Kürdüstan: Redaktələr arasındakı fərq

'''Kürdüstan'''<ref>{{ASE|6|47|Kürdüstan}}</ref> (tələffüzü: {{IPA|kyɾd'y'stɑn}}; {{lang-ku|Kurdistan/کوردستان}}, {{comment|translit.|transliterasiya|transliterasiya}} ''Kurdıstan'', {{audio|Kurdistan.ogg|qulaq as}}; mənası – "''Kürdlərin ölkəsi''")<ref name="BritannicaKurdistan">{{Cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/place/Kurdistan |title=Kurdistan |encyclopedia=[[Britannika Ensiklopediyası|Encyclopædia Britannica Online]] |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180911154425/https://www.britannica.com/place/Kurdistan |archivedate=November 25, 2018 |accessdate=August 6, 2019 |language=en }}</ref> və ya '''Böyük Kürdüstan'''<ref>{{Cite web |first=Azər |last=Rəşidoğlu |url=https://sputnik.az/world/20190116/418961564/amerikann-yaxin-sherqde-xain-plani.html |title=Yaxın Şərqdə xain plan: "Böyük Ermənistan", "Böyük Kürdüstan" və "Böyük İsrail" |accessdate=August 28, 2019 |website=sputnik.az |publisher=Sputnik |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190828124450/https://sputnik.az/world/20190116/418961564/amerikann-yaxin-sherqde-xain-plani.html |archivedate=August 28, 2019 |date=January 16, 2019 |language=az }}</ref> — [[kürdlər]]<nowiki/>in əhalisinin böyük əksəriyyətini təşkil etdiyi,<ref name="Zaken">{{Cite book |last=Zeyken |first=Mordekay |year=2007 |title=Jewish Subjects and Their Tribal Chieftains in Kurdistan: A Study in Survival |quote="Kurdistan was never a sovereign state, though the area with an ethnic and linguistic majority of Kurdish population is defined as Kurdistan." |publisher=BRILL |location=Leyden, Niderland |isbn=9789004161900 |pages=1–2 |language=en }}</ref> kürd mədəniyyətinin, dillərinin və milli kimliyinin tarixən əsaslandığı coğrafi-mədəni vilayət.<ref>{{Cite book |first=M. T. |last=O'Shi |title=Trapped between the map and reality: geography and perceptions of Kurdistan |page=258 |publisher=Routledge |year=2004. |language=en }}</ref> Kürdüstan təxminən [[Zaqros dağları]]<nowiki/>nın şimal-qərbini və [[Tavr dağları]]<nowiki/>nın şərqini əhatə edir.<ref>{{Cite web |url=http://concise.britannica.com/ebc/article-9046469/Kurdistan |title=Kurdistan |archiveurl=http://archive.is/z7Wp |archivedate=July 8, 2012 |work=[[Britannica Concise]] |language=en }}{{dead link}}</ref> Ərazi kürd [[İrredentizm|irredentist]] iddialarına uyğun gəlir.

[[İraq Kürdüstanı]] ilk dəfə muxtariyyəti [[İraq#Hökumət|İraq hökuməti]] ilə razılığa gəldikdən sonra, 1970-ci ildə qazanmışdır və onun federal İraq Respublikası daxilində muxtar varlıq kimi statusu 2005-ci ildə yenidən təsdiq edilmişdir.<ref>{{Cite web |title=İraq Konstitusiyası, maddə 113 |publisher=[[İraq|İraq hökuməti]] |accessdate=August 6, 2019 |website=Constituteproject.org |url=https://www.constituteproject.org/constitution/Iraq_2005.pdf?lang=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190515162844/https://www.constituteproject.org/constitution/Iraq_2005.pdf?lang=en |archivedate=May 15, 2019 |language=en }}</ref> İranda [[Kürdüstan ostanı|Kürdüstan adlı bir ostan]] var, ancaq muxtariyyətə malik deyil. [[Suriyada vətəndaş müharibəsi]]<nowiki/>ndə vuruşan kürd milisləri – [[Suriya Demokratik Qüvvələri]] şimali Suriyanın böyük qisminin nəzarətini ələ ala bilmişdir. Bunun səbəbi Suriya Prezidenti [[Bəşər Əsəd]]<nowiki/>ə sadiq olan Suriya hökumətinin qüvvələri başqa yerlərdə vuruşmaq üçün oradan çəkilməsi idi. Öz hökumətlərini təşkil edən Suriya kürdləri Suriya hökumətini müharibədən sonra ərazidə muxtar vilayət təsis etməyə çağırırlar.<ref>{{Cite news |title=Kurds seek autonomy in democratic Syria |publisher=BBC |url=https://www.bbc.co.uk/news/av/world-middle-east-19291072/kurds-seek-autonomy-in-a-democratic-syria |language=en |accessdate=August 6, 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190630181221/https://www.bbc.co.uk/news/av/world-middle-east-19291072/kurds-seek-autonomy-in-a-democratic-syria |archivedate=June 30, 2019 |date=August 16, 2012 }}</ref>

[[Kürdlər|Kürd]] adının əsl mənşəyi haqqında alimlər tərəfindən bir səs çoxluğu qəbul edilməyib, lakin bir nəzəriyyəyə görə, kürd etnonimi [[Pəhləvi dili]]<nowiki/>ndə "köçəri" mənasını verən {{Lang|pal|''𐭪𐭥𐭫𐭲'', ''kwrt-''}} sözündən törəmişdir. [[Fars dili|Fars]] əsilli {{Lang|fa|''-stan''}} ({{Dil-fa|ـستان‎}}) şəkilçisi ölkələr və vilayətlər üçün istifadə edilir.<ref>{{Cite web |title=-stan |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=-stan |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180624093000/https://www.etymonline.com/word/-stan |archivedate=June 24, 2018 |publisher=Online Etymology Dictionary |language=en |accessdate=August 6, 2019 }}</ref><ref>{{Cite web |title=sta |url=http://dictionary.obspm.fr/index.php?formSearchTextfield=%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&formSubmit=Search&showAll=1 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150914014836/http://dictionary.obspm.fr/index.php?formSearchTextfield=%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86&formSubmit=Search&showAll=1 |archivedate=September 14, 2015 |publisher=An Etymological Dictionary of Astronomy and Astrophysics English-French-Persian |language=en |accessdate=August 6, 2019 }}</ref> Toponimin [[Azərbaycan dili]]<nowiki/>ndəki birbaşa mənası – "Kürdlər ölkəsi".<ref name="BritannicaKurdistan" />

Kürdüstanın qədim adlarından biri də [[Korduyena]]<nowiki/>dır.<ref name="A.D. Lee, 1991 pp. 366–374" /><ref>{{Cite journal |first=N. |last=Maqsudyan |title=Early Armenia as an Empire: The Career of Tigranes III, 95–55 BC |journal=Journal of the Royal Central Asian Society |volume=39 |issue=2 |date=April 1952 |page=156–163 |language=en }}</ref> Kürdüstan qədim dövrlərdə [[ermənilər]] tərəfindən {{Lang|hy|''Կորճայք'', ''Korçayk''}}, [[yunanlar]] tərəfindən {{Lang|gr|''Κορδυηνή'', ''Kordini''}}, [[latınlar]] tərəfindən {{Lang|la|''Gordyene'', ''Gordiyene''}}, [[yəhudilər]] tərəfindən isə {{Lang|he|''קרטיגיני'', ''Kartigini''}} adlandırılmışdır.

Toponimin indiki mənası yazılı mənbələrdə ilk dəfə XII əsrdə [[Böyük Səlcuq sultanları|Böyük Səlcuq Sultanı]] [[Sultan Səncər|Səncər]] tərəfindən qurulan, müasir [[İran]]<nowiki/>ın [[Həmədan]], [[Kirmanşah]], [[Dinavər]] və [[Sənəndəc]] şəhərlərini<ref name="Strohmeier1">{{Cite book |first=Martin Ştromeyyer |last=Lalə Yalçın-Hekmann |title=Die Kurden |volume=2. Aufl. |location=Münhen |year=2003 |page=20 |language=de }}</ref> əhatə edən vilayət üçün istifadə edilmişdir.<ref name="Irak">{{Cite book |first=Kərim |last=Yıldız |title=Irak Kürtleri |publisher=Belge Yayınları |location=İstanbul |year=June 2005 |ISBN=975-344-329-3 |page=21–22 |language=tr }}</ref>

Kürdüstan qədim dövrlərdə heterogen bir ərazi idi.<ref>{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=I9mr6OgLjBoC&pg=PA74 |title=The Kurds: A concise handbook |isbn=978-0-8448-1727-9 |last=İzadi |first=Mehrdad R. |publisher=Taylor & Francis |year=1992 |page74 |language=en }}</ref> Qədim dövrdə Kürdüstanda [[lulubilər]],<ref name="bois">{{Cite book |first=Tomas |last=Boys |title=The Kurds |page=10 |year=1966 |url=https://books.google.az/books/about/The_Kurds.html?id=-FVtAAAAMAAJ&redir_esc=yi|publisher=Khayats |language=en }}</ref> [[kutilər]], [[hürrilər]], [[Korduyena|karduçilər]],<ref name="Ilya Gershevitch 1985, p. 257">{{Cite book |first=İlya Gerşevich |last=Uilyam Beyn Fişer |title=The Cambridge History of Iran: The Median and Achamenian Periods |page=257 |publisher=Cambridge University Press |location=Kembric |year=1985 |isbn=978-0-521-20091-2 |language=en }}</ref> [[mannalılar]] və [[ermənilər]] kimi müxtəlif tayfalar yaşamıdır.<ref>{{Cite web |url=http://kurdistanica.com/english/history/articles-his/his-articles-02.html |title=Exploring Kurdish Origins |first=Mehrdad |last=R. İzadi |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080501191513/http://kurdistanica.com/english/history/articles-his/his-articles-02.html |archivedate=May 1, 2008 |language=en }}</ref> Mannalıların əsl yurdu [[Urmiya gölü]]<nowiki/>nün şərqində və cənubunda yerləşirdi.<ref>{{Cite web |url=http://www.britannica.com/eb/article-9050086 |title=Mahabad |publisher=[[Britannika Ensiklopediyası|Britannica Online Encyclopedia]] |website=Britannica.com |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181121205225/https://www.britannica.com/eb/article-9050086 |archivedate=November 21, 2018 |accessdate=August 6, 2019 |language=en }}</ref> Vilayət [[II Kir|Midiliya Kir]]<ref>{{Cite web |url=http://www.timesifters.org/the-ancient-roots-of-the-kurds/ |title=Liberated Kobani, Kurds Take Pride Despite the Devastation |chapter=THE ANCIENT ROOTS OF THE KURDS |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180120183013/http://www.timesifters.org/the-ancient-roots-of-the-kurds/ |website=Time Sifters |publisher=The New York Times |date=January 1, 2015 |first=T. |last=Aranqo |archivedate=January 20, 2018 |language=en }}</ref> və [[I Dara|Böyük Dara]]<nowiki/>nın<ref>{{Cite web |url=https://ekurd.net/mismas/articles/misc2013/5/state7088.htm |title=Who Used Darius the Great to divide Persian and Medes (Kurds) People? |date=May 18, 2013 |first=Həmma |last=Mirvaisi |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131117013050/http://www.ekurd.net/mismas/articles/misc2013/5/state7088.htm |archivedate=November 17, 2013 |website=Ekurd.net |publisher=Ekurd Daily |language=en }}</ref> hakimliyi dövründə fars [[Əhəmənilər dövləti|Əhəməni dövləti]]<nowiki/>nin hakimiyyəti altına girmişdir.

E.ə. III minillikdə yaşamış [[lulubilər]]<nowiki/>in yurdu Lulubum adlanırdı. Həmin ərazi indiki [[İraq]]<nowiki/>ın [[Zaqros dağları]]<nowiki/>nın Şəhr-i Zor düzənliyini və [[İran]]<nowiki/>ın [[Kirmanşah ostanı]]<nowiki/>nı əhatə edirdi.<ref>{{Cite book |last=Hemblin |first=Uilyam C. |title=Warfare in the Ancient Near East to 1600 BC |year=2006 |publisher=Routledge |page=115–116 |url=https://books.google.com/books?id=biyDDd0uKGMC&pg=PT115 |language=en }}</ref> [[Lulubi dili]] təyin edilməmiş bir dil hesab edilir,<ref name="Gonzalo Rubio">{{Cite book |first=Qonsalo |last=Rubio |url=https://www.academia.edu/879442/The_Languages_of_the_Ancient_Near_East_in_A_Companion_to_the_Ancient_Near_East_2nd_ed._2007_ |chapter=The Languages of the Ancient Near East |title=A Companion to the Ancient Near East, 2nd ed., 2007) |publisher=Blackwell Publishing |accessdate=August 8, 2019 |language=en }}</ref> çünki onların nə ədəbiyyatı, nə də ki yazısı var idi. Buna görə də onların dili [[Elam dili|elam]], [[Hürrilər|hürri]], [[Şumer dili|Şumer]], [[Akkad dili|Akkad]], [[Het dövləti|het]] və [[Amoritlər|amorit]] kimi dövrün qonşu dilləri ilə əlaqələndirilə bilinməz. Lulubilərin yaşadığı dövr [[İrandilli xalqlar]]<nowiki/>ın əraziyə köçündən əsrlər əvvəl olmuşdur. Yəni, lulubilərin indiki kürdlərlə heç bir tarixi, mədəni, linqvistik və ya genetik bir əlaqəsi yoxdur. Buna baxmayaraq, [[İqor Dyakonov]] iddia edir ki, lulubilər dağlarda yaşayırdılar və onların dilləri elam dilinə bənzəyirdi.<ref>{{Cite web |date=February 5, 2016 |url=http://www.knizhnyj-larek.ru/news/aleksandr-leonidov-lullubejstvo-fenomen-drevnej-istorii/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180111091918/http://www.knizhnyj-larek.ru/news/aleksandr-leonidov-lullubejstvo-fenomen-drevnej-istorii |archivedate=December 25, 2018 |last=Leonidov |first=Aleksandr |title=Луллубейство — феномен древней истории |language=ru |accessdate=August 8, 2019 }}</ref> Ehtimal olunur ki, lulubi termininin özü hürri mənşəlidir.<ref name="Gonzalo Rubio" />

E.ə. III–I minilliklərdə [[Zaqros dağları]] ətrafında yaşamış qədim [[kutilər]]<nowiki/>in yurdu Kutiyum adlanırdı.<ref name="iranicagutians">{{Cite web |last=Van de Miyeroop |first=Mark |title=GUTIANS |url=http://www.iranicaonline.org/articles/gutians |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181229075210/http://www.iranicaonline.org/articles/gutians |archivedate=December 29, 2018 |website=www.iranicaonline.org |publisher=[[Encyclopædia Iranica]] |accessdate=August 8, 2019 |date=December 15, 2002 |language=en }}</ref> Onlar e.ə. XXII əsrdə [[Mesopotamiya]]<nowiki/>nın əhəmiyyətli bir hissəsini idarə edirdilər. E.ə. III minillikdə [[Akkad|Akkad imperiyası]]<nowiki/>nı süquta uğradan kutilər, daha sonra sonra Zaqros dağlarına doğru irəliləyərək [[Cəzirə|Yuxarı Mesopotamiya]]<nowiki/>da bir neçə nəsil [[Şumer|Şumer dövləti]]<nowiki/>nə hökmranlıq etdilər. Şumer lövhələrində kutilərin barbar bir xalq olduğu qeyd edilir. Axırıncı kuti kralı [[Tirikan]]<nowiki/>ın [[Uruk|Uruk şəhəri]]<nowiki/>ndə qubernator olan və daha sonra kutilərə qarşı üsyan qaldıran [[Utuxenqal]] tərəfindən məğlub edilməsilə kuti hökmdarlığı sona çatır.<ref name="ox">{{Cite web |url=http://etcsl.orinst.ox.ac.uk/cgi-bin/etcsl.cgi?text=t.2.1.6&display=Crit&charenc=gcirc&lineid=t216.p1#t216.p1 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180830004914/http://etcsl.orinst.ox.ac.uk/cgi-bin/etcsl.cgi?text=t.2.1.6&display=Crit&charenc=gcirc&lineid=t216.p1#t216.p1 |archivedate=August 30, 2018 |publisher=The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature |website=etcsl.orinst.ox.ac.uk |title=The victory of Utu-ḫeĝal |language=en }}</ref>

Kutilərin mənşəyi haqqında çox az məlumat mövcuddur. [[Kuti dili]]<nowiki/>ndə adlardan başqa bir mətn tapılmadığından onun başqa dillərə olan oxşarlığını müəyyən etmək qeyri-mümkündür. Şumer dövlətinin kuti krallının adları onu göstərir ki, onlar [[Şumer dili|Şumer]], [[Akkad dili|Akkad]], [[Hürri dili|hürri]], [[Het dili|het]] və ya [[Elam dili|elam]] dilləri ilə yaxından əlaqəli deyildilər.<ref>{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=8VnAk14pODsC&pg=PA171&dq=The+First+Indo-Europeans+in+History+Henning+Guti&sig=v6HSKC2kfV9TdT3kwg9vxbuEiW4 |last=L. Patton |last=Lori |year=2005 |publisher=Routledge |title=The Indo-Aryan Controversy |language=en }}</ref> [[Valter Bruno Henninq]] təklif etmişdir ki, kral adlarının sonları [[Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu|Sincan]]<nowiki/>da tapılan [[Hind-Avropa dilləri]]<nowiki/>ndən olan [[Toxarlar|toxar dilləri]]<nowiki/>ndəki adlar ilə oxşarlığı var. Bu isə kuti dilini ən qədim yazılı Hind-Avropa dilinə çevirir. Onun fikrinə görə, kutilər daha sonra [[Tarım hövzəsi]]<nowiki/>nə köç ediblər.<ref name="Henning">{{Cite book |first=V. B. |last=Henninq |authorlink=Valter Bruno Henninq |chapter=The first Indo-Europeans in history |page=215–230 |title=Society and History, Essays in Honour of Karl August Wittfogel |location=Haaqa |publisher=Mouton |year=1978 |isbn=978-90-279-7776-2 |url=https://doi.org/10.1515/9783110814453.351 |doi=https://doi.org/10.1515/9783110814453 |language=en }}</ref> [[Tamaz Qamkrelidze|Qamkrelidze]] və [[Vyaçeslav İvanov (filoloq)|İvanov]] Henninqin təklifi üzərində tədqiqat aparmışdılar.<ref>{{Cite journal |first=Tamaz V. Qamkrelidze |last= Vyaçeslav V. Ivanov |title=Первые индоевропейцы на арене истории: прототохары в Передней Азии |journal=[[Qədim tarix jurnalı]] |year=1989 |number=1 |pages=14–39 |language=ru }}</ref><ref>{{Cite journal |first=Tamaz V. Qamkrelidze |last= Vyaçeslav V. Ivanov |url=https://cyberleninka.ru/article/n/indoevropeyskaya-prarodina-i-rasselenie-indoevropeytsev-polveka-issledovaniy-i-obsuzhdeniy-1 |title=Индоевропейская прародина и расселение индоевропейцев: полвека исследований и обсуждений |journal=Dil əlaqələri jurnalı |year=2013 |volume=9 |pages=109–136 |url=http://www.jolr.ru/article.php?id=110 |language=ru }}</ref> Buna baxmayaraq, alimlərin əksəriyyəti bu iki dil qrupunu – kuti və toxar dillərini əlaqələndirmək cəhdinin həqiqətə uyğun olmadığını bildirmişdir.<ref>{{Cite book |url=https://www.amazon.com/Tarim-Mummies-Ancient-Mystery-Earliest/dp/0500283729 |title=The Tarim Mummies |first=Ceyms Patrik |last=Mellori |authorlink=Ceyms Patrik Mellori |location=London |publisher=Thames & Hudson |year=2000 |isbn=978-0-500-05101-6 |page=281–282 |language=en }}</ref>

[[Şəkil:Alexander den stores rike, Nordisk familjebok.jpg|300px|right|thumb|[[Makedoniyalı İsgəndər]]<nowiki/>in imperiyasının xəritəsi. E.ə. IV əsr. Burada Kürdüstan {{Lang|en|''Kard-uchi''}} kimi verilmişdir.]]

[[Türkiyə]]<nowiki/>nin Şərqi Anadolu Regionundakı [[Tunc dövrü|erkən tunc dövrü]]<nowiki/>nə aid xarabalıq yaşayış məntəqələrindən olan [[Kür-Araz mədəniyyəti]]<nowiki/>ndə və [[Suriya]]<nowiki/>da aşkar edilən dulusçuluq nümunələrinin [[hürrilər]]<nowiki/>ə aid olduğu qəbul edilir.<ref>{{Cite book |title=Çavuştepe I |last=Ərzən |first=Afif |year=1988 |publisher=[[Türk Tarix Qurumu|Türk Tarih Kurumu]] |location=Ankara |isbn=9751600294 |language=tr |url=https://books.google.com.tr/books?id=F5LFMgEACAAJ&dq=%C3%87avu%C5%9Ftepe+I&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwiRgqjD5_fJAhWLXCwKHf2LC9UQ6AEIGzAA }}</ref> Hürrilər ilə əlaqədar [[Akkad]] dövrü mənbələrdən onların e.ə. II minilliyin axırlarında [[Cənub-şərqi Anadolu regionu]] və [[Mesopotamiya]]<nowiki/>da yaşadıqları qənaətinə gəlinir.<ref name="TAD">

{{Cite journal |first=Adil |last=Alpman |year=1982 |title=Hurriler |journal=Tarih Araştırmaları Dergisi |volume=14 |issue=25 |page=283–313 |publisher=Ankara Üniversitesi |issn=1015-1826 |url=http://dergiler.ankara.edu.tr/detail.php?id=18&sayi_id=833 |language=tr }}</ref> Bir müddət Akkad Dövlətinin hakimiyyəti altına girən və [[Akkad dili|Akkad yazı dili]]<nowiki/>ndən istifadə edən hürrilər Akkad dövlətinin süquta uğramasından sonra müstəqillik əldə edir, bir cür çarlıqlar qurmağa çalışırlar, lakin [[Şumer|Şumer dövləti]]<nowiki/>nin [[Üçüncü Ur sülaləsi]] dövründə [[Şulgi]]<nowiki/>nin bölgəyə hakim olmasından sonra hürrilər müstəqilliklərini yenidən itirirlər. [[Mari (Suriya)|Mari şəhəri]]<nowiki/>ndə aşkar edilən məktublarda bildirilir ki, [[Turukki|turukkilər]] hürrilərin qida mənbələrini yağmalayıblar.<ref name="Unal">{{Cite book |title=Hititler devrinde Anadolu |volume=1 Cilt |last=Ünal |first=Əhməd |year=2002 |publisher=Arkeoloji ve Sanat Yayınları |location=İstanbul |isbn=9789756561126 |pages=90–91 |language=tr |url=https://books.google.com.tr/books?id=inmrSQAACAAJ&dq=Hititler+Devrinde+Anadolu&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwiT2s716_fJAhXK2ywKHfIBCdUQ6AEIGjAA }}</ref> [[Kayseri]] yaxınlıqlarında yerləşən [[Kültəpə (Kayseri)|Kültəpə]]<nowiki/>də tapılan mixi yazılı mənbələrdə çoxlu hürricə mənbə aşkar edilmişdir. Bu mənbələrdə hürri dilində sözlərin tapılması, bu dövrdə hürrilərin [[Mərkəzi Anadolu regionu|Mərkəzi Anadolu]]<nowiki/>ya qədər təsir göstərdiyini vurğulayır.<ref>{{Cite book |last=Balkan |first=Kamal |year=1957 |title=Letter of King Anum-Hirbi of Mama to King Warshama of Kanish |publisher=[[Türk Tarix Qurumu|Türk Tarih Kurumu Yayınları]] |location=Ankara |language=en |asin=B0007JMK8E |url=https://books.google.com.tr/books?hl=tr&id=l8BiAAAAMAAJ&dq=Letter+of+King+Anum-hirbi+of+Mama+to+King+Warshama+of+Kanish&focus=searchwithinvolume&q=Hurrian }}</ref><ref>{{Cite book |last=Orlin |first=Lui Lourens |year=2007 |title=Life and Thought in the Ancient Near East |publisher=University of Michigan Press |location=Miçiqan |language=en |isbn=9780472099924 |url=https://books.google.com.tr/books?id=f6QWIxP-iscC&printsec=frontcover&dq=Life+and+Thought+in+the+Ancient+Near+East&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwjjt8iHvevJAhUkvnIKHR-GCfIQ6AEIGzAA#v=snippet&q=Hurrian%20Language&f=false }}</ref><ref>{{Cite book |last=Börni |first=Çalrz |year=2004 |title=Historical Dictionary of the Hittites |publisher=Scarecrow Press |location=Toronto |language=en |page=63 |isbn=9780810849365 |url=https://books.google.com.tr/books?id=azPl5Jzv930C&printsec=frontcover&dq=Historical+Dictionary+of+the+Hittites&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwinot6gvuvJAhXL8HIKHbyGCJ0Q6AEIGzAA#v=onepage&q=Mama&f=false }}</ref> [[Babil]] mənbələrində [[Het dövləti|Het]] kralı [[I Mursili]]<nowiki/>nin Babil səfərindən geri qayıdanda hürrilər ilə vuruşduğu yazılır.<ref>{{Cite book |title=Mesopotamian Chronicles |last=Qlazzner |fist=Jan-Jak |year=2004 |publisher=Brill |location=Boston |language=en |page=273 |isbn=9789004130845 |url=https://books.google.com.tr/books?id=5gUNVtrlr28C&printsec=frontcover&dq=Jean-Jacques+Glassner&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwiG1qvb7vfJAhXDDywKHY3wBgUQ6AEIJDAB#v=onepage&q&f=false| erişimtarihi=Aralık 2015 }}</ref>

[[I Suppiluliuma]]<nowiki/>nın Het taxt-tacına sahiblənməsindən sonra hetlər regionda yenidən güclənməyə başladılar. Suppiluliumanın ilk işi [[Kissuvatna dövləti|Kissuvatna Dövləti]]<nowiki/>ni bir müqavilə ilə hetlərdən asılı vəziyyətə salmaq, daha sonra isə [[Vasukani]] şəhərinə yürüş edərək Hürri və Mitanni dövlətlərini işğal etmişdir. Buna baxmayaraq, I Suppiluliumanun ölümündən sonra bölgədəki het hökmranlığı zəifləmiş və Hürri ilə Mitanni dövlətləri özlərini idarə etməyə başlayırlar. Dövlətin varlığı [[Assuriya]] kralı [[I Tukulti-Ninurta]] dövrünə (e.ə. 1244–1208-ci illər)<ref>{{Cite book |title=The End of the Bronz Age |last=Drüs |first=Robert |year=1995 |publisher=Princeton University Press |location=Nyu-Cersi |language=en |isbn=9780691025919 |page=17 |url=https://books.google.com.tr/books?id=bFpK6aXEWN8C&printsec=frontcover&hl=tr#v=onepage&q&f=false }}</ref> qədər davam etmişdir.<ref name="ECA">{{Cite book |title=Eskiçağ Uygarlıkları |last=Bahar |first=Həsən |year=2014 |publisher=Kömen Yayınları |location=Konya |isbn=9789756527627 |page=200 |language=tr |url=https://books.google.com.tr/books?id=l6sUmwEACAAJ&dq=Eski%C3%A7a%C4%9F+Uygarl%C4%B1klar%C4%B1&hl=tr&sa=X&ved=0ahUKEwj60dje_vfJAhVGhywKHWEQBeQQ6AEIIzAA }}</ref>

Əsası [[Selevkilər imperiyası]]<nowiki/>nın süqutundan sonra qoyulan [[Korduyena|Korduyena krallığı]] [[Van gölü]]<nowiki/>nün cənubu və cənub-şərqində, [[İran]] və [[Mesopotamiya]]<nowiki/>nın arasında yerləşirdi.<ref>{{Cite book |url=http://www.bartleby.com/65/ku/Kurds.html |chapter=Kurds |title=The Columbia Encyclopedia |edition=Sixth Edition |publisher=Columbia University Press |year=2001–07 |language=en }}</ref> Korduyena krallığı e.ə. 189-cu ildən e.ə. 384-cü ilə qədər bir-birləri ilə mübarizə aparan [[Parfiya]] və [[Roma İmperiyası|Roma]] imperiyalarının vassal dövləti olaraq şimali Mesopotamiyanı və cənub-şərqi [[Kiçik Asiya|Anadolu]]<nowiki/>nu idarə edirdilər. Korduyena krallığı e.ə. 66-cı ildə [[Roma Respublikası]]<nowiki/>nın vassalına çevrildi<ref>{{Cite book |url=http://italian.classic-literature.co.uk/history-of-rome/05-the-establishment-of-the-military-monarchy/ebook-page-24.asp |publisher=Modern Library |first=Teodor |last=Mommsen |title=History of Rome – The Establishment of the Military Monarchy |page=24 |isbn=0394604024 |language=en }}</ref> və romalılar ilə b.e. 384-cü ilinə müttəfiq qaldı.<ref>{{Cite book |first=Edvard |last=Gibbon |Volume=Vol 2 |Chapter=Chapter XXIV Part IV, The Retreat and Death of Julian |language=en |url=https://web.archive.org/web/20000122232611/www.worldwideschool.org/library/books/hst/roman/TheDeclineandFallofTheRomanEmpire-2/chap45.html |title=The History of the Decline and Fall of The Roman Empire }}</ref> Krallıq e.ə. 66-cı ilə qədər beş dəfə Roma və İran arasında tərəf dəyişdirdi. Korduyena şərqi Anadoluda yerləşən [[Tiqranakert (Silvan)|Tiqranakert şəhəri]]<nowiki/>nin şərqində – indiki [[Türkiyə]]<nowiki/>nin cənub-şərqindəki [[Diyarbəkir|Diyarbəkir şəhəri]]<nowiki/>nin şərqində və cənubunda yerləşirdi.<ref>{{Cite web |url=http://www.parthia.com/parthia_cities.htm#g-inx

[[Şəkil:Near East ancient map.jpg|250px|left|thumb|Uilyam R. Şeperd tərəfindən XIX əsrdə tərtib edilmiş e.ə. 60-cı ilin [[Yaxın Şərq|Yaxın Şərqi]]<nowiki/>nin xəritəsi. Burada [[Korduyena|Korduyena krallığı]] göstərilmişdir.]]

[[Corc Roulinson]] kimi XIX əsr alimləri [[Korduyena|Korduyena krallığı]]<nowiki/>nı müasir [[kürdlər]] ilə əlaqələndirir, onun qədim "Kürdüstan" olduğunu irəli sürürdülər.<ref>{{Cite book |last=Raulinson |first=Corc |title=The Seven Great Monarchies Of The Ancient Eastern World |volume=Vol 7, The History, Georaphy, and Antiquities of Chaldaea, Assyria, Babylon, Media, Persian, Parthia, and Sassanian, or New Persian Empire |year=1871 |url=http://www.gutenberg.org/etext/16167 |publisher=University of Oxford Press |language=en }}</ref><ref>{{Cite book |chapter=Gordyene |url=http://www.columbia.edu/acis/ets/Graesse/orblatg.html#Gordyene |titlelink=Orbis Latinus |last=Qriss |first=İ. G. T. |authorlink=İohann Georq Teodor Qriss |title=Orbis latinus; oder, Verzeichnis der wichtigsten lateinischen orts- und ländernamen |origyear=1861 |location=Berlin |year=1909 |edition=2nd |publisher=Schmidt |oclc=1301238 |via=Columbia University |language=de }}</ref><ref>{{Cite book |last=Hyusen |first=R. H. |chapter=Introduction to Armenian Historical Geography IV: The Vitaxates of Arsacid Armenia. A Reexamination of the Territorial Aspects of the Institution (Part One) |title=Revue des études arméniennes |volume=vol. 21 |year=1988–1989 |url=https://poj.peeters-leuven.be/content.php?url=article&id=2017201&journal_code=REA |doi=10.2143/REA.21.0.2017201 |page=281 |publisher=Société des études armeniennes, Fundação Calouste Gulbenkian |language=fr }}</ref> T. A. Sinkler bu təyinetmənin həqiqətə uyğun olmadığını bildirmişdir.<ref>{{Cite book |first=T. A. |last=Sinkler |title=Eastern Turkey, an Architectural and Archaeological Survey |url=https://books.google.com/books/about/Eastern_Turkey.html?id=AZZtAAAAMAAJ |year=1989 |volume=volume 3 |page=360 |publisher=Pindar Press |year=1987 |language=en }}</ref> [[Kolumbiya Ensiklopediyası]]<nowiki/>nda bu iddianın həqiqətə uyğun olduğu qəbul edilmişdir.<ref>{{Cite book |url=http://www.encyclopedia.com/topic/Kurds.aspx |chapter=Kurds |title=The Columbia Encyclopedia |edition=Sixth Edition |year=2001 |language=en }}</ref>

"Kürdlər ölkəsi" deyiminin ən erkən qeydlərində biri son antik dövrlərə aid [[xristian]] [[Aysorlar|aysor]] sənədlərindədir. Bu sənədlər [[Abdişo]] kimi aysor müqəddəslərinin hekayələrindən bəhs edir. [[Sasanilər İmperiyası|Sasani]] [[mərzban]]<nowiki/>ı Mar Abdişodan haralı olduğunu soruşanda, o, cavab olaraq, valideynlərinin dediklərinə görə, [[Assuriya]]<nowiki/>nın Həzza kəndindən olduğunu demişdir. Buna baxmayaraq, onlar daha sonra [[Paqanizm|büdpərəstlər]] tərəfindən Həzzadan qovulmuş və Tamanonda məskən salmışdılar. Abdişoya görə, Tamanon "Kürdlərin ölkəsi"ndə yerləşirdi. Tamanon indiki [[İraq]]–[[Türkiyə]] sərhədində, Həzza isə [[Ərbil|Ərbil şəhəri]]<nowiki/>nin {{convert|12|km|mi}} cənub-qərbində yerləşir. Həmin sənəddə yazılmış başqa bir mətndə qeyd edilmişdir ki, [[Xabur çayı]] regionu da "Kürdlərin ölkəsi"ndədir.<ref>{{Cite book |fist=Col T. url=https://books.google.az/books?id=snwkDQAAQBAJ&pg=PR6&lpg=PR6&dq=0-520-24578-4&source=bl&ots=tNL9hMDLVq&sig=ACfU3U26e6qvhwFt7tcofQC9lNYKX5jECw&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiZjuyJ1PPjAhUmyaYKHeNZACYQ6AEwAXoECAoQAQ#v=onepage&q=0-520-24578-4&f=false |last=Ualker |title=The Legend of Mar Qardagh: Narrative and Christian Heroism in Late Antique Iraq |publisher=University of California Press |location=en |isbn=0-520-24578-4 |language=en |year=2006 |page=26, 52, 108 |url= }}</ref> [[Müqəddəsi|Əl-Məqdisi]] və [[Yaqut əl-Həməvi|əl-Həməvi]]<nowiki/>yə görə, Tamanon [[Cudi dağı]]<nowiki/>nın cənub-qərbi və ya cənubi yamacında yerləşirdi.<ref>{{Cite book |first=T. A. |last=Sinkler |title=Eastern Turkey, an Architectural and Archaeological Survey |url=https://books.google.az/books?id=M6xEBAAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=isbn:9781904597766&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjX6PKC1fPjAhWnxcQBHT-NAEEQ6AEIKDAA#v=onepage&q&f=false |volume=Vol. 3 |language=en |publisher=Pindar Press |isbn=978-1-904597-76-6 |year=1989 |page=337 }}</ref> [[Suriya dili|Suriya]] mənbələrində kürdlərə olan başqa coğrafi istinadlar [[Suriyalı Mixail]] və [[Əbül-Fərac bin Harun]] tərəfindən yazılmış «''[[Zuknin salnaməsi]]''» əsərində yerləşir. Orada Kərdu, Kərdu şəhəri və Kərdavayə ölkəsinin adı çəkilir.<ref>{{Cite journal |last=Müavad |first=R. C. |year=1992 |title=The Kurds and Their Christian Neighbors: The Case of Orthodox Syriacs |language=en |journal=Parole de l'Orient |volume=XVII |page=127–141 |url=https://www.researchgate.net/publication/47900433_The_kurds_and_their_christians_neighbours_the_case_of_the_orthodox_syriacs }}</ref>

X əsrin ikinci yarısında beş [[Kürdlər|kürd]] dövləti var idi – [[Arran]] və [[Ərməniyyə]]<nowiki/>da [[Şəddadilər]] (951–1174), [[Cənubi Azərbaycan]]<nowiki/>da [[Rəvvadilər]] (955–1221), [[İran Kürdüstanı]] və [[Cəzirə]]<nowiki/>də [[Həsənveyhilər]] (959–1015), [[İran|Qərbi İran]]<nowiki/>da [[Ənnazilər]] (990–1117), [[Cənub-şərqi Anadolu regionu|Cənub-şərqi Anadolu]]<nowiki/>da isə [[Mərvanilər]] (990–1096).<ref>{{Cite book |first=Mariya T. |last=O'Şi |url=https://books.google.az/books/about/Trapped_Between_the_Map_and_Reality.html?id=SvEfmAEACAAJ&source=kp_book_description&redir_esc=y |title=Trapped between the map and reality: geography and perceptions of Kurdistan |page=68 |publisher=Routledge |year=2004 |language=en }}</ref><ref>{{Cite book |first=İ |last=Gerşeviç |url=https://books.google.az/books/about/The_Cambridge_History_of_Iran_The_Saljuq.html?id=r_TBAAAAIAAJ&redir_esc=yt|itle=The Cambridge history of Iran: The Saljuq and Mongol periods |volume=Vol.5 |[age=237 |chapter=Rawwadids |location=Kembric |publisher=Cambridge University Press |language=en }}</ref>

Kürdüstan orta əsrlərdə [[əmirlik]] adlanan yarımmüstəqil və müstəqil dövlətlər toplusundan təşkil olunmuşdu. Onlar nominal olaraq, [[xəlifə]] və ya [[Şah|şahlar]]<nowiki/>ın birbaşa siyasi və ya dini təsiri altında idi. [[Şərəf xan Bitlisi]]<nowiki/>nin bu dövlətlərin və onların qonşuları ilə olan münasibətlərini hərtərəfli əhatə «''[[Şərəfnamə]]''» əsəri 1597-ci ildə yazılmışdır.<ref>{{Cite book |first=Şərəf xan |last=Bitlisi |authorlink=Şərəf xan Bitlisi |url=http://www.mazdapublishers.com/book/sharafnama |title=Sharafnama |year=1597 ||publisher=Mazda Publishers |language=en }}</ref> Bu dövlətlərə cənubda [[Baban əmirliyi|Baban]], [[Soran əmirliyi|Soran]], [[Bədinən əmirliyi|Bədinən]] və [[Bet Qarmay|Germiyan]] əmirlikləri, şimalda Bəkran, [[Bohtan əmirliyi|Bohtan]] və [[Bitlis əmirliyi|Bitlis]] əmirlikləri, şərqdə isə [[Mukryan əmirliyi]] və [[Ərdalan xanlığı]] aiddir.<ref>{{Cite web |url=http://www.kurdistanica.com/english/geography/maps/map-03.html |title=Kurdistan and its native Provincial subdivisions |website=Kurdistanica.com |publisher=Kurdistanica |archivedate=November 18, 2005 |language=en |accessdate=August 14, 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20051118033137/http://www.kurdistanica.com/english/geography/maps/map-03.html }}</ref>

Toponimin növbəti illərdəki istifadəsi [[Trabzon imperiyası]]<nowiki/>nın 1336-cı ilə aid sənədlərində<ref>{{Cite book |last=Zəhiroğlu |first=Əhməd M. |title=Trabzon İmparatorluğu |year=2016 |isbn=978-605-4567-52-2 |page=169 |language=tr }}</ref> və 1340-cü ildə [[Həmdullah Qəzvini]] tərəfindən yazılmış «''Nüzhət əl-qulub''» əsərindədir.<ref name="asatryan20" /> Əlavə olaraq, [[Marko Polo]] səyahəti zamanı [[Mosul|Mosul şəhəri]]<nowiki/>ndə kürdlər ilə görüşmüşdür.<ref>{{Cite book |url=https://en.wikisource.org/wiki/The_Travels_of_Marco_Polo/Book_1/Chapter_15 |title=The Travels of Marco Polo |first=Marko |last=Polo |authorlink=Marko Polo |publisher=Harper & Brothers |edition=1 |chapter=Of the Eight Kingdoms of Persia, and How they are Named |language=en }}</ref><ref>{{Cite book |url=https://en.wikisource.org/wiki/The_Travels_of_Marco_Polo/Book_1/Chapter_5 |title=The Travels of Marco Polo |first=Marko |last=Polo |authorlink=Marko Polo |publisher=Harper & Brothers |edition=1 |chapter=Of the Kingdom of Mausul |language=en }}</ref>

[[Şəddadilər]] [[Arran]] və [[Ərməniyyə]]<nowiki/>ni idarə etmiş kürd mənşəli<ref>{{Cite book |first=Hyu |last=Kennedi |language=en |title=The Prophet and the Age of the Caliphates |year=1986 |publisher=Longman |url=https://books.google.com/books?id=Kak0CwAAQBAJ&pg=PA215&dq=%22The+Kurdish+dynasties+which+emerged+in+the+second+half%22&hl=de&sa=X&ved=0ahUKEwi67dqR8dHKAhVhpnIKHaJnDXYQ6AEIHzAA#v=onepage&q=%22The%20Kurdish%20dynasties%20which%20emerged%20in%20the%20second%20half%22&f=false |chapter=The Kurdish dynasties which emerged in the second half of tenth century...Shaddadids of Azerbayjan |page=215 }}</ref><ref name="peacockseljuq">{{Cite book |first=Endrü |last=K. S. Pikok |title=Nomadic Society and the Seljūq Campaigns in Caucasia |language=en |page=209 |chapter=Iran & the Caucasus |year=2005 |page=205–230 |url=https://www.jstor.org/stable/4030954 }}</ref><ref>{{Cite encyclopedia |article=Shaddadids |first=K. E. |last=Bosuort |encyclopedia=The Encyclopedia of Islam |volume=Vol.IX |publisher=Brill |year=1997 |page=169 |language=en }}</ref><ref name="lokmanmeho">{{Cite book |last=Lokman İ. Meho |first=Kelli L. Maqlauqli |title=Kurdish culture and society: an annotated bibliography |url=https://books.google.com/books?id=sl4PIeyWriUC |year=1968 |publisher=Greenwood Publishing Group |language=en |isbn=978-0-313-31543-5 }}</ref> bir [[müsəlman]] sülalə idi. Regionda uzun müddət qaldıqlarından onlar tez-tez [[Ermənilər|erməni]] [[Baqratuni sülaləsi]]<nowiki/>nin üzvləri ilə evlənirdilər.<ref name="peacockiranica">{{Cite encyclopedia |url=http://www.iranicaonline.org/articles/shaddadids#pt1 |article=Shaddadis |encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]] |first=Endrü |last=Pikok |quote=However, alongside Iranian traditions, the influence of the Shaddadids’ Armenian neighbors and relatives was strong, hence the appearance of typically Armenian names such as Ašoṭ among members of the dynasty. Indeed, Qaṭrān even underlines the dynasty’s Armenian ancestry, calling Fażlun “the glory of the Bagratid family |page=261 |language=en }}</ref><ref>{{Cite book |first=Robert U. |last=Tomson |authorlink=Robert Uilyam Tomson |title=Rewriting Caucasian History. The Medieval Armenian Adaptation of the Georgian Chronicles. The Original Georgian Texts and the Armenian Adaptation |publisher=Clarendon Press |year=1996 |page=xxxvi |quote=After the capture of Ani the following year, this old Bagratid capital was ruled by a Muslim dynasty, the Shaddädids. Although of Kurdish origin, they intermarried with Armenians. The first emir of Ani, Manüchihr, for example, was the son of an Armenian princess, and himself married an Armenian. |language=en }}</ref> Onlar [[Dvin|Dvin şəhəri]]<nowiki/>ndə əsaslanmışdılar və ilk dövrlərdə yalnız həmin şəhəri idarə edirdilər, ancaq daha sonra onlar [[Bərdə]] və [[Gəncə]] kimi əhəmiyyətli şəhərləri də idarə etməyə başladılar. Vassalları olduqlar [[Böyük Səlcuq İmperiyası|Böyük Səlcuq imperiyası]]<ref>{{Cite encyclopedia |url= |article=Shaddadids |first=S. E. |last=Bosuort |encyclopedia=The Encyclopedia of Islam |volume=Vol.IX |page=169 }}</ref><ref name="peacockseljuq" /> onlara [[Ani]] və [[Tbilisi|Tiflis]] şəhərlərinin idarəsini vermişdir.<ref>{{Cite journal |title=Caucasica in the History of Mayyāfāriqīn |first=Vladimir |last=Minorski |authorlink=Vladimir Minorski |language=en |journal=Bulletin of the School of Oriental and African Studies |volume=Vol.13 |number=No.1 |year=1949 |location=Kembric |publisher=Cambridge University Press |page=29 }}</ref> Şəddadilər 1047–1057-ci illərdə [[Bizans İmperiyası|Bizans imperiyası]] ilə bir neçə dəfə müharibəyə girdilər.<ref name="rbedrosian.com" /><ref name="peacockiranica" /> [[Kür]] və [[Araz]] çayları arasındakı ərazi Şəddadilər sülaləsinin nəzarəti altında idi.

[[Rəvvadilər]] əslən [[Ərəblər|ərəb]] mənşəli idilər və regiona VIII əsrin ortalarında [[Yəmən]]<nowiki/>dən gəlmişdilər,<ref name="rbedrosian.com">{{Cite book |first=Vladimir |last=Minorski |authorlink=Vladimir Minorski |title=Studies in Caucasian History |location=Kembric |publisher=Cambridge University Press |year=1953 |chapter=Prehistory of Saladin (A.D. 1138–1193) |language=en |url=https://web.archive.org/web/20131019091532/http://rbedrosian.com/Ref/Minorsky/vmpsal1.htm }}</ref> ancaq onlar X əsrin əvvəllərində kürdləşmiş, Məhəmməd yerinə Məmlan, Əhməd yerinə Əhmədil kimi kürd adlarından istifadə etməyə başlamışdılar.<ref>{{Cite book |first=K. |last=E. Bosuort |title=The new Islamic dynasties |publisher=Columbia University Press |url=https://www.amazon.com/Islamic-Dynasties-Clifford-Edmund-Bosworth/dp/0231107145 |year=1996 |isbn=9780231107143 |page=150 |language=en }}</ref><ref>{{Cite book |first=V. B. |last=Fişer |title=The Cambridge History of Iran |publisher=Cambridge University Press |location=Kembric |year=1968 |isbn=9780521069366 |page=32 |language=en }}</ref><ref>{{Cite encyclopedia |article=Rawwādids |encyclopedia=Encyclopaedia of Islam |url=http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/rawwadids-SIM_6262 |last=Bosuort |first=Klifford E. |authorlink=Klifford Edmund Bosuort |edition=2nd |page=469 |quote=The Rawwadids (the form "Rawad" later becomes common in the sources) were originally of Azdi Arab stock, but gradually became assimilated to their environment in Adharbaydjan (and especially, the area around Tabriz) and became Kurdicised... |language=en }}</ref> Rəvvadilər Kürdüstana VIII əsrin ortalarında gəlmiş, X əsrdən etibarən isə kürd tayfası olaraq bilinirdi.<ref>{{Cite book |first=Məsum |last=Prays |title=Iran's Diverse Peoples: A Reference Sourcebook |publisher=ABC-CLIO |year=2005 |isbn=9781576079935 |url=https://books.google.com/books?id=gzpdq679oJwC&pg=PA43&dq=%22Several+Arab+tribes+also+became+Kurdish+by+culture,through+assimilation.For+example,+the+Arab+Rawadid+tribe+moved+into+Kurdistan+in+the+mid%E2%80%93eighth+century+but+by+the+tenth+century+was+known+as+a+Kurdish+tribe%22&hl=en&ei=oSBCTqezH4LqrAfMjpW5Bw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCsQ6AEwAA#v=onepage&q=%22Several%20Arab%20tribes%20also%20became%20Kurdish%20by%20culture%22&f=false |page=43 |language=en }}</ref> X əsrin ikinci yarısında və XI əsr boyunca bu kürdləşmiş tayfanın nümayəndələri [[Cənubi Azərbaycan]] və [[Ərməniyyə]]<nowiki/>ni idarə edirdilər.<ref>{{Cite encyclopedia |article=Rawwadidis |last=Pikok |first=Endrü |url=http://www.iranicaonline.org/articles/rawwadids |language=en |encyclopaedia=[[Encyclopædia Iranica|Encyclopaedia Iranica]] |year=2017 }}</ref> Buna görə də bu xanədanlıqdan olan hakimlər "Azərbaycanşah" titulu daşıyırdılar.<ref>{{Cite book |chapter=Tarix. — Azərbaycan 7–ci əsrin ortaları – 13–cü əsrin əvvəllərində |page=201–202 |title="Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |first=Tofiq M. |last=Nağıyev |authorlink=Tofiq Nağıyev |volume="Azərbaycan" cildi |location=Bakı |year=2007 |isbn=9789952441017 |language=az }}</ref> XI əsrdə [[Türk köçləri|türklər]] [[Orta Şərq]]<nowiki/>ə soxulmağa başlayırlar. [[Toğrul xan|Toğrul]] 1054-cü ildə Rəvvadiləri fəth edir.<ref>{{Cite journal |first=P. |last=Blaum |url=http://www.findarticles.com/p/articles/mi_m0SBL/is_18/ai_n13826854/pg_15 |title=Diplomacy gone to seed: a history of Byzantine foreign relations, 1047-57 A.D. |journal=International Journal of Kurdish Studies |date=Jan. 2005 |page=15 |language=en }}</ref> Rəvvadilər sülaləsi 1227-ci ildə [[Monqolların Azərbaycana yürüşləri|Monqolların Azərbaycana yürüşü]]<nowiki/>nə qədər [[Atabəy|Marağa atabəyi]] titulunu daşıyırlar.<ref>{{Cite book |first=P. Birman, T. Byankis, K. E. Bosuort |last=E. van Donzel, V. P. Heynrixs |title=Encyclopaedia of Islam |edition=Second Edition |url=http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/maragha-COM_0676 |chapter=Marāg̲h̲a |publisher=Brill Online |language=en }}</ref><ref>{{Citation |first=Vladimir |last=Minorski |authorlink=Vladimir Minorski |url=http://members.tripod.com/zaza_kirmanc/research/dailamites.htm |title=La Domination des Dailamites |publisher=Conference of the Societé des Etudes Iraniennes |location=Paris |date=May 28, 1931}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia |article=Rawwādids |encyclopedia=Encyclopaedia of Islam |last=Minorski |first=Vladimir |authorlink=Vladimir Minorski |year=1962 |page=189–194 |edition=2nd |url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/daylam-COM_0158 |language=en }}</ref>

[[Həsənveyhilər]] 959–1015-ci illərdə [[Dinavər]], [[Şəhr-i Zor əyaləti|Şəhr-i Zor]], [[Həmədan]], [[Nəhavənd]] və [[Əhvaz]] kimi vilayətlərdə hökmranlıq etmiş kürd<ref>{{Cite book |first=Hyu |last=Kennedi |language=en |title=The Prophet and the Age of the Caliphates |year=1986 |publisher=Longman |url=https://books.google.com/books?id=Kak0CwAAQBAJ&pg=PA215&dq=%22The+Kurdish+dynasties+which+emerged+in+the+second+half%22&hl=de&sa=X&ved=0ahUKEwi67dqR8dHKAhVhpnIKHaJnDXYQ6AEIHzAA#v=onepage&q=%22The%20Kurdish%20dynasties%20which%20emerged%20in%20the%20second%20half%22&f=false |chapter=The Kurdish dynasties which emerged in the second half of tenth century...Hasanuyids |page=215 }}</ref><ref>{{Cite book |last=M. Günter |first=Maykl |title=Historical dictionary of the Kurds |url=http://books.google.com/?id=DoNSXwb8D9EC&pg=PA117 |year=2011 |publisher=Scarecrow Press |isbn=978-0-8108-7507-4 |language=en }}</ref><ref name="lokmanmeho" /> mənşəli müsəlman bir sülalə idi. Sülalənin qurucusu Həsənveyh Barzikani adlı bir kürd tayfasından idi. Onun ölümündən sonra oğulları arasında münaqişə yaranır. Bu vaxt taxta Bədir ibn-Həsənveyh keçir. Dövlətin sərhədləri Bədir ibn-Həsənveyh dövründə Əhvaz, [[İlam]], [[Bürucird]] və [[Əsədabad (Həmədan)|Əsadabad]] şəhərlərinə qədər uzanırdı. Buna görə də [[Abbasilər xilafəti]] Bədirə "Nəsrəddin" titulunu verir.<ref>{{Cite web |url=https://www.xn--krtler-3ya.com/kurtlerin-tarihte-kurduklari-devletler.html |title=Kürtlerin Tarihte Kurdukları Devletler |archiveurl=http://archive.is/93V3T |archivedate=August 10, 2019 |accessdate=August 10, 2019 |language=en }}</ref> 1015-ci ildə Ənnazilər bu sülalənin hökmranlığına son versələr də onlar [[Böyük Səlcuq İmperiyası|Böyük Səlcuq]] sərkərdəsi [[İbrahim Yınal]]<nowiki/>ın 1947-ci ildə ərazini fəth etməsinə qədər Sərmac qalasını idarə edirdi.<ref>{{Cite web |url=http://kurds_history.enacademic.com/214/Hasanwayhids |first=Maykl |last=M. Günter |title=Historical Dictionary of the Kurds. Hasanwayhids |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180926014107/http://kurds_history.enacademic.com/214/Hasanwayhids |archivedate=September 26, 2018 |accessdate=August 10, 2019 |quote=The Hasanwayhids were a Kurdish dynasty who dominated the Zagros between Shahrizur and Khuzistan on theeast side of the Shatt al Arab River from c. 959 to 1014 during the period when the power of the Abbasid caliphatewas declining. |language=en }}</ref>

[[Ənnazilər]] 990–1117-ci illərdə indiki [[İraq]]–[[İran]] sərhədində yerləşən əraziləri – [[Kirmanşah]], [[İlam]], Hülvan, Dinavər, [[Şəhr-i Zor əyaləti|Şəhr-i Zor]] və [[Daquq]] kimi şəhərləri idarə etmiş kürd sünni müsəlman bir sülalə idi.<ref>{{Cite book |first=Hyu |last=Kennedi |language=en |title=The Prophet and the Age of the Caliphates |year=1986 |publisher=Longman |url=https://books.google.com/books?id=Kak0CwAAQBAJ&pg=PA215&dq=%22The+Kurdish+dynasties+which+emerged+in+the+second+half%22&hl=de&sa=X&ved=0ahUKEwi67dqR8dHKAhVhpnIKHaJnDXYQ6AEIHzAA#v=onepage&q=%22The%20Kurdish%20dynasties%20which%20emerged%20in%20the%20second%20half%22&f=false |chapter=The Kurdish dynasties which emerged in the second half of tenth century...and ‘Annazids of the central Zagros |page=215 }}</ref> [[Şərəf xan Bitlisi]]<nowiki/>nin yazdığı və kürd tarixini əhatə edən «''[[Şərəfnamə]]''» əsərinə görə, sülalənin adı Ənnaz yox, Əyyardır.<ref>{{Cite encyclopedia |article=Kurds and Kurdistan |encyclopedia=Encyclopaedia of Islam |last=Hautsma |first=Marteyn Teodur|authorlink=Marteyn Teodur Hautsma |year=1913–1936 |page=872 |edition=24 |isbn=9004097902 |oclc=258059134 |url=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/daylam-COM_0158 |language=en }}</ref> Buna görə də sülaləyə xitab edərkən Əyyarilər adında da istifadə olunur.<ref>{{Cite web |url=http://www.kurdistanica.com/english/history/origin-e.html#Ayyarid |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060507200250/http://www.kurdistanica.com/english/history/origin-e.html#Ayyarid |archivedate=May 7, 2006 |title=HISTORY. Origins |first=Mehrdad |last=R. İzadi |language=en |website=Kurdistanica.com |accessdate=August 11, 2019 }}</ref> Sülalənin əsası Əbül-Fəth Məhəmməd ibn-Ənnaz tərəfindən qoyulmuşdur və ilk dövrlərdə Hülvanı idarə edirdi. Onun hakimiyyəti dövründə Ənnazilər qonşu ərəb tayfaları ilə, eləcə də Həsənveyhilər ilə vuruşmuşdur. Əbül-Fəth Ənnazın oğlu Hösəm-əl-Dəvla Əbül-Şəvkin hakimiyyəti dövründə Ənnazilər [[Hillə]]<nowiki/>yə qədər olan ərazini idarə etmişdir. [[Böyük Səlcuq İmperiyası|Böyük Səlcuq türkləri]] ilə apardığı mübarizədə o, [[Həmədan|Həmədan şəhəri]]<nowiki/>ni ələ keçirmiş, Dinəvar və [[Əsədabad (Həmədan)|Əsədabad]]<nowiki/>a yürüş etmişdir. [[Toğrul xan]] 1045-ci ildə Ənnazilərin idarə etdiyi ərazilərə yürüş etmişdir.<ref>{{Cite web |url=http://www.iranica.com/articles/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home1/iranica/articles/v2_articles/annazids&OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/logs/pdfdownload.html |title=Annazids, Kurdish Dynasty |publisher=Encyclopædia Iranica |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120206111342/http://www.iranicaonline.org/articles/search/searchpdf.isc?ReqStrPDFPath=/home1/iranica/articles/v2_articles/annazids&OptStrLogFile=/home/iranica/public_html/logs/pdfdownload.html |archivedate=February 4, 2012 |accessdate=August 11, 2019 |language=en }}</ref> Buna baxmayaraq, Ənnazilər sülaləsinin nümayəndələri yenə də bəzi əraziləri idarə edirdilər. Sonuncu Ənnazi hökmdarı III Sürxab ibn-Ənnaz XII əsrin ikinci yarısında [[Luristan ostanı|Luristan]]<nowiki/>ı idarə etmişdir.<ref>{{Cite web |url=http://www.hostkingdom.net/iran.html#Kermanshah |title=List of Annazid Rulers |website=Hostkingdom.net |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060203091043/http://www.hostkingdom.net/iran.html#Kermanshah |archivedate=February 3, 2006 |accessdate=August 11, 2019 |language=en }}</ref>

[[Mərvanilər]] 990–1096-cı illərdə<ref>{{Cite book |last=Özoğlu |first=Hakan |title=Kurdish notables and the Ottoman state |location=Albeni |publisher=State University of New York Press |year=2004 |url=https://books.google.iq/books?id=vEAu4L1oz_4C&pg=PA46&dq=%22another+Kurdish+family,+the+Marwanids%22&hl=en&sa=X&ei=aRv3VLKrNOfEygOI3IFw&ved=0CCUQ6AEwAA#v=onepage&q=%22another%20Kurdish%20family%2C%20the%20Marwanids%22&f=false |page=46 |quote=another Kurdish family, the Marwanids |language=en }}</ref> [[Cəzirə]]<nowiki/>nin [[Diyar Bəkir|Diyar Bəkir regionu]]<nowiki/>nu,<ref>{{Cite book |first=K. |last=E. Bosuort |title=The new Islamic dynasties |publisher=Columbia University Press |url=https://www.amazon.com/Islamic-Dynasties-Clifford-Edmund-Bosworth/dp/0231107145 |year=1996 |isbn=9780231107143 |page=89 |language=en }}</ref> eləcə də [[Ərməniyyə]]<nowiki/>nin bir qismini idarə etmiş kürd əsilli<ref>{{Cite book |last=M. Günter |first=Maykl |title=Historical dictionary of the Kurds |url=https://books.google.iq/books?id=zDRGO6EgapMC&pg=PA207&dq=%22The+Marwanids+were+a+Kurdish+dynasty+that+held+sway+from+Diyarbakir%22&hl=en&sa=X&ei=7xz3VIj8DYGhyAOFloKwBA&ved=0CB0Q6AEwAA#v=onepage&q=%22The%20Marwanids%20were%20a%20Kurdish%20dynasty%20that%20held%20sway%20from%20Diyarbakir%22&f=false |year=2011 |publisher=Scarecrow Press |isbn=978-0-8108-7507-4 |quote=like the Hasanuyids of the central Zagros mountains or the Marwanids of Mayyafaraqin were Kurdish |language=en }}</ref><ref>{{Cite encyclopedia |article=Marwanids |first=Kerol |last=Hillenbrend |encyclopedia =The Encyclopedia of Islam |volume=Vol. VI |publisher=Brill |year=1991 |page=626 |language=en }}</ref> müsəlman<ref>{{Cite book |first=Hyu |last=Kennedi |language=en |title=The Prophet and the Age of the Caliphates |year=1986 |publisher=Longman |url=https://books.google.de/books?id=Kak0CwAAQBAJ&pg=PA215&dq=%22The+Kurdish+dynasties+which+emerged+in+the+second+half%22&hl=de&sa=X&ved=0ahUKEwi67dqR8dHKAhVhpnIKHaJnDXYQ6AEIHzAA#v=onepage&q=%22The%20Kurdish%20dynasties%20which%20emerged%20in%20the%20second%20half%22&f=false |chapter=The Kurdish dynasties which emerged in the second half of tenth century...Marwanids of southeastern Anatolia |page=215 }}</ref> sülalə idi. Dövlət [[Diyarbəkir|Diyarbəkir şəhəri]]<nowiki/>ndə mərkəzləşmişdi.<ref>{{Cite encyclopedia |article=Kurds |first=Ceymi |last=Stoks |page=382 |encyclopedia=Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East |language=en |url=https://books.google.iq/books?id=stl97FdyRswC&pg=PA382&dq=%22In+the+West+were+the+Marwanids%22&hl=en&sa=X&ei=WiL3VN35DOGjyAO0k4CwBQ&ved=0CBwQ6AEwAA#v=onepage&q=%22In%20the%20West%20were%20the%20Marwanids%22&f=false |quote=In the West were the Marwanids, based at Diyarbakr... }}</ref> Baxmayaraq ki, akademik mənbələrin əksəriyyəti sülaləsi kürd əsilli hesab edir,<ref>{{Cite book |title=The Cambridge History of Iran |last=Boyl |first=C. A. |publisher=Cambridge University Press |year=1968 |isbn=9780521069366 |url=https://books.google.az/books/about/The_Cambridge_History_of_Iran.html?id=2GqwxwEACAAJ&redir_esc=y |location=Kembric |language=en |page=24 }}</ref><ref>{{Cite book |url=https://books.google.az/books/about/Zengi_and_the_Muslim_Response_to_the_Cru.html?id=nCfeCwAAQBAJ&source=kp_book_description&redir_esc=y |title=Zengi and the Muslim Response to the Crusades: The Politics of Jihad |last=Əl-Azəri |first=Təif |publisher=Routledge |year=2016 |isbn=9781317589396 |language=en |page=42 }}</ref><ref>{{Cite book |url=https://books.google.az/books/about/A_History_of_the_Crusades.html?id=RfO1J6hjcdgC&redir_esc=y |title=A History of the Crusades: The first hundred years |last=Setton |first=Kennet Meyer |publisher=University of Wisconsin Press |year=1969 |isbn=9780299048341 |location=Viskonsin |language=en |page=152 }}</ref> «''[[Encyclopædia Iranica|İranika Ensiklopediyası]]''» kitabına görə, sülalə [[Ərəblər|ərəb]] mənşəli idi.<ref>{{Cite web |url=http://www.iranicaonline.org/articles/buyids |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181217014241/http://www.iranicaonline.org/articles/buyids |archivedate=December 17, 2018 |title=Buyids |last=Tilman |first=Naql |date=December 15, 1990 |website=Iranica Online |publisher=[[Encyclopædia Iranica]] |language=en |accessdate=August 12, 2019 }}</ref> Sülalənin əsası Əbu-Şücə Bəd bin-Dustaq adlı bir qoyunotaran tərəfindən qoyulmuşdur. [[Buveyhilər sülaləsi]]<nowiki/>nin böyük hökmdarı [[Adudüddövlə]] vəfat edəndə o, Silvan şəhərini fəth edir. O həmçinin, Diyarbəkir şəhərini və [[Van gölü]]<nowiki/>nün şimal sahillərdə yerləşən əraziləri ələ keçirir. Dövlətin ən qüdrətli dövrü Əbü Əli əl-Həsən bin-Mərvanın üçüncü oğlu Nəsr əl-Dəvlə Əhməd bin-Marvanın hakimiyyəti dövrü idi. Onun dövləti Buveyhilər əmiri Sultan əl-Dəvlə, [[Fatimilər xilafəti|Fatimilər xəlifi]] [[Əl-Hakim Biəmrillah|əl-Hakim]] və [[Bizans imperatoru]] II Vasili arasında qalmışdı. O, Diyabəkir şəhərini öz əlinə alır, Bizans imperiyası ilə bir-birlərinə hücum etməmək haqqında müqavilə imzalayır, [[Şanlıurfa|Şanlıurfa şəhəri]]<nowiki/>ni fəth edir və yerli ərəb tayfalarını məğlub edir. Nəsr əl-Dəvlənin ölümündən sonra Mərvanilər tənəzzülə uğrayır. Dövlətin keçmiş vəiri İbn-Cahir [[Bağdad|Bağdad şəhəri]]<nowiki/>nə gedir. İbn-Cahir orada [[Böyük Səlcuq sultanları|Böyük Səlcuq sultanı]] [[I Məlikşah]] və [[Nizamülmülk]] ilə görüşür, Diyarbəkiri almaq təklifini verir. Beləliklə, dövlət Böyük Səlcuq imperiyası tərəfindən ilhaq edilir. Sülalənin sonuncu əmiri Nəsir əl-Dəvlə Mansur sadəcə Cizrə şəhərini idarə edirdi.<ref>{{Cite book |first=Əhməd ibn Yusif |last=ibn əl-Əzrək əl-Fəriki |authorlink=Əhməd ibn Yusif ibn əl-Əzrək əl-Fəriki |title=Tārīkh al-fāriqī |publisher=Dār al-Kitāb al-Lubnānī |location=Beyrut |year=1984 |chapter=The Marwanid dynasty at Mayyafariqin in the tenth and eleventh centuries AD |page=123–154 |language=ar }}</ref><ref>{{Cite book |first=Qriqori |last=Bar-Ebrey |authorlink=Əbül-Fərəc bin-Harun |url=https://books.google.az/books/about/Chronicon_ecclesiasticum.html?id=34APAAAAYAAJ&redir_esc=y |title=Chronicon ecclesiasticum |language=la }}</ref>

1508-ci ildə Kürdüstan hakimi Şah İsmayıl Xətaidən asılı vəziyyətə düşür.<ref name="savoryismael">{{Cite encyclopedia |url=http://www.iranicaonline.org/articles/esmail-i-safawi |title=ESMĀʿĪL I ṢAFAWĪ |encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]] |first=R. M. |last=Sevori |volume= VIII |page=628–636 |language=en }}</ref> 1585-ci ildə bütün Kürdüstan [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]]<nowiki/>nın nəzarəti altında idi,<ref name="ottomanfath">{{Cite book |last=H. R. |year=1986 |chapter=The Safavid Period |title=The Timurid and Safavid Periods''. |volume=Vol. 6 |publisher=Cambridge University Press |location=[[Kembric]] |page=257–258 |language=en }}</ref> ancaq [[I Şah Abbas|Şah Abbas]] daha sonra İran Kürdüstanını geri ala bilmişdir.<ref>{{Cite book |first=Rocer M. |last=Sevori |chapter=Safavids |title=History of Humanity-Scientific and Cultural Development: From the Sixteenth to the Eighteenth Century |publisher=Taylor & Francis |url=https://www.amazon.com/History-Humanity-Scientific-Cultural-Development-Eighteenth/dp/9231028146 |year=1999 |page=177 |language=en }}</ref>

Canpoladoğlu [[Suriya]]<nowiki/>da yaşayan bir kürd tayfası idi.<ref>{{Cite book |url=https://www.abebooks.com/9789004124547/Image-Ottoman-City-Imperial-Architecture-9004124543/plp |first=Heqnar Seytlyan |last=Vatenpau |title=The Image Of An Ottoman City: Imperial Architecture And Urban Experience In Aleppo In The 16th And 17th Centuries |publisher=BRILL |year=2004 |isbn=9789004124547 |page=123 |language=en }}</ref> Onların başçısı Hüseyn Canpoladoğlu 1604-cü ildə Hələb bəyi təyin olunur, ancaq daha sonra [[Urmiya döyüşü (1604)|Urmiya döyüşü]]<nowiki/>nə gec çatmasına görə [[Cığalızadə Yusif Sənan Paşa]] tərəfindən edam edilir. Əbül Vəfa əl-Urdinin fikrinə görə, Canpoladoğlu sırf kürd olduğuna görə öldürülmüşdür. Onun qardaşı oğlu Əli paşa 1606-cı ildə müstəqillik əldə etmək üçün üsyan qaldırır. [[Toskana|Toskana hersoqu]] [[I Ferdinand (Toskana hersoqu)|I Ferdinand]] onun bu əməllərini dəstəkləyirdi.<ref>{{Cite book |url=https://www.goodreads.com/en/book/show/17473179-the-arabs-of-the-ottoman-empire-1516-1918f|irst=Bryus |last=Masters |title=The Arabs of the Ottoman Empire, 1516–1918: A Social and Cultural History |location=[[Kembric]] |publisher=Cambridge University Press |year=2013 |isbn=1107067790 |page=38 |language=en }}</ref> Əli paşa 30.000 nəfərdən təşkil olunmuş ordusu ilə [[Həma]]<nowiki/>dan [[Adana]]<nowiki/>ya qədər olan ərazini zəbt edir.<ref>{{Cite book |url=https://brill.com/view/title/1509?lang=en |first=H. C. Kisslinq, B. Spuler, N. Barbur, J. S. Trimingham, |last=H. Braun, H. Hartel |title=The Last Great Muslim Empires |volume=Vol. III |publisher=BRILL |year=1997, |isbn=9789004021044 |page=70 |language=en }}</ref> Osmanlı sədrəzəmi [[Quyucu Murad Paşa]] 1607-ci ildə Əli paşaya qarşı yürüş edir və onu məğlub edir.<ref>{{Cite book |url=https://www.ebooks.com/en-us/95712845/osman-s-dream/caroline-finkel/ |first=Kerolin |last=Finkel |title=Osman's Dream: The History of the Ottoman Empire |publisher=Basic Books |year=2007 |isbn=9780465008506 |page=179 |language=en }}</ref>

[[Şərəf xan Bitlisi]] müəllifi olduğu «''[[Şərəfnamə]]''» əsərində bildirir ki, kürd torpaqları [[Hörmüz boğazı]]ndan başlayıb [[Malatya]] və [[Qəhrəmanmaraş]]<nowiki/>a qədər uzanır.<ref>{{Cite book |url=https://books.google.az/books/about/Kurdish_Notables_and_the_Ottoman_State.html?id=p032TMrEI5oC&source=kp_book_description&redir_esc=y |last=Özoğlu |first=Hakan |year=2004 |title=Kurdish Notables and the Ottoman State |publisher=SUNY Press |pages=27–28 |isbn=9780791459942 |language=en }}</ref> 1640–1655-ci illərdə Kürdüstana səyahət etmiş [[Övliya Çələbi]] vilayətin müxtəlif rayonlardan bəhs edib. Bu rayonlara [[Ərzurum]], [[Van]], [[Hakkari]], [[Cizrə]], [[Amadiyə]], [[Mosul]], [[Şəhr-i Zor əyaləti|Şəhr-i Zor]], [[Hərir]], [[Ərdalan]], [[Bağdad]], Dərnə, [[Səlas Babacani şəhristanı|Dərtənq]] o cümlədən [[Bəsra]]ya qədər olan ərazilər aiddir.<ref>{{Cite book |url=https://books.google.az/books/about/Kurdish_Notables_and_the_Ottoman_State.html?id=p032TMrEI5oC&source=kp_book_description&redir_esc=y |last=Özoğlu |first=Hakan |year=2004 |title=Kurdish Notables and the Ottoman State |publisher=SUNY Press |pages=34 |isbn=9780791459942 |language=en }}</ref>

[[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı sultanı]] [[III Səlim]]<nowiki/>in [[Bağdad vilayəti]] ərazisində yerləşən [[Süleymaniyyə|Süleymaniyyə şəhəri]]<nowiki/>nin valisi olan Baban əşirətindən Babanzadə İbrahim paşanın 1806-cı ildə ölməsindən sonra Osmanlı imperiyasının eyni əşirədən Babanzadə Halit paşanı qubernator təyin etməsi İbrahim paşanın qardaşı oğlu Babanzadə Əbdürrəhman paşanı qəzəbləndirmişdi. O, rejimin ona ədalətsizlik etdiyini irəli sürərək Osmanlı hakimiyyətinə qarşı üsyan başlatmışdır.<ref>{{Cite web |url=https://www.yenicaggazetesi.com.tr/kurtculuk-sorunu-t-c-nin-urettigi-bir-sorun-mudur-25149yy.htm |title=Kürtçülük sorunu T.C.’nin ürettiği bir sorun mudur? |first=Ümid |last=Özdağ |archiveurl=http://archive.is/WHLrU |archivedate=August 19, 2019 |language=tr |accessdate=August 19, 2019 }}</ref> [[Babanzadə Əbdürrəhman paşa üsyanı]] olaraq bilinən bu üsyan [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]] tərəfindən 1808-ci ildə yatırılmışdır.<ref>{{Cite web |url=http://www.aljazeera.com.tr/dosya/osmanlidan-devralinan-sorun |title=Osmanlı'dan devralınan sorun |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171231041428/http://www.aljazeera.com.tr/dosya/osmanlidan-devralinan-sorun |archivedate=December 31, 2017 |website=Aljazeera.com.tr |publisher=[[Əl-Cəzirə]] |language=tr |accessdate=August 19, 2019 }}</ref> Buna baxmayaraq, 1812-ci ildə – birinci Babanzadə üsyanından 6 il sonra [[Babanzadə Əhməd paşa üsyanı|Babanzadə Əhməd paşa]] əmisi Babanzadə Əbdürrəhman paşanın intiqamını almaq üçün üsyan qaldırmış, lakin qısa bir müddət sonra yatırılmışdır.<ref>{{Cite book |first=İbrahim |last=Sarı ||url=https://books.google.az/books?id=BV81DwAAQBAJ&pg=PA94&lpg=PA94&dq=Babanzade+Ahmed+Pa%C5%9Fa+%C4%B0syan%C4%B1&source=bl&ots=M-ZhDxo3LA&sig=ACfU3U3ePD7MNPlS-0HwWDBLCtUvw0kP9A&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwiCiP_n0o7kAhVK_CoKHbUgBdYQ6AEwFHoECAkQAQ#v=onepage&q=Babanzade%20Ahmed%20Pa%C5%9Fa%20%C4%B0syan%C4%B1&f=false |title=Şeyh İsyanları |year=2017 |publisher=noktaekitap |page=94 |language=tr }}</ref>

[[Soran əmirliyi|Soran əmiri]] Mir Məhəmmədin 1830-cu ildə [[Misir]]<nowiki/>dəki [[Kavalalı Mehmed Əli Paşa|Kavalalı Mehmed Əli paşa]]<nowiki/>dan ilhamlanaraq Osmanlı imperiyası daxilində ayrı bir dövlət qurmağa çalışmış, üsyan qaldırmışdır. Mir Məhəmməd üsyanı olaraq bilinən bu üsyan Molla Hadinin üsyana əleyhinə verdiyi fətvadan sonra zəifləmiş, buna görə də Mir Məhəmməd Osmanlı rejiminə təslim olmuşdur.<ref>{{Cite book |title=Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü ile Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü Kürt Komisyonu |first=M. |last=Aras |chapter=Yeni ve Yakın Çağda Kürt Siyaset Tarihi |publisher=Pêrî yayınları |location=İstanbul |year=1998, |isbn=975-8245-06-6 |language=tr }}</ref>

Osmanlı sultanı [[II Mahmud]]<nowiki/>un təsis etdiyi [[Sekban-ı Cədid]] üçün Kürdüstanda da əsgər toplanmışdı, bu isə əşirət rəsilərini narahat etmişdir. 1842-ci ildə Bədirxan bəy Kürdistanın müstəqilliyini elan edərək indiki [[Van]], [[Sivərək]], [[Viranşəhər]], [[Mosul]] və [[Urmiya]]<nowiki/>ya qədər olan ərazidə hakimiyyət qurmuş və öz adına pul basmışdır, lakin o, 1847-ci ildə qardaşı oğlu Yezdan Şərin xəyanəti ilə Osmanlı imperiyası tərəfindən məğlub edilmişdir.<ref>{{Cite journal |url=https://dergipark.org.tr/download/article-file/215499 |title=Bedirhan Bey İsyanı |website=Dergipark.org.tr |first=Cabir |last=Doğan |journal=Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190819092624/https://dergipark.org.tr/download/article-file/215499 |archivedate=August 19, 2019 |date=2010/2 |issue=12 |language=tr }}</ref> Osmanlı ilə əməkdaşlıq etdiyi üçün [[Cizrə|Cizrə bəyi]] təyin edilən Yezdan Şər daha böyük hüquqlar istəmiş, ancaq bu istəklər qəbul edilmədikdən sonra, 1854-cü ildə üsyan qaldılmış, [[Van]] və [[Bitlis]] şəhərlərini alıb [[Bağdad|Bağdad şəhəri]]<nowiki/>nə yürüş etmiş, ancaq [[Osmanlı ordusu]] tərəfindən məğlub edilmişdir.<ref>{{Cite book |url=https://books.google.az/books?id=l4PYRRD_vgQC&dq=Yezdan+%C5%9Eer&source=gbs_navlinks_s |title=Bir başka açıdan İngiltere |first=Sedat |last=Laçınər |publisher=USAK Books |year=2001 |page=16 |isbn=9789756769195 |language=tr }}</ref>

[[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]]<nowiki/>nın [[Birinci Dünya müharibəsi]]<nowiki/>ndə məğlub olub, süquta uğraması onun [[Antanta|Antanta dövlətləri]] tərəfindən [[Osmanlı sultanlığının ləğvi|bölünməsi ilə nəticələnmişdir]]. [[Sevr müqaviləsi]]<nowiki/>nin nəticəsində Kürdüstan [[Fransa]] və [[Birləşmiş Krallıq]] arasında bölünmüşdü.<ref name="Traité de Sèvres">{{Cite web |url=https://mjp.univ-perp.fr/traites/1920sevres.htm |title=Traité de paix entre les Puissances alliées et associées et la Turquie |location=[[Sevr]] |date=August 10, 1920 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181112021359/https://mjp.univ-perp.fr/traites/1920sevres.htm |archivedate=November 12, 2018 |website=mjp.univ-perp.fr |publisher=Dighitéque MJP |accessdate=August 21, 2019 |language=fr }}</ref> Buna baxmayaraq, [[Mustafa Kamal Atatürk]] öndərliyindəki [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri|türk ordusu]] [[Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi]]<nowiki/>ndə kürd əhaliyə sahib ərazilərin bir hissəsini zəbt etmiş, Lozanna müqaviləsinin şərtlərinə görə Türkiyə rəsmi olaraq, həmin əraziləri ihlaq etmişdir.<ref name="Traité de Lausanne">{{Cite web |url=https://mjp.univ-perp.fr/traites/1923lausanne.htm |title=Traité de paix entre les puissances alliées et la Turquie |location=[[Lozanna]] |date=July 24, 1923 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170920020815/https://mjp.univ-perp.fr/traites/1923lausanne.htm |archivedate=September 23, 2017 |website=mjp.univ-perp.fr |publisher=Dighitéque MJP |accessdate=August 21, 2019 |language=fr }}</ref> Beləliklə, Kürdüstan İrana əlavə olaraq, müstəqil [[Türkiyə]], Fransa müstəmləkəsi olan [[Suriya]] və Birləşmiş Krallıq müstəmləkəsi olan [[İraq]] arasında bölünmüşdür.<ref name="Ankara1921">{{Cite web |first=[[Fransa]] |last=[[Ankara Hökuməti]] |url=http://www.hri.org/docs/FT1921/Franco-Turkish_Pact_1921.pdf |title=Franco-Turkish Agreement |location=[[Ankara]] |date=October 20, 1921 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171019185709/http://www.hri.org/docs/FT1921/Franco-Turkish_Pact_1921.pdf |archivedate=October 19, 2017 |website=Hri.org |publisher=[[Yunanıstan Müdafiə Nazirliyi]] |accessdate=August 21, 2019 |language=en }}</ref><ref name="Ankara1926">{{Cite web |url=https://www.academia.edu/34635329/ankara_treaty_anlasmas%C4%B1_1926_5_JUNTURKEY_REGARDING_SETTLEMENT_OF_FRONTIER_BETWEEN_TURKEY_and_IRAQ.pdf |title=Treaty betwen the United Kingdom and Iraq and Turkey |location=[[Ankara]] |date=June 5, 1926 |archiveurl=http://archive.is/CxZVA |archivedate=August 21, 2019 |website=Academia.edu |publisher=Academia |accessdate=August 21, 2019 |language=en }}</ref> Bu yeni sərhədlərin təsis və məcburi tətbiq edilməsi ənənəvi köçəri həyat tərzini dəyişib, kənd həyatına keçməyə vadar edilən kürdlərə dərin şəkildə təsir etmişdir.<ref name="BritannicaKurdistan" /><ref name="BritannicaKurd">{{Cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/place/Kurdistan |title=Kurdistan |encyclopedia=[[Britannika Ensiklopediyası|Encyclopædia Britannica Online]] |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171031110936/https://www.britannica.com/topic/Kurd |archivedate=October 31, 2017 |accessdate=August 21, 2019 |language=en }}</ref>

[[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]] dövründə Kürdüstan toponimindən istifadə edilirdi, ancaq [[Türkiyə|Türkiyə Respublikası]]<nowiki/>nda Maarif Vəkalətinin (indiki Milli Təhsil Nazirliyi) yayımladığı 8 dekabr 1925-ci il tarixli "Türk birliyini parçalamağa çalışan cərəyanlar" başlıqlı xəbərdarlıq ilə [[Lazistan]] və digər bütün [[etnonim]]<nowiki/>lər ilə qurulan toponimlər, o cümlədən "Kürdüstan" toponimi də rəsmi istifadədən qaldırılmışdır.<ref name="kultur.gov.tr">{{Cite web |url=http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF8FE9074FF19B00050B809AAFBA588C3B |title=Maarif Vekaleti, adlarının yasaklanması |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090906180951/http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF8FE9074FF19B00050B809AAFBA588C3B |archivedate=September 6, 2009 |accessdate=August 19, 2019 |website=Kultur.gov.tr |publisher=Kültür ve Turizm Bakanlığı |language=tr }}</ref> Ərazi onun yerinə şərq və ya cənub-şərq adlandırılmağa başlandı. Türkiyə torpaqlarında "Kürdüstan" adında müstəqil bir dövlət qurmağa çalışmaq Türkiyə Respublikasının [[Türkiyə Respublikasının Konstitusiyası|1982-ci il konstitusiyası]]<nowiki/>nın "ölkənin bölünməzliyi" maddəsini pozur.<ref name='Anayasa'>{{Cite web |url=http://www.tbmm.gov.tr/Anayasa.htm |title=Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasası |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111119050902/http://www.tbmm.gov.tr/anayasa.htm |archivedate=November 19, 2011 |website=Tbmm.gov.tr |publisher=Türkiye Bütük Millec Meclisi Başkanlığı |language=tr }}</ref>

1925-ci ilin fevral ayında [[Cənub-şərqi Anadolu regionu|cənub-şərqi Anadolu]]<nowiki/>da mərkəzi hakimiyyətə qarşı olan [[Kürdlər|kürd]] və [[Zazalar|zaza]] tayfalarının dəstəklədiyi [[Ərəb xilafəti|xilafət]]<ref>{{Cite web |url=http://yakintarihimiz.org/seyh-said-dinci-naksi-ayaklanmasiydi.html |title=Said dinçi naksibendi ayaklanamsı idi |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141129020250/http://yakintarihimiz.org/seyh-said-dinci-naksi-ayaklanmasiydi.html |archivedate=November 29, 2014 |website=Yakintarihimiz.org |publisher=Yakın Tarihimiz |accessdate=August 19, 2019 |language=tr }}</ref> və kürd separatçı<ref>{{Cite web |url=http://www.sabah.com.tr/Gundem/2012/02/13/seyh-saidin-torunundan-ilginc-iddia |title=Şeyh Said'in torunundan ilginç iddia |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190102143040/https://www.sabah.com.tr/gundem/2012/02/13/seyh-saidin-torunundan-ilginc-iddia |archivedate=January 2, 2019 |website=Sabah.com.tr |publisher=[[Sabah (qəzet)|Sabah]] |date=February 13, 2012 |accessdate=August 19, 2019 |language=tr }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.haksozhaber.net/seyh-said-kurt-devletinin-basina-bir-turku-gecirecekti-14175yy.htm |title=Şeyh Said kürd devletinin başına türk keçirecekdi |website=Haksozhaber.net |publisher=Haksöz Haber |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190819114013/https://www.haksozhaber.net/seyh-said-kurt-devletinin-basina-bir-turku-gecirecekti-14175yy.htm |archivedate=August 19, 2019 |date=January 10, 2010 |accessdate=August 19, 2019 |language=tr }}</ref> hərəkatı tərəfdarı bir [[Şeyx Səid üsyanı|üsyan]] qaldırırlar. Fevral ayının 13-də Şeyx Səidin tərəfdarı olan bəzi şəxslərin [[Diyarbəkir ili]]<nowiki/>nin Eğil nahiyəsinə bağlı Piran kəndində axtarış edən bir jandarma işçisinə atəş açması qısa müddətdə alovlanan hadisələrin başlanğıc nöqtəsi olmuşdur. Fevral ayının 16-da Gənc nahiyəsinin Darahin qəzasına hücum edən Şeyx Səid qubernatoru və digər vəzifəli şəxsləri əsir almış, xalqı [[İslam|İslam dini]] üçün üsyana çağıran bir bəyannamə ilə hərəkatı tək mərkəz altında birləşdirməyə çalışmışdır. Üsyan başlanğıcda [[Şəriət|İslam şəriəti]]<nowiki/>nin bərpası üçün başladılsa da, sonraddan kürd üsyanına çevrilmişdir.<ref>{{Cite web |url=http://yakintarihimiz.org/seyh-said-dinci-naksi-ayaklanmasiydi.html |title=I Cihan Harbi sonrası |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131103224707/http://yakintarihimiz.org/seyh-said-dinci-naksi-ayaklanmasiydi.html |archivedate=November 3, 2013 |language=tr }}</ref> Yerli tayfaların dəstəyini alan Şeyx Səid [[Diyarbəkir|Diyarbəkir şəhəri]]<nowiki/>nə yürüş edir, [[Sivərək|Sivərək şəhəri]]<nowiki/>ni ələ keçirir. Şeyx Abdullah öndərliyindəki üsyançılar Varton qəsəbəsini ələ keçirdikdən sonra [[Muş|Muş şəhəri]]<nowiki/>nə doğru irəliləmiş, ancaq könüllü qüvvələrin səyi nəticəsində Murad körpüsündə məğlub edilib, Varto qəsəbəsinə geri çəkilmişdilər. Fevral ayının 21-də mərkəzi hökumət şərq əyalətlərində [[fövqəladə vəziyyət]] elan etmişdir. Mart ayının əvvəllərində Şeyx Səidin əmrindəki təxminən 10.000 nəfərlik ordu Diyarbəkir şəhərinə hücum etmış, şəhəri tuta bilməyərək mühasirəyə almışdır. Davam edən döyüşlərdə hökumət qüvvələri qələbə qazanmış, şəhəri ala bilməyəcəyini görən Şeyx Səid mühasirəni ləğv etmiş və Diyarbəkir şəhərindən geri çəkilmişdir.<ref name="ruralrevolt">{{Cite book |first=Yanos M. Bak |last=Gerhard Beneki |url=[http://books.google.mk/books?id=iBS8AAAAIAAJ&dq=religion+and+rural+revolt+janos&hl=de&source=gbs_navlinks_s |title=Religion and rural revolt |publisher=Manchester University Press ND |year=1984 |isbn=0719009901 |page=289–290 |language=en }}</ref>

[[Mustafa Kamal Atatürk]]<nowiki/>ün istəyi ilə hadisələri üsyan olaraq dəyərləndirməyən və fövqəladə vəziyyətin elan olunması ilə həll ediləcəyini gözləyən baş nazir [[Əli Fəthi Okyar]] istefa vermiş, yeni hökumət isə [[İsmət İnönü]] rəhbərliyi ilə yenidən təşkil edilmişdir. Geniş miqyaslı top-yekun hücuma keçən hökumət qüvvələri üsyançıların çoxunu təslim olmağa məcbur etmişdir. Ölkədən qaçmağa çalışan tayfa rəsiləri həbs edilmişdir və üsyan aprel ayında rəsmi şəkildə sona çatmışdır.<ref>{{Cite web |url=https://www.tarihiolaylar.com/tarihi-olaylar/seyh-said-isyani-108 |title=Şeyh Said İsyanı |website=Tarihiolaylar.com |publisher=Tarihi Olaylar |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181218055234/http://www.tarihiolaylar.com/tarihi-olaylar/seyh-said-isyani-108 |archivedate=December 18, 2018 |accessdate=August 19, 2019 |language=tr }}</ref>

1926-cı ildən 1930-cu ilə qədər [[Türkiyə]]<nowiki/>nin [[Ağrı ili]]<nowiki/>ndə müxtəlif üsyanlar qaldırılmışdır. [[Birinci Ağrı üsyanı|Birinci üsyan]] 16 may 1926-cı il tarixində Cəlali Barho öndərliyindəki kürd tayfaları tərəfindən [[Ağrı dağı]] yaxınlıqlarında qaldırılmışdır.<ref name="faiqbulud">{{Cite book |url=https://www.worldcat.org/title/devletin-gozuyle-turkiyede-kurt-isyanlar/oclc/24960654 |first=Faiq |last=Bulud |title=Devletin Gözüyle Türkiye'de Kürt İsyanları |publisher=Yön Yayıncılık |location=[[İstanbul]] |oclc=551489566 |year=1991 |language=tr }}</ref> [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri]] üsyanı bir ay sonra basdırmışdır. Növbəti ilin sentyabr ayında Türkiyə Silahlı Qüvvələri əraziyə yenidən hücum etmiş, yerli əşirətlərin qaldırdıqları [[İkinci Ağrı üsyanı|ikinci üsyanı]] basdırmışdır.<ref name="tediptenkil">{{Cite book |url=https://www.kitapyurdu.com/kitap/kurt-isyanlari-tedip-ve-tenkil/55672.html |first=Əhməd |last=Qəhrəman |title=Kürt İsyanları (Tedip ve Tenkil) |publisher=[[Evrensel Basım Yayın]] |location=İstanbul |year=2003 |isbn=975-6525-48-7 |language=tr }}</ref> Bundan sonra Ağrıda yaranan böhran daha da dərinləşmişdir. 1927-ci ilin sentyabr ayında<ref name="Edmonds">{{Cite journal |last=Edmonds |first=S. C. |title=Kurdish Nationalism", |journal=Journal of Contemporary History |volume=6 |issue=No. 1 |page=91 |year=1971 |language=en }}</ref> [[Birləşmiş Krallıq|Birləşmiş Krallığın]] dəstəyi ilə<ref>{{Cite encyclopedia |url=http://books.google.com.tr/books?id=stl97FdyRswC&pg=PA385&dq=%22Kurdish+Republic+of+Ararat%22&hl=tr&ei=TaqyTKC1E4XCcZb7uJII&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCsQ6AEwAA#v=onepage&q=%22Kurdish%20Republic%20of%20Ararat%22&f=false |title=Kurdish Republic of Ararat |encyclopedia=Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East |volume=Volume I |publisher=Infobase Publishing |year=2009 |isbn=9780816071586 |page=385 |language=en }}</ref> [[İhsan Nuri]] tərəfindən<ref name="Abbas">{{Cite book |url=http://books.google.com.tr/books?id=tWptAAAAMAAJ&q=%22Kurdish+Republic+of+Ararat%22&dq=%22Kurdish+Republic+of+Ararat%22&hl=tr&ei=Oa6yTMO6EceHcd7u3MwB&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDAQ6AEwAQ |page=199 |language=en |first=Abbas |last=Vali |title=Essays on the origins of Kurdish nationalism |publisher=Mazda Publishers |year=2003 |isbn=978-1-56859-142-1 }}</ref> [[Ağrı Respublikası]] qurulmuşdur.<ref name="EPAME384">{{Cite encyclopedia |title=Kurdish Republic of Ararat |encyclopedia=Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East |publisher=Infobase Publishing |year=2009 |page=38 |language=en |url=https://books.google.az/books/about/Encyclopedia_of_the_Peoples_of_Africa_an.html?id=stl97FdyRswC&redir_esc=y }}</ref> 1930-cu ilin iyul ayında [[Saleh Omurtak]] öndərliyi türk qoşunları təxminən 15.000 [[Zilan qətliamı|kürdü öldürərək qətliam]] törədir.<ref>{{Cite web |first=Mehmet Şevket |last=Eygi |url=http://www.milligazete.com.tr/makale/zilan-katliami-143780.htm |title=Zilan katliamı |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111025231837/http://www.milligazete.com.tr/makale/zilan-katliami-143780.htm |archivedate=November 10, 2011 |website=milligazete.com.tr |publisher=[[Millî Gazete]] |date=October 17, 2009 |accessdate=August 26, 2019 |language=tr }}</ref><ref>{{Cite book |url=https://www.idefix.com/Kitap/Oncesi-Ve-Sonrasiyla-1925-Kurt-Direnisi/Arastirma-Tarih/Politikaarastirma/Politika/urunno=0000000508900 |first=Felit Özsoy |last=Tahsin Əriş |title=Öncesi ve Sonrasıyla 1925 Kürt Direnişi (Palu-Hanî-Genç) |publisher=Pêrî Yayınları |year=2007 |isbn=978-975-9010-57-7 |page=271 |language=tr }}</ref> Bu böhranı sona çatdırmaq istəyən Türkiyə ordusu 1 iyulda Ağrı dağını mühasirəyə alır və 7 iyul 1930-cu ildə [[Üçüncü Ağrı üsyanı|ümumi əməliyyat]]a start verir. 25 iyulda sona çatan döyüşdə kürd liderlərin çoxusu ölür və ya həbs olunur, İhsan Nuri isə [[İran]]a qaçır. Həbs olunanlar daha sonra [[Adana]]da edam edilirlər.<ref>{{Cite book |url=https://www.avestakitap.com/urun_64_Avesta_Hoyb%C3%BBn%20%C3%96rg%C3%BCt%C3%BC%20ve%20A%C4%9Fr%C4%B1%20Ayaklanmas%C4%B1.html |first=Rohat |last=Alakom |title=Xoybûn örgütü ve Ağrı ayaklanması |publisher=Avesta |year=1998 |isbn=975-7112-45-3 |page=180 |language=tr }}</ref>

1937–1938-ci illərdə kürd [[zazalar]] [[Dərsim vilayəti]]<nowiki/>ndə Türkiyə hökumətinə qarşı üsyan qaldırırlar. Üsyana [[Ələvilik|ələvi]] [[Kürdlər|kürd]] tayfa rəisi olan Seyid Rza öndərlik edirdi. Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin həyata keçirdiyi hərbi əməliyyatlar 10.000–80.000 kürdün ölümünə səbəb olmuşdur.<ref>{{Cite book |title=Turkey's Alevi enigma: a comprehensive overview |url=https://books.google.az/books/about/Turkey_s_Alevi_Enigma.html?id=KoyS17tMtDkC&source=kp_book_description&redir_esc=y |first=Pol C. Uayt |last=Yost Congerden |publisher=BRILL |year=2003 |page=198 |isbn=9789004125384l|anguage=en }}</ref><ref name="Dersim 38 Conference">{{Cite web |url=http://www.pen-kurd.org/almani/haydar/Dersim-PresseerklC3A4rungEnglish.pdf |title=Dersim ‘38 Conference |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171020041344/http://www.pen-kurd.org/almani/haydar/Dersim-PresseerklC3A4rungEnglish.pdf |archivedate=October 20, 2017 |website=pen-kurd.org |publisher=Pen Kurd |date=October 14, 2008 |accessdate=August 26, 2019 |language=en }}</ref> Bu müddətdə dörd fərqli hərbi əməliyyat gerçəkləşdirilmişdir.

10 sentyabr 1937-ci ildə Seyid Rza [[Ərzincan ili]]<nowiki/>ndəki hökumət binasının önünə gəlir ki, sülh üçün danışıqlar aparsın, ancaq o, həbs olunur.<ref name="tediptenkil286">{{Cite book |url=https://www.kitapyurdu.com/kitap/kurt-isyanlari-tedip-ve-tenkil/55672.html |first=Əhməd |last=Qəhrəman |title=Kürt İsyanları (Tedip ve Tenkil) |publisher=[[Evrensel Basım Yayın]] |location=İstanbul |year=2003 |page=286–287 |isbn=975-6525-48-7 |language=tr }}</ref> O, növbəti gün [[Elazığ]]<nowiki/>a göndərilir və noyabr ayında yoldaşları ilə birlikdə edam olunur.<ref name="tediptenkil292">{{Cite book |url=https://www.kitapyurdu.com/kitap/kurt-isyanlari-tedip-ve-tenkil/55672.html |first=Əhməd |last=Qəhrəman |title=Kürt İsyanları (Tedip ve Tenkil) |publisher=[[Evrensel Basım Yayın]] |location=İstanbul |year=2003 |page=292–293 |isbn=975-6525-48-7 |language=tr }}</ref> [[Türkiyə Baş nazirlərinin siyahısı|Türkiyə Respublikasının Baş naziri]] [[Cəlal Bayar]] Dərsim üsyançılarına hücum etmək qərarına gəlir bə 2 yanvar 1938-ci ildə hərbi əməliyyata start verir.<ref>{{Cite web |first=Ayşə |last=Hür |url=http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-1937-1938de-dersimde-neler-oldu.htm |title=1937-1938’de Dersim’de neler oldu? |website=taraf.com.tr |publisher=[[Taraf]] |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160323030357/http://arsiv.taraf.com.tr/yazilar/ayse-hur/1937-1938de-dersimde-neler-oldu/2768/ |archivedate=March 23, 2016 |date=November 16, 2008 |language=tr }}</ref> Həmin ilin avqustunda, daha sonra sentyabrında yeni bir hərbi əməliyyat həyata keçirilir.<ref name="bulud277">{{Cite book |url=https://www.worldcat.org/title/devletin-gozuyle-turkiyede-kurt-isyanlar/oclc/24960654 |first=Faiq |last=Bulud |title=Devletin Gözüyle Türkiye'de Kürt İsyanları |publisher=Yön Yayıncılık |location=[[İstanbul]] | |oclc=551489566 |page=277 |year=1991 |language=tr }}</ref> [[Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri]] üsyan boyunca olduqca fəal olmuşdular. Pilotlardan biri [[Mustafa Kamal Atatürk|Kamal Atatürk]]<nowiki/>ün övladlığa götürdüyü qızı [[Səbihə Göyçən]] də var idi.<ref>{{Cite book |url=https://www.kitapyurdu.com/kitap/turkiye-cumhuriyetinde-ayaklanmalar-19241938/368631.html |first=Rəşad |last=Hallı |title=Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924–1938) |publisher=T. C. Genelkurmay Baskanlığı Harp Tarihi Dairesi |year=1972 |page=382 |language=tr }}</ref> [[Nuri Dərsimi]] Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinin 1938-ci ildə vilayəti zəhərli qazlar ilə bombardman etdiyi iddia etmişdir.<ref>{{Cite book |url=https://books.google.az/books/about/Kurdish_Ethno_Nationalism_Versus_Nation.html?id=vY-QuAAACAAJ&source=kp_book_description&redir_esc=y |first=Martin van |last=Brünessen |title=Kurdish ethno-nationalism versus nation-building states: collected articles |publisher=Isis Press |year=2000 |isbn=978-975-428-177-4 |page=116 |language=en }}</ref>

2010-cu ildə PKK ilə hökumət qüvvələri vuruşmasından sonra [[İraq Kürdüstanı]]<nowiki/>nda yerləşən bəzi yerlər [[Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələri]] tərəfindən bombalanır.<ref>{{Cite web |url=http://www.strategypage.com/qnd/kurdwar/articles/20100606.aspx |title=Kurdish War: The Ceasefire Is Over |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171010103830/https://www.strategypage.com/qnd/kurdwar/articles/20100606.aspx |archivedate=October 10, 2017 |website=strategypage.com |publisher=Strategy Page |date=June 6, 2010 |accessdate=August 27, 2019 |language=en }}</ref> Türkiyə Ali Seçki Şurası 2011-ci ildə PKK ilə bağlantıları olmaları haqqında istintaq aparılan kürd namizədləri [[Türkiyədə parlament seçkiləri (2011)|yaxın vaxtlarda keçiriləcək ümumi seçkilər]]<nowiki/>dən kənarlaşdırır.<ref name="hurriyetysk">{{Cite web |url=http://www.hurriyetdailynews.com/mob_n.php?n=ysk-puts-ankara-in-turmoil-exit-strategy-sought-2011-04-19 |title=YSK ruling throws Ankara into tumultuous search for exit strategy |date=April 4, 2011 |archivedate=November 15, 2012 |website=www.hurriyetdailynews.com |publisher=Hürriyet |language=en |accessdate=August 27, 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120929103823/http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=ysk-puts-ankara-in-turmoil-exit-strategy-sought-2011-04-19 }}{{Dead link}}</ref> Aprelin 19-u kürdlər [[2011-12 Türkiyədə kürd etirazları|qızğın etiraz aksiyaları]]<nowiki/>na başlayırlar. Etiraz aksiyaları zamanı 3 nəfər ölür,<ref>{{Cite web |url=http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=turkish-iraqi-ties-strained-over-claims-of-civilian-deaths-2011-08-26 |first=Sevil |last=Küçükqoşum |title=Turkish-Iraqi ties strained over claims of civilian deaths |archivedate=October 20, 2017 |date=Auust 26, 2011 |website=www.hurriyetdailynews.com |publisher=Hürriyet |language=en |accessdate=August 27, 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160306190324/http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=turkish-iraqi-ties-strained-over-claims-of-civilian-deaths-2011-08-26 }}{{Dead link}}</ref> 2.500 nəfər həbs olunur.<ref>{{Cite web |url=http://www.hurriyetdailynews.com/n.php?n=thousands-detained-in-the-east-since-march-2011-05-13 |title=Thousands detained in eastern Turkey since March |date=May 16, 2011 |first=Dincər |last=Göyçə |website=www.hurriyetdailynews.com |publisher=Hürriyet |language=en |accessdate=August 27, 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120929105607/http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=thousands-detained-in-the-east-since-march-2011-05-13 |archivedate=November 29, 2012 }}{{Dead link}}</ref>

1 dekabr 1918-ci il tarixində [[Süleymaniyyə|Süleymaniyyə şəhəri]]<nowiki/>ndə keçirilən yığıncaqda ingilis polkovnik [[Arnold Uilson]] ilə kürd tayfa başçıları Birləşmiş Krallığa təklif verdilər, hansı ki, [[Birləşmiş Krallıq]] [[protektorat]]<nowiki/>ı olacaq birləşmiş və müstəqil bir kürd dövlətinin təsis edilməsi ilə bağlı idi.<ref>{{Cite book |url=https://books.google.az/books/about/A_People_Without_a_State.html?id=-tuPDAAAQBAJ&source=kp_book_description&redir_esc=y |title=A People Without a State: The Kurds from the Rise of Islam to the Dawn of Nationalism |first=Maykl |last=Eppel |publisher=University of Texas Press |year=2016 |page=117 |isbn=9781477311073 |quote=On December 1, 1918, Sir Arnold Wilson, the acting civil commissioner of Iraq, came to Suleymaniyya and met with sixty tribal leaders and shaykhs |language=en }}</ref> 1919-cu ildən 1922-ci ilə qədər nüfuzlu kürd öndəri [[Mahmud Bərzənci|Şeyx Mahmud Bərzənci]] kürd hökuməti qurmuş və Böyük Britaniya hakimiyyətinə qarşı iki dənə üsyan qaldırmışdır. Birinci üsyan 22 may 1919-cu il tarixində Süleymaniyyə şəhərində iki ingilis səlahiyyətlisinin həbs edilməsi ilə başlamış, daha sonra isə [[Mosul]] və [[Ərbil]] şəhərlərinə qədər yayılmışdır, ancaq bir müddət sonra yatırılmışdır.<ref>{{Cite book |url=https://books.google.az/books/about/Kurdistan_During_the_First_World_War.html?id=91RtAAAAMAAJ&redir_esc=y |title=Kurdistan During the First World War |first=Kamal Müzhər Əhməd |publisher=Saqi Books |year=1994 |isbn=9780863560842 |language=en }}</ref>

Kürd silahlı dəstələrinin məğlubiyyətindən sonra Mahmud Bərzənci [[Hindistan]]<nowiki/>a sürgün edilmişdir.<ref name="McKierman2006p31">{{Cite book |first=MakKiyerman |last=Kevin |publisher=St. Martin's Press |year=2006 |page=31 |url=https://books.google.az/books/about/The_Kurds.html?id=PWPdGjzN2egC&source=kp_book_description&redir_esc=y |title=The Kurds: A People in Search of Their Homeland |location=Nyu-York |isbn=9780312325466 |language=en }}</ref> 1920-ci ilin iyul ayında 62 tayfa başçısı Kürdüstanın müstəqilliyini tələb edirlər. 1922-ci ildə Birləşmiş Krallıq [[Mosul]] və [[Kərkük]] şəhərlərinə iddia irəli sürən [[Türkiyə]]<nowiki/>yə qarşı bufer olması ümidilə Şeyx Mahmuda səlahiyyət verir. Buna baxmayaraq, ingilislərə itaət etməyən Şeyx Mahmud 1922-ci ildə [[Kürdüstan krallığı]]<nowiki/>nın müstəqilliyini və özünün bu dövlətin kralı olduğunu bəyan edir.<ref name="McKierman2006p32">{{Cite book |first=MakKiyerman |last=Kevin |publisher=St. Martin's Press |year=2006 |page=32 |url=https://books.google.az/books/about/The_Kurds.html?id=PWPdGjzN2egC&source=kp_book_description&redir_esc=y |title=The Kurds: A People in Search of Their Homeland |location=Nyu-York |isbn=9780312325466 |language=en }}</ref> İki il davam edən böhranda ingilislər kürdləri özlərindən asılı vəziyyətə sala bilirlər.<ref>{{Cite journal |last=Prins |first=C. |title=A Kurdish State in Iraq |journal=Current History |date=January 1993 |language=en }}</ref> Buna baxmayaraq, [[İraq]]<nowiki/>ın 1930-cü ildə [[Millətlər Liqası]]<nowiki/>na qəbul edilməsi bəyan edildikdən sonra Şeyx Mahmud üçüncü bir üsyan qaldırmış, ancaq Birləşmiş Krallığın quru və hava qüvvələri onu yenə məğlub etmişdir.<ref>{{Cite journal |first=K. |last=Dahlman |title=The Political Geography of Kurdistan |journal=Eurasian Geography and Economics |volume=43 |issue=4 |year=2002 |pages=271–299 |doi=10.2747/1538-7216.43.4.271 |language=en }}</ref><ref>{{Cite journal |first=Səid |last=İsgəndər |title=Britain's Policy in Southern Kurdistan: The Formation and Termination of the First Kurdish Government, 1918–1919 |journal=British Journal of Middle Eastern Studies |volume=27 |issue=2 |year=2000 |pages=139–163 |doi=10.1080/13530190020000501 |language=en }}</ref>

1927-ci ildə [[Barzani (tayfa)|Barzani tayfası]] İraq kürdlərinin hüquqlarının ən böyük dəstəkçilərindən biri olmuşdu. 1929-cu ildə Barzani İraqın şimalında kürd vilayətinin təsis olunmasını tələb etmişdir. Bu tələblər ilə ruhlanmış kürdlər 1931-ci ildə [[Millətlər Liqası]]<nowiki/>na müraciət etdilər ki, müstəqil bir kürd hökuməti yaradılsın. Həmin ilin axırlarında Əhməd Barzani İraqa qarşı üsyan qaldırmış, bir neçə ay sonra məğlub edilsə də, başlatdığı hərəkat kürdlərin müstəqillik uğrundakı növbəti dövrlərdəki mübarizələrində böyük rol oynamışdır. [[İkinci Dünya müharibəsi]] zamanı İraq hakimiyyətində boşluqlar yaranmış, [[Mustafa Barzani]] öndərliyindəki kürd tayfaları bundan istifadə edərək üsyan qaldırmışdılar. Onlar İraq Kürdüstanını 1945-ci ilə qədər idarə etsələr də, iraqlılar kürdləri yenidən özlərindən asılı vəziyyətə sala bilmişdilər. Mustafa Barzani İrana sürgün edilir və 1946-cı ildə [[Məhabad Cümhuriyyəti]]<nowiki/>nin süquta uğramasından sonra [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]]-yə köçür.<ref>{{Cite journal |first=Q. S. |last=Harris |title=Ethnic Conflict and the Kurds |journal=Annals of the American Academy of Political and Social Science |volume=433 |issue=1 |pages=112–124 |year=1977 |doi=10.1177/000271627743300111 |language=en }}</ref><ref>{{Cite book |last=Səidi |first=Maykl C. Kelli |title=Ghosts of Halabja : Saddam Hussein and the Kurdish genocide |year=2008 |publisher=Praeger Security International |location=Uestport, [[Konnektikut]] |isbn=978-0-275-99210-1 |page=18 |url=https://books.google.com/books?id=4eMhpwyDJlwC |accessdate=August 23, 2019 |language=en }}</ref>

1958-ci ildə [[Əbdülkərim Qasım]]<nowiki/>ın gerçəkləşdirdiyi hərbi çevrilişdən sonra [[Mustafa Barzani]] İraqa dəvət edilir və o, yerli xalq tərəfindən çox yaxşı qarşılanır. Qasım ilə Barzani arasındakı razılaşmanın bir parçası olaraq, Qasım kürdlərə regional muxtariyyət vəd edir, qarşılığında Barzaninin siyasi dəstəyini istəyir. Buna əlavə olaraq, Barzani 1959–1960-cı illər [[Kürdüstan Demokratik Partiyası]]<nowiki/>nın (KDP) sədri olur.<ref>{{Cite book |first=Deyvid |last=MakDouall |url=http://elibrary.bsu.az/books_400/N_35.pdf |title=A Modern History of the Kurds |year=1996 |chapter=Ayatollah Khomeini's Speech, Radio Tehran, December 17, 1979. Quoted in David McDowall |location=London |publisher=[[I.B. Tauris]] |page=304 |language=en }}</ref> Qasım ilə Barzani arasındakı razılaşmadan iki il keçməsinə baxmayaraq, Qasım öz vədlərini gerçəkləşdirmirdi. Buna görə də KDP regional muxtariyyət uğrunda təşviqat aparır.<ref>{{Cite book |first=Deyvid |last=MakDouall |url=http://elibrary.bsu.az/books_400/N_35.pdf |title=A Modern History of the Kurds |year=1996 |chapter=Ayatollah Khomeini's Speech, Radio Tehran, December 17, 1979. Quoted in David McDowall |location=London |publisher=[[I.B. Tauris]] |page=305 |language=en }}</ref> Bundan sonra gerçəkləşən hadisələr [[Birinci İraq-Kürdüstan müharibəsi|Birinci İraq–Kürdüstan müharibəsi]] adlanır ki, bu, 1970-ci ilə qədər davam etmişdir.<ref name=kurdishwarrior3942>{{Cite book |first=Maykl |last=Q. Lorts |chapter=The Kurdish-Iraqi War (1961–1970) |title=The Kurdish Warrior Tradition and the Importance of the Peshmerga |page=39–42 }}, {{cite web|url=http://etd.lib.fsu.edu/theses/available/etd-11142005-144616/unrestricted/003Manuscript.pdf |title=arxivləşdirilmiş nüsxəsi |accessdate=August 23, 2019 |archivedate=October 29, 2013 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131029191132/http://etd.lib.fsu.edu/theses/available/etd-11142005-144616/unrestricted/003Manuscript.pdf }}{{Dead link}}</ref> Üsyan 1960-cı illərdə qızğın, uzun bir müharibəyə çevrilir. Müharibə 1970-ci ildə çıxılmaz vəziyyətdə idi, İraq qüvvələri kürd üsyanını yatıra bilmirdi.<ref name="O'Ballance">{{Cite book |url=https://www.abebooks.com/9780571099054/Kurdish-revolt-1961-1970-Edgar-OBallance-057109905X/plp |first=Edqar |last=O'Ballans |title=The Kurdish Revolt, 1961–1970 |location=London |publisher=Faber and Faber |year=1973 |isbn=0-571-09905-X |language=en }}</ref><ref name="Pollack">{{Cite book |first=KennethM. |last=Pollae |title=Arabs at War: Military Effectiveness, 1948–1991 |publisher=University of Nebraska Press |year=2002 |url=https://books.google.az/books/about/Arabs_at_War.html?id=R2qZ2iWwGcgC&source=kp_book_description&redir_esc=y |location=Linkoln |isbn=0-8032-3733-2 |language=en }}</ref> Bu vaxta qədər 75.000–105.000 insan həlak olmuşdu.<ref name="arkansas">{{Cite web |url=http://uca.edu/politicalscience/dadm-project/middle-eastnorth-africapersian-gulf-region/iraqkurds-1932-present/ |title=18. Iraq/Kurds (1932-present) |publisher=University of Central Arkansas |website=uca.edu |archiveurl=http://archive.is/h8kL |archivedate=December 11, 2012 |accessdate=August 23, 2019 |language=en }}</ref><ref name="war-memorial">{{Cite web |url=http://www.war-memorial.net/wars_all.asp |title=All wars in the 20th century – the Polynational War Memorial |archiveurl=http://archive.is/Ua4u |archivedate=December 20, 2012 |publisher=The Polynational War Memorial |website=war-memorial.net |accessdate=August 23, 2019 |language=en }}</ref> İraq mərkəzi hökuməti ilə Kürdüstan regional hökuməti arasında aparılan danışıqlar 1970-ci ildə İraq–Kürdüstan muxtariyyət sazişinin imzalanması ilə nəticələnmişdir.<ref>{{Cite journal |first=Q. S. |last=Harris |title=Ethnic Conflict and the Kurds |journal=Annals of the American Academy of Political and Social Science |volume=433 |issue=1 |pages=118–120 |year=1977 |doi=10.1177/000271627743300111 |language=en }}</ref>

[[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]] 1973-cü ildə [[Pəhləvilər|İran şahı]] ilə gizli bir saziş imzalamışdır. Bu razılaşmaya görə, [[SAVAK]] təşkilatı [[Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi|MKİ]] və [[Mossad]] ilə əməkdaşlıq edərək kürd üsyançıları Bağdada qarşı məxvi şəkildə maliyyələşdirəcəkdi.<ref>{{Cite web |url=https://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/saddam/kurds/cron.html |title=A Chronology of U.S.-Kurdish History |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171010095609/https://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/saddam/kurds/cron.html |archivedate=October 10, 2017 |date=2000 |author=Frontline |website=PBS.org |publisher=PBS |accessdate=August 24, 2019 |language=en }}</ref> 1974-cü ildə İraq hökuməti kürdlərə qarşı bir hücum əməliyyatı gerçəkləşdirir. [[İkinci İraq-Kürdüstan müharibəsi|İkinci İraq–Kürdüstan müharibəsi]] adlanan bu əməliyyatda İraq Silahlı Qüvvələri kürd üsyançıları ölkənin İran ilə olan sərhədə qədər qovur.<ref name=kurdishwarrior4851>{{Cite book |first=Maykl |last=Q. Lorts |chapter=The Second Kurdish-Iraqi War (1974–1975) |page=48–51 |title=The Kurdish Warrior Tradition and the Importance of the Peshmerga }}, {{cite web|url=http://etd.lib.fsu.edu/theses/available/etd-11142005-144616/unrestricted/003Manuscript.pdf |title=arxivləşdirilmiş nüsxəsi |accessdate=August 23, 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131029191132/http://etd.lib.fsu.edu/theses/available/etd-11142005-144616/unrestricted/003Manuscript.pdf |archivedate=October 29, 2013 |language=en }}{{Dead link}}</ref> İraq hökuməti Tehrana məlumat verir ki, əgər İran kürdləri dəstəkləməkdən imtina etsə, İraq İranın digər tələblərini ödəməyə razıdır. Əlcəzair Prezidenti [[Huari Bumedyen]]<nowiki/>in vasitəçiliyi ilə 1975-ci ildə İraq və İran müqavilə imzalamışdır,<ref>{{Cite web |title=Page 9 – The Internally Displaced People of Iraq |website=brookings.ed |publisher=The Brookings Institution–SAIS Project |url=http://www.brookings.edu/fp/projects/IDP/articles/iraqreport.pdf |accessdate=August 24, 2019 |archivedate=May 21, 2013 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130521172907/http://www.brookings.edu/fp/projects/IDP/articles/iraqreport.pdf }}{{Dead link}}</ref> hansı ki, kürdləri yardımsız vəziyyətə salır və Tehranın kürd hərəkatına verdiyi dəstəyi kəsir. Barzani tərəfkeşlərinin çoxusu ilə İrana qaçır. Digər üsyançılar kütləvi şəkildə təslim olurlar və üsyan bir neçə gün sonra tamamilə yatırılır.<ref>{{Cite web |url=https://www.washingtonpost.com/archive/local/1979/03/03/gen-mustafa-barzani-exiled-kurdish-chieftain-dies/d3982e1e-bb5f-4d13-8105-f9ada7bac486/ |title=Gen. Mustafa Barzani, Exiled Kurdish Chieftain, Dies |first=C. Y. |last=Smit |date=March 3, 1979 |website=www.washingtonpost.com |publisher=The Washington Post |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171106193359/https://www.washingtonpost.com/archive/local/1979/03/03/gen-mustafa-barzani-exiled-kurdish-chieftain-dies/d3982e1e-bb5f-4d13-8105-f9ada7bac486/?utm_term=.0040831f1e8e |archivedate=November 6, 2017 |accessdate=August 24, 2019 |language=en }}</ref>

Nəticədə, İraq hökuməti ölkənin şimal ərazilərindəki hakimiyyətini gücləndirir və [[İraq Kürdüstanı]]<nowiki/>ndakı neft yataqlarına yaxın məntəqələrə, xüsusən də [[Kərkük|Kərkük şəhəri]]<nowiki/>nə [[ərəblər]]<nowiki/>i köçürərək ərəbləşdirmə proqramına start verir.<ref>{{Cite journal |first=G. S. |last=Harris |title=Ethnic Conflict and the Kurds |journal=Annals of the American Academy of Political and Social Science |volume=433 |issue=1 |pages=112–124 |year=1977 |doi=10.1177/000271627743300111 |language=en }}</ref> İraqdakı [[BƏƏS]] hökuməti ölkənin şimalında yaşayan etnik azlıqları – [[kürdlər]]<nowiki/>i, [[yezidilər]]<nowiki/>i, [[aysorlar]]<nowiki/>ı, [[şəbəklar]]<nowiki/>ı, [[türkmanlar]]<nowiki/>ı və ermənilər]]<nowiki/>i məcburi köçkünə çevirdi və mədəni baxımdan ərəbləşdirdi. [[Səddam Hüseyn]] öndərliyindəki [[BƏƏS|BƏƏS partiyası]] 1970-ci illərin ortalarından etnik azlıqları sürgün etmişdir.<ref name="etudes">{{Cite book |first=Klemens Skalbert-Yücəl |last=Xordi Texel Qorqas |chapter=Effectively Urbanized - Yezidis in the Collective Towns of Sheikhan and Sinjar |title=Etudes rurales, N° 186 : Ruralité, urbanité et violence au Kurdistan |isbn=9782713222955 |year=2011 |publisher=Editions de l'Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales |language=fr }}</ref> Kürdlərə qarşı aparılan repressiya hökumət ilə kürd partizan döyüşçüləri arasındakı münaqişəni daha da qızışdırdı. Proqram 1970-ci illərin axırlarında kulminasiya nöqtəsinə çatmışdır. 1978–1979-cu illərdə 600-ə yaxın kürd kəndi yandırılmış, təqribən 200.000 kürd məcburi köçkün olmuşdur.<ref>{{Cite book |first=M. |last=Fərrux-Slaqlett |first2=P. |last2=Slaqlett |first3=C. |last3=Stork |title=Not Quite Armageddon: Impact of the War on Iraq |publisher=MERIP Reports |date=July–September 1984 |url=https://www.jstor.org/stable/pdf/3012200.pdf |doi=10.2307/3012200 |page=24 |language=en }}</ref> 1960-cı illərdən 2000-ci illərə qədər aparılan bu müstəmləkəçi siyasətin məqsədi Şimali İraqın demoqrafiyasında ərəb dominantlığı əldə etmək idi. BƏƏS partiyasının bu siyasətinə bəzən "daxili müstəmləkəçilik" də deyilir.<ref>{{Cite book |first=Rimki |last=Basu |url=https://books.google.az/books/about/International_Politics.html?id=PkIkOS_pTH8C&source=kp_book_description&redir_esc=y |title=International Politics: Concepts, Theories and Issues |page=103 |publisher=SAGE Publications India |year=2012 |isbn=9788132106913 |language=en }}</ref><ref>{{Cite book |first=Frensis |last=Kofi Abev |url=https://books.google.az/books/about/The_Evolution_of_the_Doctrine_and_Practi.html?id=Ve0h24xFp-0C&redir_esc=y |title=The Evolution of the Doctrine and Practice of Humanitarian Intervention |page=146 |year=1999 |publisher=Martinus Nijhoff Publishers |isbn=9789041111609 |language=en }}</ref>

Suriyanın kürd əhaliyə malik ərazilərdə gerçəkləşən etiraz aksiyaları [[Demokratik Birlik Partiyası|Kürd Demokratik Birlik Partiyası]] (DBP və ya PYD) ilə [[Kürd Milli Şurası]] (KNC) 12 iyul 2012-ci il tarixində [[Kürd Ali Komitəsi]]<nowiki/>ni yaradan əməkdaşlıq müqaviləsi imzalayanda silahlı münaqişəyə çevrilir.<ref>{{Cite web |title=Syrian Kurds Try to Maintain Unity |url=http://www.rudaw.net/english/news/syria/4964.html |accessdate=August 28, 2019 |websitw=rudaw.net |publisher=Rudaw |date=July 17, 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120723012730/http://www.rudaw.net/english/news/syria/4964.html |archivedate=July 23, 2012 |language=en }}{{Dead link}}</ref><ref>{{Cite web |title=Syria: Massive protests in Qamishli, Homs |url=http://english.cntv.cn/program/newsupdate/20110519/103075.shtml |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171114234349/http://english.cntv.cn/program/newsupdate/20110519/103075.shtml |archivedate=November 14, 2017 |accessdate=August 28, 2019 |website=english.cntv.cn |publisher=[[CNTV]] |date=May 19, 2011 |language=en }}</ref><ref>{{Cite web |archivedate=August 1, 2012 |language=en |title=Syrian Kurdish Official: Now Kurds are in Charge of their Fate |url=http://www.rudaw.net/english/news/syria/5010.html |accessdate=August 28, 2019 |website=rudaw.net |publisher=Rudaw |date=27 July 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120801020239/http://www.rudaw.net/english/news/syria/5010.html }}{{Dead link}}</ref> Kürd Ali Komitəsinin administrasiyası altında ikən [[Xalq Qoruma Dəstələri]] (XQD və ya YPG) yaradılmışdır ki, Suriyanın kürd əhaliyə malik əraziləri idarə edilsin. 19 iyulda YPG [[Kobani|Kobani şəhəri]]<nowiki/>ni, növbəti gün isə [[Amuda]] və [[Afrin]] şəhərlərini zəbt edir.<ref name="liberated">{{Cite web |title=More Kurdish Cities Liberated As Syrian Army Withdraws from Area |accessdate=August 28, 2019 |website=rudaw.net |url=http://www.rudaw.net/english/kurds/4978.html |publisher=Rudaw |date=July 20, 2012 |archivedate=July 21, 2012 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120721142617/http://www.rudaw.net/english/kurds/4978.html }}{{Dead link}}</ref> KNC və PYD zəbt edilmiş şəhərləri idarə etmək üçün daha sonra birgə rəhbərlik şurası yaradır. Xalq Qoruma Dəstələri 24 iyulda Suriyanın kürd əhaliyə malik şəhərləri olan [[Əl-Məlikiyyə]], [[Rəsulayn]], [[Əl-Darbəsiyyə]] və [[Əl-Müəbbadə]]<nowiki/>ni ələ keçirir. Bu zaman hökumətin idarə etdiyi əsas kürd şəhərləri sadəcə [[Əl-Həsəkə]] və [[Əl-Qamışlı (Suriya)|Əl-Qamışlı]] idi.<ref name="casualties">{{Cite web |title=Armed Kurds Surround Syrian Security Forces in Qamishli |url=http://www.rudaw.net/english/news/syria/4984.html |accessdate=August 28, 2019 |website=rudaw.net |publisher=Rudaw |date=July 22, 2012 |archivedate=July 24, 2012 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120724224808/http://www.rudaw.net/english/news/syria/4984.html }}{{Dead link}}</ref><ref name="girkelege">{{Cite web |title=Girke Lege Becomes Sixth Kurdish City Liberated in Syria |url=http://www.rudaw.net/english/news/syria/4992.html |accessdate=August 28, 2019 |website=rudaw.net |publisher=Rudaw |date=July 24, 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121129100410/http://www.rudaw.net/english/news/syria/4992.html |archivedate=November 29, 2012 |language=en }}{{Dead link}}</ref> [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri]] ilə [[Azad Suriya Ordusu]] 2018-ci ilin əvvəllərində [[Zeytun budağı əməliyyatı]]<nowiki/>na start verir və Afrini ələ keçirir.<ref>{{Cite web |first=Patrik |last=Kokbörn |url=https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/syria-civil-war-assad-regime-turkey-afrin-kurds-eastern-ghouta-us-allies-militia-a8252456.html |title=Syria's war of ethnic cleansing: Kurds threatened with beheading by Turkey's allies if they don't convert to extremism |archivedate=October 19, 2018 |website=independent.co.uk |publisher=[[The Independent]] |date=March 12, 2018 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181206105945/https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/syria-civil-war-assad-regime-turkey-afrin-kurds-eastern-ghouta-us-allies-militia-a8252456.html }}</ref> Bu əməliyyat nəticəsində 150.000 ilə 200.000 arası insan məcburi köçkün olur.<ref>{{Cite web |first=Set C. |last=Frantsman |url=https://www.jpost.com/Middle-East/Displaced-Kurds-from-Afrin-need-help-activist-says-547096 |title=Displaced Kurds from Afrin need help, activist says |archivedate=September 25, 2018 |website=jpost.com |publisher=The Jerusalem Post |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180925033638/https://www.jpost.com/Middle-East/Displaced-Kurds-from-Afrin-need-help-activist-says-547096 |date=March 26, 2018 |language=en }}</ref>

[[Kürdlər]] bir xalq olaraq, [[Hind-Avropa dilləri|Hind-Avropa qrupu]]<nowiki/>na aiddirlər. Onlar [[İran dilləri|İran əsilli]] olan [[kürd dili]]<nowiki/>ndə danışırlar və Kürdüstan əhalisinin əksəriyyətini təşkil edirlər, ancaq vilayətdə çoxlu etnik qruplar yaşayır. [[Anadolu türkləri]], [[aysorlar]],<ref>{{Cite web |url=http://ckcc.cz/en/basic-informations/ |title=Basic Information |accessdate=August 7, 2019 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181114150349/http://ckcc.cz/en/basic-informations/ |archivedate=November 14, 2018 |publisher=Czech-Kurdish Chamber of Commerce |website=ckcc.cz |language=en }}</ref> [[Azərbaycanlılar|Azərbaycan türkləri]],<ref>{{Cite web |url=https://www.rudaw.net/NewsDetails.aspx?pageid=3152 |title=Azerbaijan’s Kurdish Past Erased by Upheavals, Occupation |date=March 25, 2013 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190806211522/https://www.rudaw.net/NewsDetails.aspx?pageid=3152 |archivedate=August 7, 2019 |website=Rudaw.net |publisher=Rudaw |language=en }}</ref> [[çeçenlər]],<ref name="kri">{{Cite web |url=http://www.orsam.org.tr/en/enUploads/Article/Files/20121116_134ingtum.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160305113207/http://www.orsam.org.tr/en/enUploads/Article/Files/20121116_134ingtum.pdf |archivedate=March 5, 2016 |website=Orsam.org.tr |accessdate=August 7, 2019 |title=Iraqi Circassians (Chechens, Dagestanes, Adyghes) |page=13 }}</ref><ref>{{Cite book |url=https://www.dr.com.tr/Kitap/Kayip-Turkler/Arastirma-Tarih/Etnoloji/urunno=0000000438662 |publisher=Kripto|first=Əli |last=Rza Özdəmir |title=Kayıp Türkler. Etnik Coğrafya Bakımından Kürtleşen Türkmen Aşiretleri |year=2013 |page=39 |language=tr }}</ref> [[ermənilər]],<ref name="hetq.am">{{Cite web |url=http://hetq.am/eng/news/56918/armenians-of-iraqi-kurdistantaking-up-arms-against-the-ongoing-isil-threat.html |title=Armenians of Iraqi Kurdistan – Taking Up Arms Against the Ongoing ISIL Threat |website=Hetq.am |publisher=Hetq |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141208113934/http://hetq.am/eng/news/56918/armenians-of-iraqi-kurdistantaking-up-arms-against-the-ongoing-isil-threat.html |archivedate=December 8, 2014 |accessdate=August 7, 2019 |language=en }}</ref> [[ərəblər]], [[Türkmanlar|İraq türkmanları]], [[osetinlər]],<ref>{{Cite web |title=First Ethnic Ossetian Refugees from Syria Arrive in North Ossetia |url=https://jamestown.org/program/first-ethnic-ossetian-refugees-from-syria-arrive-in-north-ossetia-2/ |website=Jamestown.org |publisher=The Jamestown Foundation |archivedate=January 4, 2017 |accessdate=August 7, 2019 |language=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180104013852/https://jamestown.org/program/first-ethnic-ossetian-refugees-from-syria-arrive-in-north-ossetia-2/ }}</ref> [[yezidilər]] və [[yəhudilər]]<ref name="JPost">{{Cite web |last=Sokol |first1=Sem |title=Jew appointed to official position in Iraqi Kurdistan |url=http://www.jpost.com/page.aspx?pageid=7&articleid=426320 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181111043857/https://www.jpost.com/page.aspx?pageid=7&articleid=426320 |archivedate=November 11, 2018 |accessdate=August 7, 2019 |publisher=Jerusalem Post |date=October 18, 2015 |language=en }}</ref> bunlardandır. Əhalinin əksəriyyəti [[Sünnilər|sünni]] [[müsəlman]]<nowiki/>dır, lakin vilayətdə [[ələvilik]], [[Əhl-i Haqq]], [[Yezidilər|yezidilik]], [[xristianlıq]]<ref>{{Cite book |first=Mehrdad |last=R. İzadi |title=The Kurds: A Concise Handbook |year=1992 |publisher=Taylor & Francis |location=Vaşinqton |url=https://web.archive.org/web/20110713173808/http://en.kurdland.com/history.asp?id=1038 |language=en }}</ref> kimi başqa inancların sahibləri də yaşayır. Kürdüstanın tarixi bir [[İudaizm|iudaist]] icması olmuşdur, ancaq onların əksəriyyəti [[İsrail]]<nowiki/>ə köçmüdür.<ref>{{Cite web |url=http://www.saradistribution.com/jewishkurds.htm |title=Photos of Kurdish Jews in Israel |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190208073316/http://www.saradistribution.com/jewishkurds.htm |archivedate=February 8, 2019 |website=Saradistribution.com |publisher=Foundation For Kurdish Library & Museum |accessdate=August 7, 2019 |language=en }}</ref>

[[İraq Kürdüstanı]] altı mühafəzəyə bölünür, onların üçü, eləcə də digərlərinin bəzi hissələri [[İraq Kürdüstanı|Kürdüstan Regional Hökuməti]] tərəfindən idarə edilir.<ref name="krso">{{Cite web |url=http://www.krso.net/Default.aspx?page=article&id=1910&l=1 |title=The map of estimated population of Kurdistan Region at governorates level - 2018 |website=KRSO.net |publisher=Kurdistan Region Statistics Office |archiveurl=http://archive.is/oGk8t |archivedate=August 13, 2019 |language=en |accessdate=August 13, 2019 }}</ref> [[İran Kürdüstanı]] [[Kürdüstan ostanı]]<nowiki/>nı, eləcə də [[Qərbi Azərbaycan ostanı|Qərbi Azərbaycan]], [[Kirmanşah ostanı|Kirmanşah]] və [[İlam ostanı|İlam]] ostanlarının bəzi hissələrini əhatə edir.<ref>{{Cite book |author=Federal Research Division |year=2004 |title=Iran: A Country Study |url=https://www.loc.gov/item/2008011784/ |publisher=Kessinger Publishing |isbn=978-1-4191-2670-3 |page=121 |lcnn=https://lccn.loc.gov/2008011784 |quote=The Kurdish area of Iran includes most of West Azerbaijan. |language=en }}</ref><ref>{{Cite book |first=Uilyam |last=İqlton |year=1988 |title=An Introduction to Kurdish Rugs and Other Weavings |publisher=University of California Press |isbn=0940793172 |language=en |quote=ranian Kurdistan is relatively narrow where it touches the Soviet border in the north and is hemmed in on the east by the Azerbaijani Turks. Extending south along the border west of Lake Urmia is the tribal territory. }}</ref> Suriya Kürdüstanı və ya [[Rojava]] [[Suriya|Suriya Ərəb Respublikası]]<nowiki/>nın şimali ərazilərini – [[Raqqa mühafəzəsi|Raqqa]], [[Hələb mühafəzəsi|Hələb]] mühafəzələrini, eləcə də [[Əl-Həsəkə mühafəzəsi]]<nowiki/>ni əhatə edir. Rojavanın əsas şəhərləri [[Əl-Qamışlı (Suriya)|Qamışlı]] və [[Əl-Həsəkə]]<nowiki/>dir.<ref name="electionsregions">{{Cite web |title=Electoral Commission publish video of elections 2nd stage {{!}} ANHA |url=https://en.hawarnews.com/electoral-commission-publish-video-of-elections-2nd-stage/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171201032359/https://en.hawarnews.com/electoral-commission-publish-video-of-elections-2nd-stage/ |archivedate=December 1, 2017 |website=Hawarnews.com |publisher=Hawar News |date=December 1, 2017 |language=en |accessdate=August 13, 2019 }}{{dead link}}</ref><ref name="Second conference of Shahba region">{{Cite web |url=http://cantonafrin.com/en/news/view/1658.a-delegation-from-the-democratic-administration-of-self-participate-in-the-second-conference-of-the-el--shahba-region.html |title=Delegation from the Democratic administration of Self-participate of self-participate in the first and second conference of the Shaba region |date=February, 4 2016 |website=Cantonafrin.com |publisher=Canton of Afrin |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181001051450/http://cantonafrin.com/en/news/view/1658.a-delegation-from-the-democratic-administration-of-self-participate-in-the-second-conference-of-the-el--shahba-region.html |archivedate=October 1, 2018 |language=en |accessdate=August 13, 2019 }}</ref> [[Türkiyə Kürdüstanı]] Şərqi Anadolu Regionunun böyük bir qismini və [[Cənub-şərqi Anadolu regionu]]<nowiki/>nu əhatə edir. Ərazi 6.000.000–8.000.000 kürdə ev sahibliyi edir. Türkiyə Kürdüstanının ən böyük şəhərləri [[Diyarbəkir]], [[Şanlıurfa]] və [[Van]]<nowiki/>dır.<ref>{{Cite web |last=Miri |first=Klayv |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7062971.stm |title=Middle East &#124; Kurds show coded support for PKK |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190617042433/http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/7062971.stm |archivedate=June 17, 2019 |website=BBC.co.uk |publisher=BBC News |date=October 26, 2007 |accessdate=August 13, 2019 |language=en }}</ref>

Kürdüstan vilayəti [[İran]]<nowiki/>dakı [[Urmiya gölü]]<nowiki/>nün qərb sahillərinə qədər uzanır. Əlavə olaraq, vilayətdə [[Van gölü|Van]], [[Zərivar gölü|Zərivar]] və [[Dukan gölü|Dukan]] gölləri var.<ref name="Kurdistanica" />

Təxmin edilir ki, [[İraq Kürdüstanı]]<nowiki/>nın Kürdüstan Regional Hökumətinin idarə etdiyi hissəsində 45.000.000 barrel (7.2×109 m3) neft var ki, bu da onu dünyanın ən böyük altında rezervi edir. Bu ehtiyatların çıxarılma prosesinə 2007-ci ildə start verilmişdir.<ref>{{Cite web |url=http://copenhagenerbil.dk/business/krg%20economy.html |title=Petroleum and mineral resources |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190813205236/http://copenhagenerbil.dk/business/krg%20economy.html |archivedate=August 13, 2019 |website=Copenhagenerbil.dk |publisher=Copenhagen Erbil |accessdate=August 14, 2019 |language=en }}</ref>