Ədalət: Redaktələr arasındakı fərq
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
əlavələr, təkmilləşdirmə, yeniləmə |
|||
Sətir 1:
[[Şəkil:JMR-Memphis1.jpg|thumb|200px|right|Ədalət iahəsi]]
'''Ədalət''' — [[mücərrəd mənalı sözlər]]dəndir. [[İnsan]]lar arasında mübahisli məsələlərdə düzgün, qərəzsiz qərar verənlər ədalətli adlanırlar. Əxlaqi-hüquqi, hәmçinin sosial-siyasi şüur kateqoriyası.
Ədalət "Ədl" sözündən olub, ərəb dilində bərabərlik və insaflı mənalarını daşıyır.
Gündəlik həyatımızda ədalət və zülmkarlığa aid çoxlu nümunələrlə rastlaşırıq. Məsələn, imtahanda qiyməti 3 olan şagirdə yersiz yerə 5 vermək, həmçinin cinayətkarı azad edib günahsızı zindana salmaq və s... buna misal ola bilər.
== ümumi məlumat ==
Ədalət anlayışı cәmiyyәtdә ayrı-ayrı fәrdlәrin (sosial qrupların) praktiki rolu ilә onların sosial mövqeyi, hüquq vә tәәhhüdlәri, әmәl vә әcri, әmәk vә mükafatlandırılması, cinayәt vә cәzası, insanın xidmәtlәri vә bunların cәmiyyәt tәrәfindәn qәbul edilmәsi arasında uyğunluq tәlәbini ifadә edir. Bu nisbәtin pozulması әdalәtsizlik kimi qiymәtlәndirilir. Ədalət şәxsiyyәt, cәmiyyәt vә dövlәtin, hәmçinin hüquqi münasibәtlәrdә iştirak edәnlәrin maraqları arasındakı tarazlığı müәyyәnlәşdirir, bәrabәrlik vә azadlıq ideyalarını әks etdirir.
İctimai şüur tarixindә Ədalətin ilk anlamı ibtidai-icma quruluşu normalarına, ümumi qәbul olunmuş qaydalara danışıqsız riayәt edilmәsinin qәbulu ilә bağlı idi. Sosial tәcrübәdә bu anlam mәnfi mәna daşıyırdı. Belә ki, ümumi normanın pozulmasına görә cәza tәlәbi irәli sürülürdü, bunun praktiki ifadәsi isә qәbilә intiqamı institutu idi. Ədalətin insanların ayrı-ayrı nemәtlәrә yiyәlәnmәsini dә ehtiva edәn daha mürәkkәb vә müsbәt mәnası fәrdin qәbilәdәn ayrılması dövründә meydana gәlmişdi. İlkin olaraq o, әsas etibarilә, hәyat vasitәlәrindәn istifadәdә vә hüquqlarda bütün insanların bәrabәrliyi mәnasını daşıyırdı. Xüsusi mülkiyyәtin vә ictimai bәrabәrsizliyin meydana gәlmәsi ilә Ədaləti bәrabәrlikdәn fәrqlәndirmәyә başlamış, bu anlayışa insanlar arasında onların dәyәrliliyinә uyğun gәlәn mövqe fәrqlәrini dә daxil etmişdilәr.
''Aristotel Ədalət anlayışını'' ''– geniş vә dar mәnalarda işlәtmişdir.'' Ümumi, geniş mәnada Ədalət ictimai hәyatın mәntiqiliyidir; onu insanlar arasında sosial baxımdan bütün nizamlanmış münasibәtlәrin әxlaqi meyarı, ictimai işlәrdә son әxlaqi-istinadedici instansiya kimi müәyyәnlәşdirmәk mümkündür. O, sosial sahәyә proyeksiya olunmuş mәnәviyyata uyğun gәlir. Xüsusi, dar mәnada Ədalət insanların birgә yaşayışının mәnfәәt vә mәşәqqәtlәrinin bölüşdürülmәsindә әxlaqi cәhәtdәn sanksiyalaşdırılmış uyğunluq, cәmiyyәtdә vә dövlәtdә münaqişәdә olan maraqların vә fәaliyyәtlәrinin qarşılıqlı tarazlaşdirmasının kooperasiyası üsulunun özünün tәkmillik dәrәcәsidir.
Ədalət nәzәriyyәsindә bir-birinә qarşılıqlı ehtiyacları olan vә bu mәnada öz aralarında bәrabәr olan fәrdlәr birgәyaşayış aspektindә nәzәrdәn keçirilirlәr. Fәrdlәr birlikdә cәmiyyәti tәşkil etdiklәrinә, icmalar halında yaşadıqlarına görә dә müәyyәn ümumiliyә malikdirlәr. Mәhz bu fundamental cәhәt Ədalətin başlanğıcıdır.
Aristotelin formulә etdiyi “digәrinә münasibәtdә Ədalətlilik bәrabәrliyin özüdür (to ision)” müddәası Ədalətin әxlaqi-hüquqi әsasıdır. Etik cәhәtdәn Ədalət xoşbәxt olmaq imkanında vә bunun üçün zәruri (hәr kәs üçün özünә lazım olan) nemәtlәrin әldә olunmasında bәrabәrlik rolunu oynayır. Ona görә, hәr hansı bitkin Ədalət konsepsiyası bütün fәrdlәr üçün eyni dәrәcәdә әlçatan olan tәmәl dәyәrlәrә әsaslanır, hәr bir sosial Ədalət tәcrübәsi isә bütün vәtәndaşlar üçün bәrabәr dәrәcәdә әlçatan olan vә tarixәn konkret xarakter daşıyan maddi vә mәnәvi nemәtlәr mәcmusunu nәzәrdә tutur. Hüquqi aspektdә Ədalət formal bәrabәrlik, tәlәblәrin, qanunların, qaydaların, normaların miqyasının eyniliyidir. Öz aralarında hüquq subyektlәri qismindә bәrabәrlәşdirilәn şәxslәrә çevrilmiş fәrdlәr vә onların hәrәkәtlәri bu meyarlarla “ölçülür”. Ədalət әxlaqda vә hüquqda bәrabәrlik demәk olsa da, әhәmiyyәtli dәrәcәdә fәrqlәnir. Əxlaqi (etik) Ədalət sonsuzluqların bәrabәrliyidir, insanların hәr biri öz iddialarında vә sәylәrindә yeganә, әvәzedilmәz, tükәnmәz olduqlarına görә bәrabәrdirlәr. Hüquqi Ə. vahidlәrin bәrabәrliyidir, o, riyazi bәrabәrlik qanunlarına tamamilә uyğun gәlir. Müәyyәn mәnada yalnız onu bәrabәrlik hesab etmәk mümkündür, çünki insanlar burada mәhz hüquq subyektlәri kimi bәrabәrdirlәr.
İnsanlar sosial mәkanın “hәmtәsisçilәri” qismindә bәrabәrdirlәr. Lakin tәsis aktının özü tәsis edilәn sosial mәkan strukturunu (әmәk bölgüsü, idarәetmә orqanlarının ayrılması vә s.) yaradan mövqelәrin vә mәşğuliyyәtlәrin qeyri-bәrabәrliyinin legitimlәşdirilmәsindәn ibarәtdir. Problem bәrabәrliyin vә qeyri-bәrabәrliyin uyğunlaşdırılması vә birlәşdirilmәsindәn ibarәtdir. Onun çәtin hәll olunması Ədalət uğrunda mübarizә şüarı altında baş verәn bütün ictimai iğtişaşların әsas mәnbәyidir.
Ədalətin hәlә Aristotel tәrәfindәn fәrqlәndirilmiş vә sonrakı bütün Ədalət nәzәriyyәlәrinin әsasına çevrilәn iki növü (forması) var: bölüşdürücü, yaxud distributiv vә bәrabәrlәşdirici, yaxud retributiv.
Bölüşdürücü Ədalət şәxslәrin dәyәrliliyi nәzәrә alınmaqla, onların ümumi işә töhfәlәrindәn, cәmiyyәt miqyasında “xüsusi çәkilәri”ndәn asılı olaraq nemәtlәrin vә buna müvafiq vәzifәlәrin bölüşdürülmәsidir. Burada şәxslәrin keyfiyyәti nәzәrә alınır. Bölüşdürücü Ədalətin normaları cәmiyyәt tәrәfindәn, әsasәn, onun obyektiv qanunları ilә müәyyәnlәşsә dә, özündә subyektivlik, xalqların, nәsillәrin, şәxsiyyәtlәrin mental xüsusiyyәtlәrinin vә iradi qәtiyyәtinin aşkar izlәrini daşıyır. Bölüşdürücü Ədalətin tarixәn formalaşmış üç әsas prinsipi var: hәr kәsә – eyni şeyi (hamlıya bәrabәr miqdarda), hәr kәsә – xidmәtlәrinә görә, hәr kәsә – tәlәbatına görә. Hazırda “hәr kәsә xidmәtlәrinә görә” prinsipi müasir cәmiyyәtlәrdә әsas olaraq qәbul edilir. Digәr prinsiplәr dә mühümdür, lakin onların tәtbiq sahәlәri nisbәtәn dardır; mәs., baza dәyәrlәri olan nemәtlәrin (insan hüquqlarının) bölüşdürülmәsi “ümumi bәrabәrlik” prinsipi ilә hәyata keçirilir, uşaqların sayından asılı olaraq sosial yardımın, yaxud vergi imtiyazlarının ayrılması isә “hәr kәsә tәlәbatına görә” prinsipinә uyğun gәlir.
Bәrabәrlәşdirici Ədalətdә şәxslәrin dәyәrliliyi diqqәtә alınmır. Burada söhbәt ictimai münasibәtlәrin Aristotel tәrәfindәn ixtiyari vә qeyri-ixtiyari mübadilә kimi adlandırılmış iki tipindәn – әşyaların mübadilәsindәn vә cәzalardan gedir. Əşyaların mübadilәsi onların hәqiqi dәyәrlәrinә uyğun hәyata keçirildiyi halda Ədalətli hesab edilir. Bәrabәrlәşdirici Ədalətin mәkanı, әsasәn, bazardır: burada alıcının kimliyi deyil, onun nә qәdәr hesab ödәdiyi mühümdür. Cәzalarda Ədalətli qiymәtlәndirmә cinayәt nәticәsindә vurulmuş zәrәrә adekvat olan ölçünü tapmaqla, cәzanın qaçılmazlığı – cinayәtin kim tәrәfindәn hәyata keçirilmәsindәn asılı olmayaraq cәzanın verilmәsidir. Bölüşdürücü Ədalət, әsasәn, mәişәt sәviyyәsindә (subyektiv ifadә olunmuş aspektdә), bәrabәrlәşdirici Ədalət isә işgüzar (obyektlәşdirilmiş) aspektdә ictimai münasibәtlәrin әxlaqi-tәnzimlәyici әsaslarını yaradır. Konkret cәmiyyәtlәr, adәtәn, Ədalətin bu vә ya digәr formasına (mәs., feodal vә sosialist cәmiyyәtlәri bölüşdürücü, burjua cәmiyyәtlәri isә bәrabәrlәşdirici Ədalətә) üstünlük versәlәr dә, onların hәr birindә hәr iki forma tәmsil olunur.
== [[İslam]]da ədalət ==
| |||