.org. 6 Mart 2016 tarixində [http://www.hrw.org/legacy/reports/1999/greece/Greec991-04.htm bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 22 İyun 2009</ref> Bu hadisə nəticəsində İstanbuldan [[Yunanıstan]]a köç artımı sürətlənmiş və 12 min Yunan vətəndaşı vətəndaşlıqdan məhrum edilmişdir.<ref>[http://www.euborderconf.bham.ac.uk/publications/files/WP17_Turkey-Greece.pdf The European Union and Border Conflicts: The EU and Cultural Change in Greek-Turkish Relations] '''(PDF)'''</ref>
 
Osmanlılar İstanbulu ələ keçirdikdən sonra bir çox kilsə məscidlərə çevrildi. [[Kiçik Ayasofya Məscidi]], [[Fenari İsa Məscidi]], [[Ərəb Məscidi]], [[Qocamustafapaşa Sümbül Əfəndi məscidi]] kimi köhnə tikililər də İstanbulun Osmanlı hakimiyyətinə keçməsindən sonra məscidə çevrilən kilsələrdəndir. Bu məscidlərin ən böyüyü və ən əsası [[Fateh]] ilçəsinin [[Əminönü]] səmtində yerləşən [[Aya Sofya]]dır. Aya Sofya [[Mustafa Kamal Atatürk|Atatürkün]] istəyi ilə ibadətə bağlanmış, [[Nazirlər Kabineti]]nin razılığı ilə [[24 Noyabr|24 noyabr]] [[1934]]-cü il ''7/1589'' saylı qərar ilə ilə muzeyə çevrilmişdir.<ref>Nikolaus Himmler, Ruth Lochar, Hildegard –— Günümüzdə, bir çox müasir yerləşim və iş sahələri növündən çox vacib bir rol oynayır. Şəhərin əhalisinin 3də 1 hissəsinə ev sahibliyi etməkdədir. İstanbulun tarixi bölgələrindən olan [[şərq]]ə və [[qərb]]ə getdikcə çox böyük fərqlər görülür. Ən uzun göydələnlər və ofis binaları [[Avropa]] tərəfində, özəlliklə [[Levent|Ləvənt]], Məcidiyyəköy və Maslakda toplaşarkən, [[Asiya]] tərəfində isə Kadıköy ilçəsindəki [[Kozyatağı]] məhəlləsi diqqət çəkir. [[XX əsr]]də şəhərin gözəçarpacaq dərəcədə böyüməsi, [[qərb]]dən [[şərq]]ə baş verən böyük köçə səbəb olmuşdur. Toma, (Ed.) (2008). "Türkiye". ''Museums of the World''. '''1'''. Münih. səhifələr. 690, 691, 692, 693, 694, 695.</ref>
 
=== Yəhudilər ===
Sətir 461 ⟶ 462:
{{Əsas|İstanbulun iqtisadiyyatı}}
[[Şəkil:İstanbul view from İstanbul Sapphire observation deck Aug 2014, p9.JPG|thumb|192x192px|İstanbul, Türkiyənin iqtisadi baxımdan ən böyük şəhəridir.]]
İstanbul, [[Türkiyə]]nin ən böyük şəhəri və köhnə paytaxtıdır. Quru və dəniz ticarət yollarının qovşağında yerləşməsi və stratejik mövqeyi səbəbiylə [[Türkiyə]]də iqtisadi həyatın mərkəzi olmuşdur. Eyni zamanda şəhər ölkənin ən böyük sənaye mərkəzidir. Ölkədəki sənaye məşğulluğunun 20%-ni sadəcə İstanbul qarşılayır. Sənaye sahəsi təxminən 38%-dir. İstanbul və yan şəhərlər [[meyvə]], [[zeytun yağı]], [[ipək]], [[pambıq]] və [[tütün]] kimi məhsullar ixrac edir. Bununla yanaşı, qida sənayesi, parça istehsalı, neft məhsulları, rezin, metal əşya, dəri, kimyəvi maddələr, [[dərman]], elektronika məhsulları, [[şüşə]], texnoloji məhsullar, nəqliyyat vasitələri, [[kağız]], [[Alkoqollu içkilər|spirtli içkilər]], şəhərin əhəmiyyətli sənaye məhsulları arasında iştirak etməkdədir.<ref name="tuikrapor.tuik.gov.tr">[http://tuikrapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?ulusalhesaplardb2=&report=i_tablo3_il.RDF&p_tur=2&p_yil1=2001&p_il1=34&desformat=html&p_kod=9&ENVID=ulusalhesaplardb2Env "İller itibarı ile iktisadi faaliyet kollarına göre Gayri Safi Yurtiçi Hasıla".] Yayımlanma tarixi: 4 İyul 2010.</ref> [[Forbes (jurnal)|Forbes jurnalı]] [[2008]]-ci ilin dünya siyahıyaalınmasının məlumatına görə, 35 milyarderə sahib olan şəhər, siyahıda 4-cü sırada yer almışdır.<ref>[http://www.timesonline.co.uk/tol/news/world/europe/article3511875.ece "Turkey's new rich find the Midas touch"]. The Sunday Times qəzeti tərəfindən. 9 Mart 2008 tarixində arxivlənmişdir. Yayımlanma tarixi: 18 İyun 2009.</ref> Həmçinin şəhərdə işsizlik 6.,5% olmuşdur.<ref>[http://web.archive.org/web/20160306154752/http://www.milliyet.com.tr/4-turk-sehri-dunya-zirvesinde-/ekonomi/detay/2002817/default.htm "4 Türk şehri dünya zirvesinde!"]. Milliyet Xəbər veb-səhifəsi. 23 Yanvar 2015. 6 Mart 2016 tarixində [http://www.milliyet.com.tr/4-turk-sehri-dunya-zirvesinde-/ekonomi/detay/2002817/default.htm bu mənbədən] arxivlənmişdir. Yayımlanma tarixi: 24 Yanvar 2015.</ref>
 
İstanbulda ilk olaraq [[1866]]-ci ildə xidmətə girən ''Dərsaadət Təhvilat Birjası'', [[1986]]-ci ilin əvvəllərində mövcud birja təşkilatı dəyişdirilərək ''İstanbul Menkul Kıymetler Birjası'' (İMKB) açılmışdır.<ref>[http://www.imkb.gov.tr/ İstanbul Menkul Kıymetler Borsası resmi web sitesi] 24 İyul 2009 tarixində Vikipediya səhifəsində yayımlanmışdır.</ref><ref>[http://www.imkb.gov.tr/genel/tarih.htm İMKB'nin tarixçəsi] 24 İyul 2009 tarixindən Vikipediyada yayımlanmışdır.</ref> [[XIX əsr|XIX]] və [[XX əsr]]in əvvələrində Qalata səmtində yer alan Banklar Prospekti Osmanlı İmperiyasının maliyyə mərkəzi olmuşdur. Osmanlı dövründə şəhərdə "''Bank-ı-Osmanı-Şahanə''" adlı bank da fəaliyyət göstərirdi.<ref>[http://web.archive.org/web/20160131150701/http://www.obarsiv.com:80/ob-tarih.html "Ottoman Bank Museum: History of the Ottoman Bank". Obarsiv veb-səhifəsi] 31 Yanvar 2016 tarixində [http://www.obarsiv.com/ob-tarih.html bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 24 İyul 2009.</ref><ref>[http://web.archive.org/web/20111104190458/http://www.obmuze.com/eng/voyvoda.asp "Ottoman Bank Museum". Ottoman Bank Museum.] 4 Oktyabr 2011 tarixində [http://www.obmuze.com/eng/voyvoda.asp bu mənbədən] arxivlənmişdir. Yayımlanma tarixi: 18 İyun 2009.</ref> Hal-hazırda İstanbul, Türkiyənin 55% istehsalına və 45%-lik ticarət həcminə malikdir. Ölkənin [[Ümumi Daxili Məhsul|ÜDM]]-sinin 21,2%-i İstanbul şəhərinin hesabınadır. Ümumi [[ixracat]]dakı payı 45,2%, [[idxal|idxalatdaki]]atdaki payı isə 52,2% təşkil edir.
 
=== Ticarət və sənaye ===
[[Şəkil:İstanbul Levent bölgesindeki dev gökdelenler.jpg|thumb|195x195px|[[Levent]] səmtində yerləşən göydələnlər.]]
İstanbulun gəlirlərində ən böyük paya sahib olan sektor –— [[ticarət]] sektorudur. [[15 iyul Şəhidlər Körpüsü|15 İyul Şəhidlər Körpüsü]], [[Asiya]] və [[Avropa]] kimi əhəmiyyətli mərkəzləri birləşdirən avtomobil yolları ticarət sektoruna xeyli miqdarda dəstək vermişdir. İstanbul ticarət sektoru ölkənin ümumi həcminin 27%-ni təşkil edir. [[İxracat|İxrac]] mövzusunda da İstanbul, ölkədə birinci sıradadır. [[Türkiyə]]də xidmət verən xüsusi [[bank]]ların, [[qəzet]]lərin, televiziya kanallarının, nəqliyyat firmalarının və çap evlərinin, ümumiyyətlə hər şeyin başlıca ofisi İstanbulda yerləşir. İstanbul iqtisadiyyatında nəqliyyat-kommunikasiya sektorunun payı 15%-dən çoxdur.<ref name="tuikrapor.tuik.gov.tr" />
 
Türkiyənin böyük sənaye quruluşlarından bir çoxunun ümumi mərkəz və fabriki İstanbulda yerləşir. Şəhərdə metal qablar, [[maşınqayırma]], [[gəmiqayırma]], kimya, toxuculuq, hazır ərzaq, şüşə və sement sənayesi inkişaf etmişdir. [[2000]]-ci illərin əvvəllərində 30%-ə yaxın payı olan sənaye sektoru, ticarətdən sonra şəhərin ikinci ən böyük sektordur. Respublikanın qurulması ilə bir çox fabriklər Haliçin sahilində tikilmişdir. Lakin sonradan şəhərdə yaranan çirklənmə və qarışıqlıq səbəbindən bir-bir ləğv edilərək şəhər xaricində yaradılan sənaye zonalarına köçürülmüşdür. Atatürk avtomobil sənayesi bölgəsi və İkitelli Mütəşəkkil Sənaye Bölgəsi, İstanbulun ən böyük sənaye bölgələridir. Lakin yaşayış məntəqələrinin və əhalinin qarşısıalınmaz artımı, sənaye bölgələrində də mənzillərin tikintisinə səbəb olmuşdur.
 
=== Turizm ===
{{Əsas|İstanbulda turizm}}
 
İstanbul tarixi abidələri və bədii əsərlərin olması səbəbindən məşhur [[turizm]] mərkəzlərindən biridir. [[Turist]]lər arasında ən böyük pay [[Almanlar]]a məxsusdur. [[Almanlar]], [[Amerikalılar]], [[İtalyanlar]] və [[Fransızlar]] almanları az miqdarla geridə qoyurlar. 2011-ci ildə şəhəri 8 milyondan çox [[turist]] ziyarət etmişdir.<ref>[http://www.haberler.com/istanbul-a-gelen-turist-sayisi-8-milyona-ulasti-3237594-haberi/ İstanbul ziyarətçilərinin sayı 8 milyonu ötdü.] –— Haberler Türkiyə. Yayımlanma tarixi: 10 Yanvar 2011</ref> Hər büdcə üçün İstanbulda əlverişli [[otel]]lər tapmaq mümkündür. 5 ulduzlu otellər şəbəkəsindən, hostellərə qədər 1180-dən çox [[otel]] var. Son illərdə dünyada adını demiş otel şəbəkələri İstanbula böyük maraq göstərir.
 
Minlərlə ildir ki, müxtəlif xalqlara ev sahibliyi edən İstanbulun demək olar ki, hər bir regionunda müxtəlif tarixi dövrlərdən olan əsərlərlə qarşılaşmaq mümkündür. 2009-cu ilin statistikasına görə İstanbul, [[Antalya]]dan sonra ən məşhur turistik məkandır.<ref>[http://www.ttyd.org.tr/tr/page.aspx?id=1353 "Türkiye'ye gelen yabancı ziyaretçilerin geldikleri destinasyona göre sıralaması"]. Yayınlanma tarixi: 4 İyul 2010.</ref> 2009-cu ildə hava, quru və su yolu ilə daxil olan turistlərin sayı 7,5 milyondan çox olmuşdur. [[Almanlar]] 13.,1%, [[Ruslar]] isə 6.,7% pay ilə ikinci sırada yer aldılar.<ref name=":6">[http://web.archive.org/web/20140425064123/http://www.istanbulkulturturizm.gov.tr/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF530CECBE8DDD1920ED87D8E8A6DCB127 "Milliyetlerine göre İstanbul'a gelen yabancılar"]. 25 Aprel 2014 tarixində [http://www.istanbulkulturturizm.gov.tr/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF530CECBE8DDD1920ED87D8E8A6DCB127 bu mənbədən] arxivlənmişdir. Yayınlanma tarixi: 4 İyul 2010</ref> İstanbul ilk dəfə [[1863]]-cü ildə turist qrupu qarşılamışdır.<ref>Göncüoğlu, Süleyman Faruk (2010). "İlk fuar". ''İstanbul'un İlkleri Enleri''. İstanbul: Ötüken. s. 134. [[:tr:Özel:KitapKaynakları/9789754377538|ISBN 978-975-437-753-8.]]</ref><ref>[[:tr:Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi|"Turizm". ''Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi'']]. '''VII'''. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları. 1993. ss. səhifə. 304-305.</ref>
 
2009-cu il məlumatlarına görə, şəhərdə 371 qonaqlama məkanı və 405 əyləncə mərkəzi yer alır.<ref name=":6" /><ref name=":11">[http://web.archive.org/web/20160617183242/http://www.ibb.gov.tr/SITES/KS/TR-TR/0-ISTANBUL-TANITIM/KONUM/Pages/Sayilarla_Istanbul.aspx "Sayılarla İstanbul".] 17 İyun 2016 tarixində [http://www.ibb.gov.tr/sites/ks/tr-TR/0-Istanbul-Tanitim/konum/Pages/Sayilarla_Istanbul.aspx bu qaynaqdan] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 4 İyul 2010.</ref> İstanbulda xüsusi muzeylər də daxil olmaqla bir çox [[muzey]] var. 2009-cu ildə sadəcə dövlət muzeylərini 6,179,556 nəfər ziyarət etmişdi.<ref name=":7">Nikolaus Himmler, Ruth Lochar, Hildegard. Toma, (Ed.) (2008). "Türkiye". ''Museums of the World''. '''1'''. Münih. səhifələr: 690, 691, 692, 693, 694, 695.</ref> 2,932,429 nəfər [[Topqapı sarayı|Topqapı Sarayını]], 2,444,956 nəfər isə [[Aya Sofya]] muzeyini ziyarət etmişdir<ref name=":7" />. Bu ikili 2009-cu il statistikalarına əsasən İstanbulun ən çox ziyarət edilən məkanlarındandır. İstanbulun tarixi mərkəzi olan [[Fateh]] (tarixi yarımada) Bosforda [[Beşiktaş]] və [[Sarıyer rayonu|Sarıyer]] Anadolu tərəfində [[Kadıköy]], [[Üsküdar]] və [[Adalar]] rayonlarında, tarixi turizm sektorunda İstanbulun ən zəngin mərkəzləri arasındadır. Təbiət turizmində isə [[Bəykoz]], [[Şile ilçəsi|Şile]], [[Adalar]] və [[Sarıyer rayonu|Sarıyer]] rayonlarında maraqlı məkanlar vardır.<ref>[http://web.archive.org/web/20131029194735/http://www.gezikolik.com/Dogal_Guzellikler/Turkiye/ISTANBUL/c_68_7_34.aspx "Doğal güzellikler"]. 29 Oktyabr 2013 tarixində [http://www.gezikolik.com/Dogal_Guzellikler/Turkiye/ISTANBUL/c_68_7_34.aspx bu mənbədən] arxivlənmişdir. Yayımlanma tarixi: 4 İyul 2010.</ref>
Sətir 498 ⟶ 500:
 
== Mədəniyyət və müasir yaşam ==
 
=== İncəsənət ===
[[Şəkil:Bozdoğan Su Kemeri - panoramio.jpg|thumb|[[Roma imperatorlarının siyahısı|Roma İmperatoru]] Valens tərəfindən inşa olunmuş [[Bozdoğan kəməri|Bozdoğan su kəməri]].]]
Şəhər dəfələrlə fərqli ölkələrin hakimiyyəti altına keçdiyindən ölkədə incəsənət və memarlıq üslubu olduqca qarışıqdır. Şəhərdə [[Roma İmperiyası]] dövründən qalma binaların sayı üstünlük təşkil etsə də, son zamanlarda bu binaların sayı sürətli dərəcədə azalmışdır. [[Roma İmperiyası]] dövründən qalma ən mühüm abidələrdən biri də [[I Konstantin]] tərəfindən inşa olunan sütundur<ref>{{cite web |title=Antik İstanbul |url=https://www.tarihiistanbul.com/antik-istanbul-hipodromu/ |website=Tarihi İstanbul |accessdate=14 mart 2020}}</ref>. Hər biri 3 metr diametrli bilərziklər ilə 8 sütunun bir-birinə birləşdirilməsi ilə yaradılmış 3 tonluq sütundur. O dövrdən günümüzə qədər gəlib-çıxmış digər bir tikili isə [[Bozdoğan kəməri]]dir. Şəhərin su ehtiyatı sisteminin qurulması [[Adrian]]ın dövründə başlamışdır.<ref>{{cite web |title=Valens’ten Günümüze Bozdoğan Kemeri |url=http://www.istanbultarih.com/makale/valens-ten-gunumuze-bozdogan-kemeri.html |website=http://www.istanbultarih.com |accessdate=14 mart 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=Bozdoğan Kemeri nerededir kökü nerden gelir |url=https://www.tarihiistanbul.com/bozdogan-su-kemeri/ |website=www.tarihiistanbul.com |accessdate=14 mart 2020}}</ref> [[I Konstantin]]in hakimiyyəti dövründə isə şəhərin yenidən qurulması və böyüməsi ilə, sürətlə artan əhalinin ehtiyaclarını ödəmək üçün sistemin daha da genişləndirilməsinə ehtiyac duyuldu. Nəhayət, su ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə çəkilən kanal xətti, Frakiyanın dağlıq hissələrindən şəhərə qədər çəkilmişdir. O dövrdə, kəmər vasitəsilə gətirilən su, ümumi tutumu 1 milyon kubmetrdən çox olan üç açıq məkanda və Yerəbatan, Sarnıcı kimi yüzdən çox yeraltı su anbarlarında saxlanılırdı. Bu gün [[Sultanəhməd meydanı]] olaraq bilinən Hippodrom Meydanı [[Sirkus Maksimus]] tərəfindən inşa edilmişdir.<ref>{{cite web |title=SULTANAHMET MEYDANI’NIN ÖYKÜSÜ – II |url=https://www.milliyet.com.tr/gundem/sultanahmet-meydani-nin-oykusu-ii-1980880 |website=Milliyet gazetesi |accessdate=14 mart 2020}}</ref>
 
==== Bizans İmperiyası dövründə ====
[[Şəkil:Ayasofya, İstanbul, Türkiye.jpg|thumb|İstanbul şəhərində yerləşən, əvvəl provoslav kilsəsi, daha sonra məscid, hal-hazırda isə muzey olan məbəd [[Aya Sofya]].]]
[[Bizans İmperiyası]] şəhərdə min ilə yaxın hökm sürmüş və bu şəhəri paytaxt olaraq istifadə etmişdir. Bu xüsusiyyətinə görə İstanbulda çox sayda [[Şərqi Roma imperiyası|Şərqi Roma]] tikililərinə rast gəlmək mümkündür. Tikililərdən ən vacibləri əsasən [[Əminönü]]ndə yerləşir. Bu tikililərdən ən əhəmiyyətlisi kilsə olaraq açılan [[Aya Sofya]] muzeyidir. Bizans İmperatoru [[I Yustinian]] tərəfindən [[532]]-[[537]] illəri arasında inşa edilən patriarxal kilsə, İstanbulun 1453-cü ildə [[Osmanlı İmperiyası|türklər]] tərəfindən [[Konstantinopolun fəthi|fəth edilməsi]] ilə [[II Mehmed]] tərəfindən məscidə çevrildi və bu gün şəhərin ən turistik muzeylərindən biri kimi xidmət göstərir. Aya Sofyadan sonra tikilən əhəmiyyətli binalardan biri də [[Fəthiyə məscidi]] olmuşdur.<ref>{{cite web |title=History of Istanbul | Hagia Sophia | I. Justinian |url=https://www.choratravel.com/famous-love-stories-of-istanbul-justinian-and-theodoracity-of-love-part-ii |website=Choratravel |accessdate=14 mart 2020}}</ref> [[XIII əsr]]in sonlarında Mixail Qlabas Tarkaniotes tərəfindən kilsə olaraq inşa edilmişdir. İstanbulun fəthindən sonra [[1454]]-cü ildə patriarxat olaraq istifadə edildi və [[1590]]-cı ildə İran müharibələrində [[Gürcüstan]] və [[Azərbaycan]]ın fəthi ilə bir xatirə olaraq məscidə çevrildi. Yenə də əhəmiyyətli tikililərdən biri olan [[Kariye muzeyi]], Bizans İmperatoru [[I Yustinian]] dövründə Müqəddəs Feodius tərəfindən bir rahibxana olaraq inşa edilmişdir. [[XI əsr]]də [[I Aleksios]]un qayınanası Maria Doukaina tərəfindən yenidən qurulmuşdur.<ref>{{cite web |title=Emperor Justinian Facts, Life, Theodora |url=https://istanbulclues.com/emperor-justinian-facts/ |website=Istanbul Clues |accessdate=14 mart 2020 |date=25 yanvar 2016}}</ref> 1204-[[1261]]-ci illərdə [[Latın İmperiyası]] dövründə dağılmış vəziyyətə gələn rahibxana, [[XIV əsr]]də Feodoros Metoxites tərəfindən təmir edilmişdir. Bu dövrdə quruluşa xarici narteks və pareksiyonlar da əlavə edilmişdir.<ref>{{cite web |title=History of Hagia Sophia |url=https://www.britannica.com/topic/Hagia-Sophia |website=Britannica |accessdate=14 mart 2020}}</ref>
 
==== Osmanlı İmperiyası dövründə ====
[[Şəkil:Ortaköy camii.jpg|thumb|222x222px|İstanbulda [[XIX əsr]]ə aid [[məscid]] olan [[Böyük Məcidiyə məscidi]]]]
Sətir 515 ⟶ 520:
2004-cü ildə açılan [[İstanbul Müasir İncəsənət Muzeyi]] tez-tez türk və xarici rəssamların sərgilərinə ev sahibliyi edir. Bununla yanaşı, [[Pera Muzeyi]] və [[Sakıp Sabancı Muzeyi]] də dünyanın məşhur rəssamlarının sərgilərinə ev sahibliyi edən şəhərin əhəmiyyətli muzeylərindən biridir. [[Haliç]]in sahilində qurulan [[Rəhmi M. Qoç Muzeyi]], ümumiyyətlə sənaye, nəqliyyat, sənaye və rabitə tarixinə aid [[1800]]-1900-cü illərdəki avtomobillər, lokomotivlər, qayıqlar, sualtı qayıqlar və təyyarələri sərgiləyir.
[[Şəkil:Yedikule48.JPG|thumb|215x215px|İstanbulun və [[Türkiyə]]nin ən qədim tarixi abidələrindən biri [[Yeddiqüllə zindanları]].]]
[[1881]]-ci ildə qurulan [[İstanbul Arxeologiya Muzeyi]] dünyanın ən böyük muzeylərindən biridir. Muzeydə [[Aralıq dənizi]] sahilləri, [[Balkan yarımadası]], [[Yaxın Şərq]], [[Şimali Afrika]] və [[Orta Asiya]]dan gələn 1 milyona arxeoloji abidə yer almaqdadır. İstanbul Arxeologiya Muzeyinin tərkibində [[Çinili köşk]] muzeyi də yerləşir. Muzeydə [[Səlcuqlular|Səlcuqlu]] və [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] dövrünə aid [[iznik saxsısı]] və [[keramika]] nümunələri sərgilənir. [[Sultanəhməd meydanı]]nda yerləşən [[Böyük Saray]]ın tavanı [[Roma İmperiyası]] və [[Bizans İmperiyası]] dövrünə aid olan mozaika və divar bəzəklərini ehtiva edir. Bu muzeyə çox yaxın olan [[Türk və İslam əsərləri muzeyi]]ndə müxtəlif [[İslam]] sivilizasiyalarına aid böyük bir kolleksiyası yer almaqdadır. Türkiyənin ilk özəl muzeyi olan [[Sadberk Hanım Muzeyi]]ndə isə köhnə Anadolu sivilizasiyalarından, Osmanlılara qədər bir çox tarixi əsərləri yer alır.
 
Canlı şou və konsertlərə ev sahibliyi edən məşhur tarixi məkanlar isə [[Aya İrini]], [[Rumeli Hasarı]], [[Yeddiqülə Zindanları]], [[Topqapı Sarayı]]nın həyəti və [[Gülhanə parkı]]dır. Əhəmiyyətli mədəniyyət komponentlərindən biri də [[Hamam|Türk Hamamıd]]ır. Osmanlı dövründə qurulan və ən yaxşı nümunə olan Çəmbərlidaş hamamı, [[Fateh]]in Çəmərlidaş səmtində yerləşir.<ref>{{cite web |title=İstanbul'un Kültür ve Sanat Etkinlikleri Portalı |url=https://kultur.istanbul/ |website=KÜLTÜR.İSTANBUL |accessdate=14 mart 2020 |language=tr}}</ref>
Sətir 563 ⟶ 568:
| izah3 =
| şəkil4 = Beşiktaş J.K. vs Bursaspor 11 April 2016 (3) cropped.jpg
| izah4 = 1. [[Atatürk Olimpiya Stadionu]]<br />2. [[Türk Telekom Arena]]<br />3. [[Şükrü Saracoğlu stadionu]]<br />4. [[Vodafone Park]]
}}
[[Şəkil:Fenerbahçe vs Galatasaray women's basketball 20190424 (18).jpg|left|thumb|196x196px|Qadın basketbol çempionatında Galatasaray İK və Fənərbaxça İK-nin qarşılaşması.]]
Sətir 595 ⟶ 600:
Siyasi baxımdan İstanbul, [[Türkiyə]]nin ən əhəmiyyətli inzibati bölgəsi olaraq görülür. Bir çox siyasətçi, o cümlədən prezident [[Rəcəb Tayyib Ərdoğan]], bir siyasi partiyanın İstanbuldakı fəaliyyətinin, ümumi fəaliyyətindən daha vacib olduğu fikrini irəli sürmüşdür. Bu fikir isə şəhərin, Türkiyənin maliyyə mərkəzi olması, böyük seçicilərin digər inzibati bölgələrə nisbətən çoxluğu və Ərdoğanın 1994-cü ildə İstanbul Bələdiyyə Başçısı seçilməsindən qaynaqlanır. 2019-cu il Türkiyə bələdiyyə seçkisində Ərdoğan, "Əgər İstanbulda uğursuz olsaq, Türkiyədə də uğursuz olacıq" ifadəsini də dilə gətirmişdir.<ref>{{cite web |title=İstanbul Seçim Sonuçları: 31 Mart 2019 İstanbul Yerel Seçim Sonuçları |url=https://www.sozcu.com.tr/secim2019/istanbul |website=Sözcü |accessdate=12 mart 2020 |language=tr}}</ref><ref>{{cite web |title=İstanbul Seçim Sonuçları – 23 Haziran 2019 İstanbul Seçimleri – NTV |url=http://secim.ntv.com.tr/ |website=secim.ntv.com.tr |accessdate=12 mart 2020 |language=tr}}</ref>
 
İstanbul sakinləri, [[1995]]-ci ildən bəri yerli seçkilərdə təqdirəlayiq yer tutmuş [[Ədalət və İnkişaf Partiyası]]na (AKP) səs vermişdir.<ref>{{cite web |title=Siyasi Partiler | AKP |url=https://www.tbmm.gov.tr/kutuphane/siyasi_partiler.html |website=www.tbmm.gov.tr |accessdate=12 mart 2020}}</ref> [[2002]]-ci ildən bəri, [[Ədalət və İnkişaf Partiyası]] (AKP) bütün yerli seçkilərdə, öz rəqiblərindən dəfələrlə çox səs almağı bacarmışdır. [[24 iyun]] 2018-ci ildə keçirilən son parlament seçkilərində isə 41,74% səs almışdır. AKP-nin prezidentliyə namizədi son seçkilərdə 50,0% səs ilə [[Ərdoğan]] olmuşdur. 1994-cü ildə Ərdoğanla başlayan İstanbul, 2019-cu ilə qədər 25 il mühafizəkar bir bələdiyyə başçısına sahib olmuşdur. İstanbulun ikinci böyük partiyası, eyni zamanda ölkənin əsas müxalifəti [[Cümhuriyyət Xalq Partiyası]]dır (CHP). Türkiyənin cənub-şərqində kürtlərin çoxluğunun səbəbi ilə [[Xalqların Demokratik Partiyası]] (HDP) də nüfuz qazanmışdır.<ref>{{cite web |title=Bulurum.com – Türkiye Yerel Arama ve Firma Rehberi |url=https://www.bulurum.com/dir/siyasi-partiler/istanbul |website=www.bulurum.com |accessdate=12 mart 2020}}</ref>
[[Şəkil:İBB binası.JPG|left|thumb|229x229px|İstanbul Bələdiyyə sarayı]]
Hal-hazırda, İstanbul və Türkiyənin böyük şəhər şəhərlərinin çoxu hökümət partiyasından imtina edir. 2013 və [[2014]]-cü illərdə İstanbulda geniş miqyaslı anti-AKP hökumət etirazları başlamış və ölkə daxilində yayılmışdır. Bu tendensiya ilk dəfə 2014-cü il bələdiyyə seçkiləri nəticəsində hökümət partiyasının keçmiş illərə nəzərən daha az səs alması ilə nəzərə çarpmışdır.<ref>{{cite web |last1=AKSU/İSTANBUL |first1=Fatma |title=İBB’de ‘siyasi partiler masası’ kurulacak |url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/ibbde-siyasi-partiler-masasi-kurulacak-41263257 |website=www.hurriyet.com.tr |accessdate=12 mart 2020 |language=tr}}</ref> İstanbulda ilk hökumətin məğlubiyyəti 2017-ci il konstitusiya dəyişikliyi referendumunda reallaşdı və sakinlərin 48,6%-i 'xeyr'-ə səs vermişdir. AKP hökuməti isə 'Bəli' səsini dəstəkləmiş və ölkənin kənd ərazilərindəki yüksək dəstəyə görə ümumxalq səsverməsini qazanmışdır. Hökumətin ən böyük məğlubiyyəti isə 2019-cu il İstanbul bələdiyyə seçkiləri zamanı keçmiş baş nazir olan [[Binəli Yıldırım]]ın, müxalifət namizədi olan [[Əkrəm İmamoğlu]] tərəfindən böyük səs fərqi ilə məğlub edilməsi olmuşdur. Əkrəm İmamoğlu, böyük fərq ilə [[Binəli Yıldırım]]ı məğlub edərək İstanbul bələdiyyə başçısı adını qazanmışdır. Müxalifət üçün bənzər meyllər və seçki müvəffəqiyyətləri [[Ankara]], [[İzmir]], [[Antalya]], [[Mərsin]] , [[Adana]] və Türkiyənin digər böyük şəhərlərində də təkrarlandı.<ref>{{cite web |title=Yeni partiler, yeni siyasetçiler dönemi |url=https://www.sozcu.com.tr/2020/yazarlar/saygi-ozturk/yeni-partiler-yeni-siyasetciler-donemi-5670258/ |website=www.sozcu.com.tr |accessdate=12 mart 2020 |language=tr}}</ref>
 
İnzibati cəhətdən İstanbul, Türkiyənin digər illərinə nəzərən daha çox –— 39 ilçəyə ayrılmışdır. Bir şəhər olaraq İstanbul, ümumilikdə 600 kürsüyə sahib [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi]]nə 98 nəfər yollayır. İstanbul parlament seçkiləri üzrə, ikisi Avropa, biri isə Asiya hissəsində olmaqla üç dairəyə ayrılır: sırayla 28, 35 və 35 deputat olmaqla seçilir.<ref>{{cite web |title=Siyasi partiler |url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/263338 |website=DergiPark |accessdate=12 mart 2020}}</ref>
 
== Media ==
{{əsas|İstanbulda kütləvi informasiya vasitələri}}
 
[[Şəkil:Istanbul -Hürriyet- 2000 by RaBoe 02.jpg|thumb|[[Türkiyə]]nin ən çox tiraja sahib olan qəzeti –— [[Hüriyyət (qəzet)|Hüriyyət]] qəzetinin İstanbuldaki qərargahı.]]
Hökumət tərəfindən idarə olunan radio və televiziya stansiyalarının əksəriyyətinin [[Ankara]]da yerləşməsinə baxmayaraq, İstanbul Türkiyə mediasının əsas mərkəzidir. Sektorun kökləri ilk Türk qəzeti olan ''Təqvim-i Vekayi'', [[1831]]-ci ildə nəşr olunduğu köhnə [[Osmanlı]] paytaxtında yerləşir. [[Haliç]]in mərkəzi [[Bəyoğlu]] ilə birlikdə Türkiyə nəşriyyat mərkəzini əmələ gətirir.<ref>{{cite web |title=Brummet2000 |url=https://www.researchgate.net/publication/297941125_Associations_among_NEO_personality_assessments_and_well-being_at_midlife_Facet-level_analyses_vol_15_pg_710_2000 |website=Wikipedia |accessdate=13 mart 2020 |language=en |date=18 fevral 2020}}</ref>
 
Sətir 617 ⟶ 622:
== İctimai xidmətlər ==
{{Əsas|İstanbulda ictimai xidmətlər}}
 
=== Təhsil ===
İstanbulda 7-si dövlət, 24-ü özəl olmaqla, ümumilikdə 31 universitet var. Xüsusilə, dövlət təhsil müəssisələri ölkədə ən görkəmli və yaxşı təchiz olunmuş universitetlərdən biridir. Ancaq son illərdə özəl universitetlərin sayı artmışdır. [[Türkiyə]]nin ən köhnə 3 dövlət universitetindən ikisi İstanbulda yerləşir. [[İstanbul Universiteti]] 1453-cü ildə qurulmuşdur və [[Türkiyə]]nin ən qədim universitetidir.<ref>İ.Ü. Bilgisayar Mühəndisliyi. [http://web.archive.org/web/20120803120615/http://www.istanbul.edu.tr/english/history.php "History of Istanbul University (Turkish)"]. [https://www.istanbul.edu.tr/ Istanbul.edu.tr.] 3 Avqust 2012 tarixində [http://www.istanbul.edu.tr/english/history.php bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 27 İyul 2009.</ref> [[İstanbul Texniki Universiteti]] ([[1773]]-cü ildə) dünyanın dördüncü ən köklü texniki universitetidir və tamamilə mühəndislik elmlərinə həsr olunmuşdur.<ref>[http://web.archive.org/web/20110723011849/http://yogm.meb.gov.tr/turkuniv_yay%C4%B1n.htm "T.C. MEB, Kuruluş Yıllarına Göre Üniversitelerimiz sayfası"]. 23 İyul 2011 tarixində [http://www.istanbul.edu.tr/english/history.php bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 4 İyun 2009.</ref><ref>[http://web.archive.org/web/20090117202932/http://www.topuniversities.com:80/worlduniversityrankings/results/2007/overall_rankings/worlds_oldest_universities/ "World Oldest Universities". Topuniversities.] 17 Yanvar 2009 tarixində [http://www.topuniversities.com/worlduniversityrankings/results/2007/overall_rankings/worlds_oldest_universities bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 27 İyul 2009.</ref> İstanbuldakı digər məşhur dövlət universitetləri: [[Boğaziçi Universiteti]], [[Memar Sinan Gözəl Sənətlər Universiteti]], [[Ulduz Texniki Universiteti]] və [[Mərmərə Universiteti]]dir. Bundan əlavə, ölkədəki ən qədim 5 təməlli özəl universitetdən üçü bu şəhərdə yerləşir. Bunlar 1992-ci ildə əsası qoyulmuş [[Qoç Universiteti]], [[Sabancı Universiteti]] və [[İstanbul Bilgi Universiteti]]dir.
[[Şəkil:Maçka Armory, İstanbul (12967642545).jpg|thumb|223x223px|İTÜ-nün qədim binası]]
 
Sətir 626 ⟶ 632:
* Özəl universitetlər : Acıbadəm Universiteti<ref>{{cite web |title=Anasayfa |url=https://www.acibadem.edu.tr/ |website=Acıbadem Üniversitesi |accessdate=11 mart 2020}}</ref>, Bağçaşəhər Universiteti<ref>{{cite web |title=Bahçeşehir Üniversitesi |url=https://bau.edu.tr/ |website=BAU.EDU.TR |accessdate=12 mart 2020}}</ref>, Beykent Universiteti<ref>{{cite web |title=Beykent Anasayfa |url=https://www.beykent.edu.tr/ |website=Beykent |accessdate=12 mart 2020 |language=tr}}</ref>, Doğuş Universiteti<ref>{{cite web |title=Anasayfa |url=https://www.dogus.edu.tr/ |website=Dogus |accessdate=12 mart 2020 |language=tr}}</ref>, [[İşıq Universiteti]]<ref>{{cite web |title=Işık Üniversitesi |url=http://www.isikun.edu.tr/ |website=www.isikun.edu.tr |accessdate=12 mart 2020}}</ref>, İstanbul Arel Universiteti<ref>{{cite web |title=İstanbul Arel Üniversitesi {{!}} Eğitimin Genç Dünyalara Açılan Çağdaş Kapısı |url=https://www.arel.edu.tr/ |website=www.arel.edu.tr |accessdate=12 mart 2020}}</ref>, İstanbul Aydın Universiteti<ref>{{cite web |last1=Üniversitesi |first1=İstanbul Aydın |title=İstanbul Aydın Üniversitesi |url=https://www.aydin.edu.tr/tr-tr/Pages/default.aspx |website=www.aydin.edu.tr |accessdate=12 mart 2020 |language=tr}}</ref>, İstanbul Bilgi Universiteti<ref>{{cite web |title=Home {{!}} İstanbul Bilgi Üniversitesi |url=https://www.bilgi.edu.tr/en/ |website=www.bilgi.edu.tr |language=en}}</ref>, İstanbul Bilim Universiteti<ref>{{cite web |title=Demiroğlu Bilim Üniversitesi |url=https://demiroglu.bilim.edu.tr/?sc=d&W=1366 |website=bilim.edu.tr |accessdate=12 mart 2020}}</ref>, Altınbaş Universiteti<ref>{{cite web |title=Ana Sayfa |url=http://www.altinbas.edu.tr/tr |website=www.altinbas.edu.tr |accessdate=12 mart 2020 |language=tr}}</ref>, İstanbul Mədəniyyət Universiteti<ref>{{cite web |title=İstanbul Medeniyet Üniversitesi |url=https://www.medeniyet.edu.tr/tr |website=www.medeniyet.edu.tr |accessdate=12 mart 2020}}</ref>, İstanbul Şəhər Universiteti<ref>{{cite web |title=İstanbul Şehir Üniversitesi |url=https://www.sehir.edu.tr/tr |website=www.sehir.edu.tr}}</ref>, [[İstanbul Ticarət Universiteti]]<ref>{{cite web |title=İstanbul Ticaret Üniversitesi |url=https://www.ticaret.edu.tr/ |website=www.ticaret.edu.tr |accessdate=12 mart 2020}}</ref>, Kadir Has Universiteti<ref>{{cite web |title=Kadir Has Üniversitesi {{!}} Kadir Has Üniversitesi |url=https://www.khas.edu.tr/tr |website=www.khas.edu.tr |accessdate=12 mart 2020 |language=tr}}</ref>, [[Qoç Universiteti]]<ref>{{cite web |title=Koç Üniversitesi |url=https://www.ku.edu.tr/ |website=ku.edu.tr |accessdate=12 mart 2020 |language=tr-TR}}</ref>, Maltəpə Universiteti<ref>{{cite web |last1=Üniversitesi |first1=Maltepe |title=Maltepe Üniversitesi |url=https://www.maltepe.edu.tr/ |website=www.maltepe.edu.tr |accessdate=12 mart 2020}}</ref>, Okan Universiteti<ref>{{cite web |title=İstanbul Okan Üniversitesi – İstanbul Okan Üniversitesi |url=https://www.okan.edu.tr/ |website=okan.edu.tr |accessdate=12 mart 2020 |language=tr}}</ref>, Özyeğin Universiteti<ref>{{cite web |last1=SARIAYDIN |first1=Samed |title=Özyeğin Üniversitesi |url=https://www.ozyegin.edu.tr/ |website=www.ozyegin.edu.tr |accessdate=12 mart 2020 |language=tr}}</ref>, Piri Rəis Universiteti<ref>{{cite web |title=Piri Reis Üniversitesi |url=https://www.pirireis.edu.tr/ |website=www.pirireis.edu.tr}}</ref>, Sabancı Universiteti<ref>{{cite web |title=Sabancı Üniversitesi |url=https://www.sabanciuniv.edu/ |website=www.sabanciuniv.edu |accessdate=12 mart 2020}}</ref>, Yedditəpə Universiteti<ref>{{cite web |title=Yeditepe Üniversitesi {{!}} Atatürk Rönesansını Devam Ettiren Üniversite |url=https://www.yeditepe.edu.tr/ |website=www.yeditepe.edu.tr |accessdate=12 mart 2020}}</ref>, Yeni Əsr Universiteti<ref>{{cite web |title=T.C. İstanbul Yeni Yüzyıl Üniversitesi |url=https://www.yeniyuzyil.edu.tr/ |website=www.yeniyuzyil.edu.tr |accessdate=12 mart 2020}}</ref>, Nişantaşı Universiteti<ref>{{cite web |title=NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ |url=https://www.nisantasi.edu.tr/ |website=www.nisantasi.edu.tr |accessdate=12 mart 2020 |language=tr}}</ref>, Üsküdar Universiteti<ref>{{cite web |title=Üsküdar Üniversitesi – Türkiye'nin Beyin Üssü |url=https://uskudar.edu.tr/ |website=uskudar.edu.tr}}</ref>, Bezmiâlem Özəl Universiteti.<ref>{{cite web |title=Bezmialem Vakıf Üniversitesi |url=https://bezmialem.edu.tr/tr/Sayfalar/Index.aspx |website=bezmialem.edu.tr}}</ref>
 
[[Şəkil:Galatasaray lisesi schoolyard.jpg|thumb|223x223px|İstanbulun ən prestijli məktəblərindən biri –— [[Qalatasaray Liseyi]]]]
Demək olar ki, İstanbuldakı bütün özəl lisey və universitetlərdə [[İngilis]], [[Fransız]] və [[Alman]] dilləri, ana xarici dil və ya ikinci xarici dil təhsili verilir. [[Qalatasaray Liseyi]] [[1481]]-ci ildə "''Qalata Sarayı Enderun-u Humayunu"'' adı altında qurulmuşdur. Daha sonrakı ''"Qalatasaray Mekteb-i Sultanisi"'' adıyla şəhərin ən köhnə liseyi olmaqla birlikdə, ən qədimdən təhsil verən 2-ci məktəbdir. Bu liseydə əsas dili Fransızcadır.<ref>[http://web.archive.org/web/20160310123335/http://www.gsu.edu.tr/tr/universite/tarihce "Galatsaray Lisesi Tarihi". gsu.edu.tr.] 10 Mart 2016 tarixində [http://www.gsu.edu.tr/tr/universite/tarihce/ bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 27 İyul 2009.</ref> 1884-ci ildə qurulan İstanbul Liseyi daha çox bilinən adıyla İstanbul Kişi Liseyi, beynəlxalq sahədə tanınmış ən köhnə liseylərdən biridir. Bu lisey isə alman dilini ana dili kimi seçmişdir<ref>[http://www.istanbullisesi.k12.tr/ İstanbul Erkek Lisesi veb səhifəsi] 27 İyul 2009 tarixində yayımlandı.</ref>. Kadıköy Anadolu Liseyi köhnə və daha yayğın bilinən adıyla ''Kadıköy Maarif Kolleci'', gənc əhaliyə istiqamət verəcək üst səviyyədə təhsilli siyasətçi, elm adamı və sənətçilər yetişdirmək məqsədiylə, Nazirlər Kabinetinin və [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|TBMM]]-in qərarıyla 1955-ci ildə qurulmuşdur. Bu liseydə isə tədris ingilis dilindədir.<ref>[http://www.kadikoyanadolulisesi.k12.tr/ Kadıköy Anadolu Lisesi veb səhifəsi] 27 İyul 2009 tarixində yüklənmişdir.</ref> Nişantaşı Anadolu Liseyi, [[1905]]-ci ildə ''"English High School for Boys"'' adıyla xüsusilə İngilis birliyi mənsublarının uşaqlarına yüksək səviyyəli təhsil vermək məqsədiylə qurulmuşdur. 1979-cu ildə Milli Təhsil Nazirliyinə qoşulmuş və hal-hazırki adı verilmişdir. Cağaloğlu Anadolu Liseyi, (''köhnə adıyla İstanbul Qız Liseyi'') [[1850-ci illər|1850]]-ci ildə [[Əbdülməcid]]in anası Bezmialem Validə Sultanın istəyi üzərinə qurulmuş, Osmanlının ilk ictimai liseyi ünvanına malikdir. İlk olaraq ''Validə Məktəbi'' sonra isə ''Darülmaarif'' adlarını almış, [[1911]]-[[1933]]-ci illər arasında ''İnas İdadisi'' (Kişi Müəllim Liseyi), 1933-[[1983]]-cü illər arasında Türkiyənin ilk qız liseyi –— ''İstanbul Qız Liseyi'' olaraq xidmət vermiş, 1983-ci ildə isə hal-hazırki adını almışdır. Bu liseydə isə digərlərindən fərqli olaraq təhsil almanca keçirilir.<ref>[http://www.cal.k12.tr/ Cağaloğlu Anadolu Lisesi Veb səhifəsi]. 21 Sentyabr 2010 tarixində yayımlanmışdır.</ref><gallery mode="packed" heights="160px" style="text-align:center">
Şəkil:Bosphorus University.jpg|[[Boğaziçi Universiteti]]
Şəkil:Istanbul university 48.jpg|[[İstanbul Universiteti]]
Sətir 638 ⟶ 644:
[[Şəkil:İstanbulda Dövlət xəstəxanası.jpg|thumb|233x233px|İstanbulda Dövlət Xəstəxanası]]
 
İstanbul çoxlu sayda [[xəstəxana]], [[klinika]] və [[laboratoriya]] ilə ölkənin tibbi araşdırma mərkəzidir. Bu obyektlərin əksəriyyəti yüksək texnologiyalı avadanlıqlara malikdir. Səhiyyə turizmi, şəhərdə inkişaf etmiş sağlamlıq imkanları və xaricdən daha əlverişli qiymətlər səbəbiylə inkişaf etmişdir.<ref name=":12">Xarici Siyasət İqtisadiyyat Bürosu (2006). ''[http://books.google.com/books?id=A4zwKghEGHYC&pg=RA6-PA46&lpg=RA6-PA46&dq= Emerging Turkey]''. Oxford Business Group. s. 176. [[:tr:Uluslararası Standart Kitap Numarası|ISBN 1-902339-47-9]].</ref> [[İngiltərə]] və [[Almaniya]] kimi [[Qərbi Avropa]] ölkələri yüksək məbləğli tibbi müalicə və əməliyyatlar üçün aşağı gəlirli xəstələri İstanbula göndərirlər.<ref>Briggs, Helen (19 Dekabr 2006). [http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/5360608.stm "Health –— Personal story: IVF in Istanbul".] BBC Xəbərləri. Yayımlanma tarixi: 27 İyun 2009.</ref> İstanbul, xüsusilə lazer [[oftalmologiya]]sı və plastik cərrahiyyə sahəsində məşhurluq qazanmışdır.<ref name=":12" />
 
Şəhərdəki hava çirkliliyi sağlamlıq üçün çox böyük problemdir. Xüsusi nəqliyyat vasitələrinin artması və [[ictimai nəqliyyat]]ın yavaş olması bu problemi daha da artırır. Bu problemlə əlaqədar olaraq [[2006]]-cı ilin yanvarında yalnız qurğuşunsuz benzin planlaşdırılıb.<ref>[http://web.archive.org/web/20160827033850/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html "CIA — The World Factbook".] CIA. 27 Avqust 2016 tarixində [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html bu mənbədən] arxivləndi. Yüklənmə tarixi: 27 İyul 2009.</ref> Səhiyyə xidmətləri şəhərdəki dövlət və özəl tibb müəssisələri tərəfindən həyata keçirilir.<ref name=":13">[http://web.archive.org/web/20111230051537/http://www.istanbulsaglik.gov.tr:80/w/anasayfalinkler/bizden_haberler.asp "İstanbul Sağlık Müdürlüğü".] 30 Dekabr 2011 tarixində [http://www.istanbulsaglik.gov.tr/w/anasayfalinkler/bizden_haberler.asp bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 5 İyul 2010.</ref> İl daxilində yayılmış 52 [[Xəstəxana|dövlət xəstəxanası]] var. Rayon [[Klinika|poliklinikaları]] əlavə olunduqda bu rəqəm 111-ə qalxmaqdadır<ref name=":13" /><ref name=":14">[http://web.archive.org/web/20160818062809/http://www.saglikplatformu.com/haberler/Ayrinti.asp?HaberNo=3747 "Sağlık platformu".] 18 Avqust 2016 tarixində [http://www.istanbulsaglik.gov.tr/w/anasayfalinkler/bizden_haberler.asp bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 5 İyul 2010.</ref>. Hər bir rayonda bir və ya bir neçə sağlamlıq mərkəzi var. 2004-cü ildə sağlamlıq mərkəzlərinin ümumi sayı 337 olaraq təyin olundu. Vilayətlərdə özəl sağlamlıq müəssisələrinin sayı 138-dir.<ref name=":13" /><ref name=":14" /> Dövlətdə, hərbi və özəl səhiyyə müəssisələrində yataqların ümumi sayı 18,375 ədəddir. Ümumilkdə ilçələrdə olan [[aptek]]lərin ümumi sayı 3,852 təşkil edir.<ref name=":11" />
Sətir 657 ⟶ 663:
 
[[Şəkil:Beylerbeyi Sarayı - panoramio.jpg|thumb|197x197px|Bosfordan Bəylərbəyi sarayı]]
[[Bəylərbəyi Sarayı|Bəylərbəyi sarayı]] –— İstanbulun [[Üsküdar]] ilçəsində [[1861]]-[[1865]]-ci illərdə inşa olunan [[Osmanlı memarlığı|Osmanlı sarayı]]. [[Üsküdar]] rayonunun Bəylərbəyi səmtində yerləşən saray dövrün [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı padşahı]] [[Əbdüləziz (sultan)|Sultan Əbdüləzizin]] sifarişi ilə, erməni əsilli baş memar Sarkis Balyan tərəfindən inşa olunmuşdur.<ref>Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt 2, İstanbul, 1994, səhifə 206</ref> Yay sarayı və əcnəbi dövlət adamlarının qonaq edilməsi məqsədilə hazırlanan sarayın inşasına [[6 avqust]] 1863-cü ildə başlamış, açılış mərasimi isə [[21 aprel]] 1865-ci ildə [[cümə salamlığı]]nın ardından [[Əbdüləziz (sultan)|Sultan Əbdüləzizin]] iştirakı ilə baş tutmuşdur. O illərdə sarayın inşaat xərcləri təqribən 500 min Osmanlı lirəsi olaraq hesablanmışdır. Sarayın yerləşdiyi ərazinin tarixi [[Bizans tarixi|Bizans dövrün]]ə qədər gedib çıxır. Belə ki, [[Bizans İmperiyası|Bizans imperatoru]] [[II Konstansi]] burada böyük bir xaç heykəli inşa etdirmiş, bu səbəblə bölgə Bizans dövründə ''stavroz'' ([[Yunan dili|yun]]. ''Xaç'') bağçaları olaraq adlanmışdır.<ref>Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 6, İstanbul,1992, səhifə 77</ref>
 
==== Topqapı Sarayı ====
Sətir 664 ⟶ 670:
[[Şəkil:Topkapı Sarayı, Topkapi Palace - panoramio (1).jpg|thumb|[[Topqapı Sarayı]]nın girişi.|200x200px]]
 
[[Topqapı sarayı]] — [[Türkiyə]]nin İstanbul şəhərində yerləşən və 400 il (1465–18561465-1856) [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı sultanların]]ın iqamətgahı olmuş saray kompleksidir. Hökmdar iqamətgahı kimi saray təntənəli qəbullar və əyləncə məclislərinin keçirildiyi məkan olmuşdur.<ref>Katie Hallam, (Ed.) (2009). ''The Traveler's Atlas: Europe'' (İngilizce). Londra: Barron's Educational Series. s. 119. <nowiki>ISBN 0-7641-6176-8</nowiki>. <q>About 4,000 people once lived in the Topkapı Palace</q></ref> Hazırda muzey kimi fəaliyyət göstərən saray İstanbulun əsas turist məkanlarından biridir. Sarayda Məhəmməd peyğəmbərin əbası və qılıncı kimi müsəlmanlar üçün çox dəyərli olan müqəddəs relikviyalar qorunur. 1985-ci ildən “İstanbulun tarixi ərazisi”nin tərkibində [[UNESCO]] [[Ümumdünya irsi]] siyahısına daxil olan saray IV kriteriya ilə ''“Osmanlı dövrü saraylarının ən yaxşı nümunələrindən biri”'' kimi təsvir edilir.<ref>[http://web.archive.org/web/20100210180715/http://www.topkapisarayi.gov.tr:80/tarihce.html "Topkapı Sarayı'nın Kısa Tarihçesi".] 10 Fevral 2010 tarixində [http://www.topkapisarayi.gov.tr/tarihce.html bu mənbədən arxivləndi]. Yayınlanma tarixi: 19 May, 2018.</ref> Saray kompleksi dörd həyət və çoxlu kiçik binalardan ibarətdir. Ən aktiv məskunlaşma dövründə 4.000 insanın yaşadığı saray uzun sahilboyu ərazini əhatə edirdi. Kompleksə məscidlər, xəstəxana, çörəkxanalar və başqa binalar da daxildir. Sarayın inşasına [[1459]]-cu ildə [[Konstantinopol]]u işğal etmiş Sultan [[II Mehmed]]in əmri ilə başlanmışdır. Sultanların əvvəlki iqamətgahından fərqləndirilməsi üçün saray “Yeni Saray” adlandırılmışdır. Saray XIX əsrdən etibarən Topqapı adlandırılmağa başlamışdır. 1509-cu il zəlzələsi və [[1665]]-ci il yanğınından sonra sarayda əsaslı bərpa işləri aparılmış və saray genişlədilmişdir.<ref>Nikolaus Himmler, Ruth Lochar, Hildegard Toma, (Ed.) (2008). "Türkiye". ''Museums of the World''. '''1'''. Münih. səhifələr: 690, 691, 692, 693, 694, 695.</ref>
 
==== Ulduz sarayı ====
Sətir 671 ⟶ 677:
[[Şəkil:İstanbul 5716.jpg|thumb|195x195px|[[Ulduz sarayı|Ulduz Sarayının]] görünüşü.]]
 
[[Ulduz sarayı]] — İstanbulda [[XIX əsr]]in sonlarında tamamlanan saray kompleksi. Ulduz yüksəkliyində yerləşən köşk və [[Qəsr (tikili)|qəsrl]]ərdən ibarət saray kompleksinin ilk binası [[III Səlim]] tərəfindən anası [[Mihrişah Sultan]]a həsr edilən [[Qəsr (tikili)|qəsr]] və atası [[III Mustafa|Sultan III Mustafan]]ın adına inşa etdirdiyi [[rokoko]] üslubundakı çeşmədir<ref>Önder, Mehmet (1999). ''Türkiye Müzeleri''. [[Ankara]]: Türkiye İş Bankası. s. 229. [[:tr:Özel:KitapKaynakları/9754580448|ISBN 975-458-044-8.]]</ref>. Daha sonra [[II Mahmud|Sultan II Mahmud]] [[1834]]-[[1835]]-ci illərdə burada bir köşk inşa etdirmiş, ancaq bu bina günümüzə qədər gəlib çatmamışdır. [[I Əbdülməcid|Sultan Əbdülməcid]] isə burada mövcud olan bütün binaları dağıdaraq [[1842]]-ci ildə anası [[Bəzmi-aləm Sultan|Bəzm-ialəm Sultan]] üçün Dilquşə adlı yeni bir [[Qəsr (tikili)|qəsr]] inşa etdirmişdir<ref>[http://www.istanbul.gov.tr/Default.aspx?pid=359 İstanbul Yıldız Sarayı hakkında bilgiler –— İstanbul Yıldız Sarayı Resmi Web-Site] –— Yayımlanma tarixi: 29 Mart, 2019</ref>.
 
Hal-hazırda bu [[Qəsr (tikili)|qəsr]] Validə sultan köşkü olaraq tanınır. [[Əbdüləziz|Sultan Əbdüləzizin]] hakimiyyəti zamanında da Böyük Mabeyn köşkü, Çit qəsri, Malta köşkü və Çadır köşkü inşa edilmişdir. [[II Əbdülhəmid|Sultan II Əbdülhəmid]] taxta çıxdıqdan sonra bir müddət [[Dolmabağça sarayı]]nda yaşamış, daha sonra isə Ulduz sarayına köçmüş və səltənətinin sonuna qədər burada yaşamışdır<ref>[http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EFC21E6B7DB7184129 T.C. Kültür Bakanlığı Yıldız Sarayı sayfası –— T.C Kültür Bakanlığı Resmi Site.] Yayımlanma tarixi: 29 Mart, 2019</ref>.
 
==== Çırağan sarayı ====
Sətir 679 ⟶ 685:
 
[[Şəkil:Istanbul-çırağan palace-bosphour - panoramio - HALUK COMERTEL (3).jpg|thumb|198x198px|Çırağan sarayının giriş darvazası]]
[[1910]]-cu ildə baş verən yanğın nəticəsində tamamilə yanıb, günümüzə sadəcə xarici cəbhəsi qalmış Hünkar dairəsi sarayın əsas binalarından biridir. [[XVII əsr]]də bu ərazi Qazançıoğlu bağçası adıyla tanınırdı. [[Övliya Çələbi]]nin qeydlərinə görə, [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı sultanı]] [[IV Murad]]ın qızı [[Əsməhan Qaya Sultan]]a hədiyyə etdiyi bu bağçada köşk inşa etdirmişdi. Daha sonra burada [[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa|Nevşəhərli İbrahim Paşa]], xanımı [[Fatma Sultan (III Əhmədin qızı)|Fatma Sultan]] üçün böyük bir saray inşa etdirmişdir. Bağçasında, dövrün [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı sultanı]] [[III Əhməd]] və [[sədrəzəm]]i [[Nevşəhərli Kürəkən İbrahim Paşa|Nevşəhərli İbrahim Paşan]]ın da iştirak etdiyi təntənəli şənliklər keçirilən saray əhali tərəfindən [[Lalə dövrü]] boyunca Çırağan ([[Fars dili|farsca]] işıq deməkdir ) adlanmağa başlandı. [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı sultanı]] [[I Mahmud]]un hakimiyyətinin ilk illərində gözdən düşən saray daha sonra padşahın əmriylə bərpa edilərək xüsusilə də, əcnəbi elçilərin qonaq edilməsi üçün təsis edildi. [[Saray]], eyni əsrin sonlarında [[III Səlim]]in bacısı [[Beyhan Sultan (III Mustafanın qızı)|Beyhan Sultana]] hədiyyə edilsə də, [[Beyhan Sultan (III Mustafanın qızı)|Beyhan Sultan]] sarayı bəyənməmiş, [[padşah]] isə sarayın strukturunu böyüdərək səltənətinin son 2 ilini burada keçirmişdir.<ref>[http://www.ibb.gov.tr/sites/ks/tr-TR/1-Gezi-Ulasim/istanbul-saraylari/Pages/ciragan-sarayi.aspx İstanbul Büyükşehir Belediyesi –— Çırağan Sarayı hakkında] –— Yayımlanma tarixi: 13 Fevral, 2014</ref><ref>[http://www.istanbul.gov.tr/Default.aspx?pid=360 İstanbul Çırağan Sarayı tanıtımı.]</ref>
 
==== Qalata qülləsi ====
Sətir 685 ⟶ 691:
 
[[Şəkil:Galata Tower 20190727.jpg|thumb|200x200px|Bosfordan Qalata qülləsinin görünümü]]
[[Qalata qülləsi]] –— İstanbul şəhərinin Qalata səmtində yerləşən [[528]]-ci ildə inşa olunmuş tarixi qüllə.<ref>[http://www.galatatower.net/tarih.htm Qalata Qülləsi haqqında faktlar] –— Yayımlanma tarixi: 29 mart, 2019</ref>
 
[[Qalata qülləsi]] İstanbul şəhərinin əsas simvollarındandır. [[Qalata qülləsi]] [[dünya]]nın ən qədim qüllələrindən hesab olunur. Qüllə [[Bizans imperiyası]]nın imperatoru Anastasiusun göstərişi ilə [[528]]-ci ildən inşa olunmağa başlanmışdır. 1204-cü ildə IV xaç yürüşü zamanı ciddi dağıntılara məruz qalan qüllə, [[1348]]-ci ildə ''İsa Qülləsi'' adı ilə köhnə qüllənin yerində yenidən inşa olunmuşdur. 1348-ci ildə ikinci dəfə inşa olunan Qalata qülləsi həmin dövrdə [[Konstantinopol]] şəhərinin ən hündür binası hesab olunurdu.<ref>[http://web.archive.org/web/20150912062757/http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5825/ "Trading Posts and Fortifications on Genoese Trade Routes from the Mediterranean to the Black Sea"] ''(İngilizce)''. [[UNESCO]]. 12 Sentyabr 2015 tarixində [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5825/ bu mənbədən] arxivlənmişdir. Yayımlanma tarixi: 25 İyun 2015.</ref>
 
Bu gün mövcud olan qüllə [[1445]] – -[[1446]]-cı illərdə yüksəldilmişdir. Qüllə türklərin əlinə keçdikdən sonra müxtəlif vaxtlarda təmir olunmuş, özülü bərkidilmişdir. XVI əsrdə qüllədən Kasımpaşa tərsanəsində işlədilən Xristian əsirləri saxlamaq üçün istifadə olunmuşdur. Sultan [[III Murad]]ın icazəsi ilə ərəb alimi [[Tağıyəddin]] tərəfindən Qalata qülləsində [[Rəsədxana]] açılmışdır. Həmin [[Rəsədxana]] cəmi bir neçə il fəaliyyət göstərmiş və [[1579]]-cu ildə qapadılmışdır. XVII əsrin ilk rübündə [[IV Murad]]ın hakimiyyəti dövründə [[Hezarfən Əhməd Çələbi]] adlı gənc ixtiraçı ucmaq məqsədi ilə qanadlar hazırlamışdır. Uzun müddət davam etmiş təlimlərdən sonra, [[Hezarfən Əhməd Çələbi]] [[1638]]-ci ildə Qalata qülləsindən [[Üsküdar]] səmtinə qədər uçmuşdur. O, bununla [[Bosfor]] boğazının üstündən keçmişdir. Bu uçuş Dünya tarixində insanın ilk əhatəli uçuşu hesab olunur.<ref>Mike Gerrard (2009). Katie Hallam (Ed.). ''The Traveler's Atlas: Europe'' ('''İngiliscə'''). London: Barron's Educational Series. ss. 118-119. <nowiki>ISBN 0-7641-6176-8</nowiki>. <q>The Galata Tower was the tallest building in Istanbul at 219½ feet (66.9 m) when it was built in 1348.</q></ref>[[Şəkil:Hippodrome of Constantinople 1.jpg|thumb|205x205px|[[Sultanəhməd meydanı]].]]
 
==== Taksim Meydanı ====
Sətir 697 ⟶ 703:
 
==== Sultanəhməd Meydanı ====
Günümüzə çox az qalıqları qalan [[Bizans İmperiyası|Bizans dövrünün]] əhəmiyyətli tikililəri və abidələri Cıdır meydanı ətrafında inşa edilmişdir. Böyük saray adı ilə məşhur olan İmperiya sarayı Cıdır meydanının yanından başlayır, dəniz kənarına qədər uzanardı.<ref>[http://harika.istanbul.gov.tr/Default.aspx?pid=518&did=4&sid=31 Şehri- İstanbul At Meydanı sayfası]. -— İstifadə tarixi: 29 mart, 2019</ref> Meydan, Romaya qədər uzanan yolun başlanğıcı idi və ilk mozaika daşı da burada qoyulmuşdur. Hamamlar, məbədlər, dini, mədəni, idarə və ictimai mərkəzlər bu parkın yaxınlığında yerləşmişdir. Bizans və Türk dövrlərində də mərkəzi əhəmiyyətini davam etdirmişdir. İstanbulun ən mühüm abidələri [[Aya Sofya]] məbədi, [[Sultan Əhməd məscidi|Sultan Əhməd Məscidi]], Türk və İslam Əsərləri Muzeyi və daha çoxu Cıdır meydanın dairəsindədir. Şəhərin əsas küçələri Cıdır meydanından başlayır. Yol kənarları ticarət binları və iqamətgahlarla əhatəlidir.<ref>[http://www.istanbul.gov.tr/Default.aspx?pid=300 İstanbul Sultanahmet Meydanı haradır? -— Rəsmi İBB səhifəsi] –— istifadə tarixi: 29 mart 2019</ref>
 
==== Gülhanə parkı ====
Sətir 704 ⟶ 710:
Gülhanə parkı — İstanbul şəhərinin Fatih ilçəsində yer alan tarixi bir parkdır. Alay köşkü, [[Topqapı sarayı]] və [[Atatürk abidəsi (Sarayburnu)|Sarayburnu]] arasında yerləşir. Park, [[Osmanlı imperiyası]] dövründə [[Topqapı sarayı]]nın xarici bağçası və içində bir qoruq və qızılgül bağçalarını saxlayardı. Türk tarixində demokratikləşmənin ilk addımı olan ''Tənzimat fərmanı'', [[3 noyabr]] [[1839-cu il]]də [[Əbdülməcid]]in dövründə Xarici İşlər Naziri Mustafa Rəşid Paşa tərəfindən Gülhanə parkında oxunmuşdur və bu səbəblə bu parka ''Gülhanə Xətti Hümayunu'' da deyilir.<ref>[http://web.archive.org/web/20150425090751/http://anayasa.gen.tr/tanzimatfermani.htm "Tanzimat Fərmanı: Gülhane Hattı Hümayunu (1839)".] Anayasa.gen.tr. 25 Aprel 2015 tarixində [http://www.anayasa.gen.tr/tanzimatfermani.htm bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 17 İyun 2013.</ref>
 
İstanbul şəhərinin başçısı Cəmil Paşanın dövründə düzəldilərək [[1912-ci il]]də park halına gətirildi və xalqa açıldı. Hal-hazırda park 1000&nbsp; m<sup>2</sup>-lıq sahəyə malikdir. Parkın girişində sağ tərəfdə İstanbul mer və bələdiyyə sədrlərinin büstləri var. Parkın ortasından hər iki tərəfi ağaclı yol keçir. Bu yolun sağında və solunda istirahət yerləri, uşaq bağçası var.<ref>[http://archive.is/hOKy İstanbul, Gülhane Parkı Tanıtım Sayfası –— Archive.is] –— istifadə tarixi: 15 May 2018</ref> Parkda həmçinin Romalılardan qalma Qot sütunu yer alır.<ref>{{cite web |title=9 maddeyle Gülhane Parkı |url=https://kulturveyasam.com/9-maddeyle-gulhane-parki/ |website=Halkbank Kültür ve Yaşam |accessdate=11 mart 2020 |language=tr-TR |date=2 avqust 2018}}</ref>
 
Parkdaki son tədbirlər Gülhanə parkının Sarayburnu hissəsində [[19 noyabr]] [[1938-ci il]] tarixində keçirilib.
Sətir 720 ⟶ 726:
 
Bakırköy qəbiristanlığı, bələdiyyə binası və [[Türkiyə Respublikası Dövlət Dəmiryolları|TCDD]] Bakırköy stansiyası ilə əhatə olunan meydan 2002-ci ildə Cumhuriyet Meydanı olaraq dəyişdirildi, lakin bu ad çox istifadə edilmədi. Şəhərin ən məşhur ticarət mərkəzlərinin bir çoxunun burada yerləşməsi səbəbindən adətən meydanda sıxlıq yaşanır.<ref>{{cite web |title=İBB Bakırköy Özgürlük Meydanı için tasarım yarışması açtı |url=https://www.sozcu.com.tr/2020/gundem/ibb-bakirkoy-ozgurluk-meydani-icin-tasarim-yarismasi-acti-5669460/ |website=www.sozcu.com.tr |accessdate=11 mart 2020 |language=tr}}</ref>
 
==== 15 iyul Şəhidlər Körpüsü ====
{{Əsas|15 iyul Şəhidlər Körpüsü}}
Sətir 752 ⟶ 759:
{{Əsas|İETT}}
[[Şəkil:Istanbul Tram (2).jpg|thumb|İstanbul, [[Taksim meydanı|Taksim]]də qədim tramvay]]
İstanbulda şəhəriçi daşınma prosesləri [[1869]]-cu ildə Dərsadət Tramvay Şirkəti və Tunel təşkilatının qurulması ilə başlayır. [[1871]]-ci ildə şirkət atlı tramvayda dörd marşrutda daşıma proseslərinə başladı. Bu xətlər Əzabqapı-Qalata, Aksaray-Yeddiqüllə, Aksaray-Topqapı və Əminönü-Aksaray olmuş və ilk ildə 4,5 milyon adama xidmət etmişdir.<ref>{{cite web |title=İstanbul Tramvay Hatları Haritası |url=https://rayhaber.com/2014/01/istanbul-tramvay-hatlari-haritasi/ |website=RayHaber |accessdate=11 mart 2020 |language=tr |date=4 yanvar 2014}}</ref> Sonrakı illərdə yeni xətlər əlavə edildi. 1 metr genişliyə malik dəmiryolda 430 və 45 tramvay maşın işləyə bilərdi. [[1912]]-ci ildə Müdafiə Nazirliyi [[Balkan müharibələri]] zamanı bütün atları cəbhəyə göndərilməsi ilə atlı tramvay daşımasına bir il müddətinə ara verildi. Tramvay şəbəkəsi [[2 fevral]] [[1914]]-cü ildə Catene Tel şirkəti tərəfindən elektrikləşdirilmişdir. [[8 iyun]] [[1928]]-ci ildə [[Üsküdar]] və Kısıklı arasında tramvay işə başladı. 1950-ci illərdə tramvay xətlərinin uzunluğu 130&nbsp; km-ə çatdı. [[1956]]-cı ildə 56 min 270 qatar və 108 milyon sərnişin yaşadı.<ref name="Raylı Sistem Müdürlüğü" /> [[Türkiyədə dövlət çevrilişi (1960)|27 may hərbi çevrilişindən]] sonra şəhərin tramvay xidməti tənəzzülə başladı. Xətlər dağıdıldı və o günün şərtlərinə uyğun daha sürətli qatarlar üçün nəzərdə tutulmuş xətlər salındı. Köhnə tramvay şəhərin Avropa hissəsində [[12 avqust]] 1961-ci ilə qədər və Asiya hissəsində isə [[14 noyabr]] 1966-cı ilədək xidmət verməyə davam etmişdir.<ref>[http://web.archive.org/web/20100107155827/http://www.tcdd.gov.tr:80/genel/tarihce.htm "Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları rəsmi veb-səhifəsi, Tarihçe sayfası"]. 7 Yanvar 2010 tarixində [http://www.tcdd.gov.tr/genel/tarihce.htm bu mənbədən] arxivləndi. Yayımlanma tarixi: 4 İyun 2009.</ref>
[[Şəkil:Funikuler kabatas-taksim.jpg|thumb|İstanbul Metrosunun müasir qatarları.]]
 
Sətir 845 ⟶ 852:
== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|3}}
 
=== Biblioqrafiya ===
{{refbegin|27em}}
Sətir 892 ⟶ 900:
* {{cite book|last=Limberis|first=Vasiliki|title=Divine Heiress: The Virgin Mary and the Creation of Christian Constantinople|year=1994|publisher=Routledge|location=London|isbn=978-0-415-09677-5|ref=harv}}
* {{cite book|last=Lister|first=Richard P.|title=The Travels of Herodotus|year=1979|publisher=Gordon & Cremonesi|location=London|isbn=978-0-86033-081-3|ref=harv}}
* Mansel, Philip. ''Constantinople: City of the World's Desire, 1453–19241453-1924'' (2011)
* {{cite book|last1=Masters|first1=Bruce Alan|last2=Ágoston|first2=Gábor|year=2009|title=Encyclopedia of the Ottoman Empire|publisher=Infobase Publishing|location=New York|isbn=978-1-4381-1025-7|ref=harv}}
* {{cite book|last=Morris|first=Ian|title=Social Development|date=October 2010|publisher=Stanford University|location=Stanford, Calif.|url=http://ianmorris.org/docs/social-development.pdf|accessdate=5 July 2012|format=PDF|ref=harv|archive-url=https://web.archive.org/web/20120915115325/http://ianmorris.org/docs/social-development.pdf|archive-date=15 September 2012|dead-url=yes|df=dmy-all}}
Sətir 921 ⟶ 929:
{{refend}}
 
== Həmçinin bax ==
{{Portal|İstanbul|Emblem of Istanbul Metropolitan Municipality.svg}}
* [http://www.ibb.gov.tr/ İstanbul Bələdiyəsinin rəsmi saytı]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/İstanbul"