Vikipediya

Azərbaycan dilində alınma sözlər: Redaktələr arasındakı fərq

Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Teqlər: Vizual redaktor Mobil redaktə Mobil veb redaktə
kRedaktənin izahı yoxdur
Sətir 1:
 
Dilimizdəki sözlər mənşəyinə görə iki qrupa bölünür: əsl Azərbaycan sözləri, və alınma sözlər. Dilimizin lüğət tərkibindəki sözlərin böyük əksəriyyətiçoxluğu (xüsusiləözəlliklə say, əvəzlik və feillərin, demək olar ki, hamısı) milli mənşəli sözlərdir. Başqa xalqlarla müəyyən əlaqələr nəticəsində dilimizə çoxlu alınma sözlər də keçmişdir. Alınma sözlər iki qrupa bölünür:
 
1.# Ərəb və fars dillərindən alınma sözlər.
2.# Avropa dillərindən alınma sözlər.▼
 
▲2. Avropa dillərindən alınma sözlər.
 
Ərəb və fars dillərindən alınma sözlərin çoxu fəal ümumişlək sözlərdir və onları əsl Azərbaycan sözlərindən fərqləndirmək çətindir. Məsələn:Örnəyən, ''kitab'', ''alim'', ''dünya'', ''məktəb'', ''tələbə'', ''şagird'' və sbaşqaları.
Alınma sözləri müəyyən etmək üçün əsl Azərbaycan sözləri üçün səciyyəvi olmayan xüsusiyyətləri bilmək zəruridir:
 
1.# Sözdə iki saitin yanaşı işlənməsi: Örnәk: ''ailə'', ''zəif'', ''səadət'', ''müəllim'', ''sual'', ''maaş'', ''bədii'', ''mətbəə'' və başqa.
# Sözdə uzun tələffüz olunan saitin işlənməsi (Avropa mənşəli sözlərdə uzun tələffüz olunan sait olmur): Örnәk: ''aləm'', ''məna'', ''elan'', ''xüsusi'', ''səliqə'' və başqa.
Məsələn: ailə, zəif, səadət, müəllim, sual, maaş, bədii, mətbəə və s.
# Sözün "r" samiti ilə başlanması: Örnәk: ''rezin'', ''rayon'', ''rəssam'', ''rəf'', ''rəndə'' və başqa.
4.# Sözdə j "" samitinin işlənməsi (istər sözün əvvəlində, sonunda, istərsə də ortasında).: MəsələnÖrnәk: ''janr'', ''müjdə'', ''əjdaha'', ''qaraj'', ''jurnal'', ''montaj'' və sbaşqa. ''Qıjı'', Qıjıltı''qıjıltı'' kimi sözlər istisnadır.▼
5.# Vurğusu son hecaya düşməyən sözlərin çoxu (''bayaq'', ''bildir'', ''dünən'', ''necə'', ''ancaq'', ''yalnız'', ''sanki'' və s. kimi əsl Azərbaycan sözləri istisnadır).: Örnək: ''kabel'', ''kompüter'', ''kalkulyator'', ''biologiya'' və başqa.▼
# Sözdə ahəng qanununun pozulması (''ilıq'', ''işıq'', ''inam'', ''ilxı'', ''ildırım'', ''işartı'', ''islanmaq'', ''tikan'', ''elat'', ''gedişat'' kimi sözlər və bəzi iki sözün birləşməsindən yaranan sözlər istisnadır): Örnәk: ''məktub'', ''vəfa'', ''ticarət'' və başqa.
7.# Təkhecalı sözlərin sonunda eyni samitlərin işlənməsi – Örnәk: ''sirr'', ''həll'', ''hiss'', ''xətt'', ''tibb'', ''hədd'' və sbaşqa.▼
8.# Qoşa "yyy" samitli sözlərin hamısı.▼
9.# Tərkibində "q" samitinin kar qarşılığı "k" səsi olan sözlərin çoxu – Örnәk: ''kolxoz'', ''klub'', ''tank'', ''xalq'', ''şəfəq'', ''əxlaq'' və sbaşqa.▼
Məsələn# Fleksiyaya uğrayan (kökü içəridən dəyişən) sözlər: Örnək: (ərəb mənşəli sözlər) ''nəsr-'' − ''nasir-'' − ''mənsur''; ''şəkil-'' − ''təşkil-'' − ''mütəşəkkil''; ''eşq-'' − ''aşiq-'' − ''məşuq-'' − ''məşuqə'' və sbaşqa.▼
11.# Sonu -at şəkilçisi ilə bitən sözlər: Örnək: ''məlumat'', ''hesabat'', ''mühasibat'', ''tələbat'' və sbaşqa.▼
# "O" kimi yazılıb "a" kimi oxunan sözlər: Örnək: ''kompüter'', ''oktyabr'' və başqa.
# Ərəb və fars dillərindən alınma sözlər isə "la-, na-, bi-, ba-" ön şəkilçiləri ilə birlikdə dilimizə daxil olmuşdur (''nadinc'' və ''nakişi'' sözləri istisna hal olaraq milli mənşəlidir): Örnək: ''laməkan'', ''laqeyd'', ''naşükür'', ''naməlum'' və başqa.▼
# Məktəb, təhsil, din və ilahiyyatla bağlı sözlərin çoxu da ərəb və fars dillərindən alınma sözlərdir.: MəsələnÖrnək: ''məktəb'', ''məktub'', ''kitab'', ''katib'', ''dərs'', ''tədris'', ''mədrəsə'', ''sinif'', ''elm'', ''Allah'', ''rəbb'', ''islam'', ''peyğəmbər'', ''məscid'', ''müsəlman'', ''inam'', ''namaz'', ''səcdə'', ''ilahi'', ''oruc'', ''həcc'', ''molla'', ''axirət'', ''cənnət'', ''şeytan'', "''Əkbər'', ''Zəhra'', ''Ömər'', ''Cəfər'', ''Həsən'', ''Əli'', ''Fatma"'' və sbaşqa.▼
# Sözün əvvəlində iki samitin yanaşı gəlməsi də əsl Azərbaycan sözləri üçün səciyyəvi xüsusiyyətözəllik deyil. MəsələnBelə sözlər, əsasən, Avropa mənşəli alınma sözlərdir: Örnək: ''plan'', ''prospekt'', ''şkaf'', ''tramplin'' və sbaşqa.▼
# Dilimizdə fars dilindən keçən sözlərin əksəriyyəti poetik ifadələr və sözlərdir.: MəsələnÖrnək: ''gül'', ''bülbül'', ''bahar'', ''payız'', ''dilbər'' və sbaşqa.▼
 
<br />
2. Sözdə uzun tələffüz olunan saitin işlənməsi.
Məsələn: aləm, məna, elan, xüsusi, səliqə və s.
Avropa mənşəli sözlərdə uzun tələffüz olunan sait olmur.
 
* Rus dilindən keçmiş sözlər: ''samovar'', ''paraxod'', ''zavod'', ''vedrə'' və sbaşqa.▼
3. sözün r samiti ilə başlanması.
* Latın dilindən keçən sözlər: ''direktor'', ''respublika'', ''konstitusiya'' və sbaşqa.▼
Məsələn: rezin, rayon, rəssam, rəf, rəndə və s.
* Alman dilindən keçən sözlər: ''veksel'', ''kurort'', ''qalstuk'', ''şayba'' və sbaşqa.▼
 
* İngilis dilindən keçən sözlər: ''klub'', ''mitinq'', ''trolleybus'', ''keks'', ''futbol'', ''rels'', ''basketbol'' və sbaşqa.▼
▲4. Sözdə j samitinin işlənməsi (istər sözün əvvəlində, sonunda, istərsə də ortasında). Məsələn: janr, müjdə, əjdaha, qaraj, jurnal, montaj və s. Qıjı, Qıjıltı kimi sözlər istisnadır.
 
▲5. Vurğusu son hecaya düşməyən sözlərin çoxu (bayaq, bildir, dünən, necə, ancaq, yalnız, sanki və s. kimi əsl Azərbaycan sözləri istisnadır).
 
6. Sözdə ahəng qanununun pozulması.
Məsələn: məktub, vəfa, ticarət və s. (ilıq, işıq, inam və s. əsl Azərbaycan sözləri istisnadır).
 
▲7. Təkhecalı sözlərin sonunda eyni samitlərin işlənməsi – sirr, həll, hiss, xətt, tibb, hədd və s.
 
▲8. Qoşa "yy" samitli sözlərin hamısı.
 
▲9. Tərkibində "q" samitinin kar qarşılığı "k" səsi olan sözlərin çoxu – kolxoz, klub, tank, xalq, şəfəq, əxlaq və s.
 
10. Fleksiyaya uğrayan (kökü içəridən dəyişən) sözlər:
▲Məsələn: (ərəb mənşəli sözlər) nəsr-nasir-mənsur; şəkil-təşkil-mütəşəkkil; eşq-aşiq-məşuq-məşuqə və s.
 
▲11. Sonu -at şəkilçisi ilə bitən sözlər: məlumat, hesabat, mühasibat, tələbat və s.
 
Bu xüsusiyyətləri daşıyan sözlərin hamısı alınma sözlərdir.
 
▲Ərəb və fars dillərindən alınma sözlər isə "la-, na-, bi-, ba-" ön şəkilçiləri ilə birlikdə dilimizə daxil olmuşdur.
Məsələn: laməkan, laqeyd, naşükür, naməlum və s.
Nadinc və nakişi sözləri istisna hal olaraq milli mənşəlidir.
 
▲Məktəb, təhsil, din və ilahiyyatla bağlı sözlərin çoxu da ərəb və fars dillərindən alınma sözlərdir. Məsələn: məktəb, məktub, kitab, katib, dərs, tədris, mədrəsə, sinif, elm, Allah, rəbb, islam, peyğəmbər, məscid, müsəlman, inam, namaz, səcdə, ilahi, oruc, həcc, molla, axirət, cənnət, şeytan, "Əkbər, Zəhra, Ömər, Cəfər, Həsən, Əli, Fatma" və s.
 
▲Sözün əvvəlində iki samitin yanaşı gəlməsi də əsl Azərbaycan sözləri üçün səciyyəvi xüsusiyyət deyil. Məsələn: plan, prospekt, şkaf, tramplin və s.
Belə sözlər, əsasən, Avropa mənşəli alınma sözlərdir.
▲Dilimizdə fars dilindən keçən sözlərin əksəriyyəti poetik ifadələr və sözlərdir. Məsələn: gül, bülbül, bahar, payız, dilbər və s.
 
▲Rus dilindən keçmiş sözlər: samovar, paraxod, zavod, vedrə və s.
 
▲Latın dilindən keçən sözlər: direktor, respublika, konstitusiya və s.
 
▲Alman dilindən keçən sözlər: veksel, kurort, qalstuk, şayba və s.
 
▲İngilis dilindən keçən sözlər: klub, mitinq, trolleybus, keks, futbol, rels, basketbol və s.
 
Alınma sözlərin bir çoxunun dilimizdə qarşılığı vardır. Lakin bu, nitqdə alınma sözlərdən qaçmağa əsas vermir. Alınma sözlərdən elmi, qismən də, bədii və publisistik üslublarda termin kimi istifadə etmək mümkündür. Lakin danışıqda, məişət üslubunda onlardan istifadə olunmasına ehtiyac yoxdur.
Sətir 61 ⟶ 37:
Alınma sözlərin bir çoxu nitqimizi zənginləşdirir, onu dəqiq və ifadəli edir. Lakin onlardan yerli-yersiz istifadə etmək dili korlamağa gətirib çıxarır.
 
Dilimizə müxtəlif dillərdən söz keçdiyi kimi, başqa dillərə də Azərbaycan sözləri daxil olmuşdur. MəsələnÖrnəyən, fars dilində ''ordu'', ''bağ'', ''boran'', ''boşqab'' sözləri; rus dilində işlənən ''kərpic'' (ruscada kirpiç), ''karandaş'', ''ütü'' (utyuq), ''sandıq'' (sunduk) və s.başqa sözlər bizim dilimizdən keçmişdir.
 
==Istinadlarİstinadlar==
{http://azgrammar.top/alinma-sozl-r/}
 
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/wiki/Azərbaycan_dilində_alınma_sözlər"