İşraqilik: Redaktələr arasındakı fərq

İşraqilik təlimində ağıl və düşünməyə verilən əhəmiyyət həmçinin “kəşf” üsulunun mötəbərliyini isbatlama cəhdlərində öz əksini tapmışdır. Məsələn, Sührəvərdiyə görə, rasional təfəkkür (müaqələ) təkcə “kəşf” üsulunu iqrar və öyrətmədə kara gəlir. O, bilikləri kəsbdə məhduddur, ikinci dərəcəlidir<ref name=":2" />. Mühüm olaraq qeyd edək ki, işraqilik fəlsəfəsinin “kəşf” anlayışı sufi likdəki eyniadlı anlayışdan fərqlənir. Habelə işraqi filosofl arının “həds” (intuisiya) üsulunu Platonun, yeniplatonçular və İbn Sinanın müraciət etdikləri eyniadlı məfh umdan fərqləndirmək lazımdır. Belə ki Sührəvərdi “kəşf” və ya “mükaşəfə” dedikdə “həqiqətin qəlbə “açılması”nı, “əqli həqiqətlərin birdən-birə, ilham yolu ilə dərki”ni və “yarıyuxulu vəziyyətdə ikən «örtüy»ün qalxaraq bəzi sirlərin aşkar olması”nı nəzərdə tuturdu. Lakin bu 176 “kəşf” bütövlükdə içə aid subyektiv proses olmayıb, əsasən xarici aləmlə, əşyalar dünyası ilə əlaqədardır. Bu səbəbdən “kəşf” əsasında təkcə “nəfsə aid” həqiqətləri deyil, həm də canlılara və fi ziki aləmə dair bəzi hadisə və əlaqələri öyrənmək mümkündür. Bu baxımdan işraqiliyin “kəşf”i ilə sufi liyin “vəcd” (daxilən cuşa gəlmək) və “səkr” (batini susalma, mənəvi sərxoşluq) hallarını özündə birləşdirən “kəşf”i ayrı-ayrı anlayışlardır. [[Platon]], yeniplatonçular və İbn Sina yaradıcılığında öyrənilən “həds” (intuisiya) isə rasional prosesdir və işraqi fəlsəfəsində təsis edilən «mənəvi» intuisiya məfh umunun antipodudur. Sonralar işraqilik fəlsəfəsinin Qərbdəki – Əndəlüsdəki əsas təmsilçisi İbn Tüfeyl (1106-1186) bu problemi hərtərəfl i şəkildə araşdıracaq, sufi “vəcd”i və işraqilik “kəşf”i arasındakı fərqləri əsaslı şəkildə izah edəcəkdi<ref name=":2" />.

Metodologiya baxımından işraqilik fəlsəfəsi məşşailikdən fərqlənsə də, işraqi filosofl ar müsəlman məşşailərinin bəzi iddialarının təsirində qalmışdılar. Hətt a işraqiliyin banisi Sührəvərdi məşşai filosofu İbn Sinaya çox şey borcludur. Bu ona görədir ki, işraqiliyin təməl daşını atan məhz [[İbn Sina]] olmuşdur. Belə ki İbn Sina ömrünün sonlarına yaxın rasional intuisiya üsuluna əsaslanan Şərq fəlsəfəsi təsis etməyə cəhd göstərmişdi. Bu fəlsəfi təlimin adı “əl-hikmə əl-məşriqiyyə”, yəni “Şərq hikməti (fəlsəfəsi)” olmalı idi. Onun bu barədə yazdığı “Hikmət əl-məşriqiyyin” kitabından bizə təkcə “Məntiq əl-məşriqiyyin” adlı fəsil gəlib çatıb<ref name=":3" />. Sührəvərdi İbn Sinanın alleqoriya və rəmzlərə aid əsərlərini oxumuş, eyni 177 məzmunda kitablar qələmə almış, bəzilərini isə fars dilinə tərcümə etmişdir. Bu səbəbdən bəzi müəlliflər (Seyyid Hüseyn Nəsr və başqaları) bildirirlər ki, işraqilik fəlsəfəsini yaradarkən Sührəvərdi İbn Sinanın son əsərlərindən, ələlxüsus “əl-İşarat və ət-tənbihat” kitabının “Məqamat əl-arifi n” fəslindəki ideyalardan təsirlənmişdir<ref>Nasr Seyyid Hüseyin. Şihâbeddin Sühreverdi Maktûl / İslam düşüncesi tarihi / M.M.Şərifin redaktorluğu ilə. 4 cilddə, I c., İstanbul, 1990, c. 1, s. 417.</ref>. Yuxarıda göstərmişdik ki, işraqilik təlimini işləyib-hazırlayan Sührəvərdi [[Aristotel|Aristotelin]] “xeyir-dua”sını aldığını iddia edirdi. Bu səbəbdən onun fəlsəfi ideyaları və məşşailik fəlsəfəsinin əsas müddəaları arasında oxşar cəhətlər mövcuddur. Məsələn, varlığı “zəruri” və “mümkün” növlərinə ayıran məşşailər kimi işraqilər də varlığı təmsil edən işığı mütləq, substantiv (ən-nur əl-mücərrəd və ya ən-nur əl-cövhəri) və nisbi, aksidental (ən-nur əl-ərəzi) olmaqla iki növdə qruplaşdırırdılar. Həmçinin işraqilikdə varlıq aləminin iyerarxik strukturu Farabi və İbn Sinanın “südur” təliminə müvafi qdir. Fərq məşşai “ağılları”nın yerini işraqi “nurları”nın tutmasında, “südur” sözünün “işraq” sözü ilə əvəzlənməsindədir<ref>محمد علي أبي ريان. تاريخ الفكر الفلسفي في االسالم. بيروت: دار النحضة العربية، 1973 s. 410-411.</ref> (191, 410-411). Həmçinin məşşailər və işraqilər peyğəmbərliyin rasional izahında həmrəydirlər; işraqilərə görə, peyğəmbərlik peyğəmbərlər tərəfi ndən “kəşf” və “ilham” yolu ilə nur mənbəyindən biliklərin kəsb edilməsidir<ref name=":4">İslam ansiklopedisi: 32 cilddə, İstanbul (Ankara): Türkiye Diyanet Vakfı, 1998-2009, c. XXIII, s. 437.</ref>. Məşşailər də peyğəmbərləri “həds” (intuisiya) və “təxəyyül” ilə “fəal ağıl”dan bilik əxz edən subyektlər kimi nəzərdən keçirirdilər. Teosofi stlər “feyz” yolu ilə “Nurların nuru”ndan, filosoflar isə təfəkkür və əqli mühakimə (nəzər) sayəsində “fəal ağıl”dan biliklər əldə edirlər.