|
== Buddizm ==
[[Budda]] Nepal Himalayının yamaclarındakı kiçik vilayətdə hökmranlıq edən Şakya hökmdar nəslindəndir. Budda "Aydın", "Aydınlanmış" deməkdir, bu onun ruhani adıdır. Budda təlimi iki müddəa ətrafında fırlanır: iztirab və nicat. "Rahiblər, – orada deyilir, – okean ancaq bir dada – su dadına malik olduğu kimi bu təlim də yalnız bir tama – nicat tamına malikdir". Beləliklə, o, qarşısına tam praktik məqsəd – nicat qoyur.
Bütün Budda təlimi "dörd nəcib həqiqətə" söykənir. Bu həqiqətlər aşağıdakılardır: iztirab, iztirab mənbəsi, iztirabı yox etmə və iztirabı yox etməyə aparan yol. Başqa sözlə:
* 1) Mövcud olan hər şey iztiraba mübtəladır.
* 2) İztirabın səbəbi – insan ehtiraslarıdır.
* 3) Ehtiraslardan azad olma iztirablardan azad edir.
* 4) Azad olma yolu – "nəcib səkkizüzvlü yoldur". Beləliklə, birinci həqiqət dünyada iztirabın mövcudluğunu sübut edir, ikinci onun səbəbini izah edir, üçüncü israr edir ki, o, yox edilə bilər, dördüncü isə onu necə yox etməyi aydınlaşdırır. Bu dörd nəcib həqiqət artıq Buddanın ilk nəsihətlərində başlıca rol oynayır.
İki min il yarım ərzində buddizmin dini praktikasını təşkil edən dördüncü həqiqət mükəmməl tədqiq edilmişdir. Aydınlanmaya və nicata yetmək üçün Üç Vəziyyəti (trikşika) özündə birləşdirən yollarla getmək lazımdır: əxlaq vəziyyəti (şila), cəmlənmə vəziyyəti (samadhi), müdriklik vəziyyəti (pracnya).
Əxlaq vəziyyəti çoxlu formalara malik olsa da, onların məğzində 10 pislikdən nəfsi saxlama etikası durur. Bunlarda 3-ü bədən əməllərinə aiddir, 4-ü danışıq əməlinə, 3-ü isə əqli əmələ aiddir.
Üç fiziki günah:
* 1. Canlı məxluqu həyatdan məhrum etmək: həşərat öldürməkdən insan öldürməyədək.
* 2. Oğurluq: başqasının icazəsi olmadan onun əmlakını mənimsəmək, bu əmlakın dəyərindən, yaxud hərəkətin şəxsən və ya başqasının vasitəsi ilə törədilməsindən asılı olmayaraq.
* 3. Seksual günah: əxlaqsızlıq.
Dörd danışıq günahı:
* 4. Yalan: başqalarını söz və ya əməllərlə aldatmaq.
* 5. Qeybət: həmrəy olanları savaşdıraraq və ya küsənləri çıxılmaz vəziyyətə salaraq aralarına nifaq və ədavət səpmək.
* 6. Kobudluq: başqalarını təhqir etmək.
* 7. Boşboğazlıq: istək və digər rəzalətlərin təsiri altında sarsaq şeylər haqında söhbət aparmaq.
Üç əqli günah:
* 8. Paxıllıq: "bu mənim olaydı", – deyə düşünmək, başqasına məxsus olanı arzulamaq.
* 9. Pisniyyətlik: başqalarına böyük yaxud kiçik zərər yetirmək.
* 10. Uydurma baxışlar: hər hansı mühüm olanı, məsələn, yenidən doğulma qanunu, dörd nəcib həqiqət və buddizmin buna bənzər digər nəzəri müddəlarını əhəmiyətsiz təsəvvür etmək.
İlk beş qayda istənilən mömin dünya əhli üçün mütləqdir (bəzən 5-ci qayda dünya əhli üçün sərxoşedici içkilərə qadağa ilə əvəzlənir), qalan beşi isə (təbii ki, ilk beşliklə birlikdə) – rahiblər üçündür.
Cəmlənmə vəziyyətinə şüurun təfəkkür predmetində təkistiqamətli cəmlənməsi olan meditasiya daxildir. Mediativ cəmlənmənin bir çox növü vardır, bunların arasında dinclik vəziyyəti (samadhi) xüsusi seçilir. Samadhinin mahiyyəti – şüurun yayınmadan, iradənin ilahi tabeliyi ilə qovuşuq hər hansı bir obyektdə cəmlənib saxlanmasıdır.
Əbədi ruhu inkar etməklə məhdudlaşmayaraq buddizm digər nəzəriyyələrdə "ruh" adlandırılan şeyi təyin etməli yeni anlayış gətirir. Bu anlayış "axın" (santana) idi. Buddizm təliminə görə, şəxsiyyət – yalnız şüurun bir-birini əvəzləyən bir sıra vəziyyətləridir, lakin o, uzun müddət yenidən doğulmalar ərzində nəsə bir tam kimi qalır və onun bütün elementləri daim yeniləşərək öz aralarında əlaqəni qoruyurlar. Buddist nəzəriyyəsində santana haqqında təsəvvür karma ideyasının özünəməxsus şərhinə zəmin rolunu oynayır. Ölüm santananın qaçılmaz nəhayəti, "axının dayandırılmasıdır", özü də əvvəlki əlaqələr qırılır və elementlərə parçalanır. Lakin elementlərdə sona çatan həyatın təəssürat, təfəkkür və əməlinin izləri qalır, onlar elementlərdəki dəyişiklikləri elə irəlicədən müəyyən edir ki, fərdi müxtəlif dünya mövcudluqlarının təkrarlanan dairəsindən buraxmayaraq oxşar axın yenidən törəyir. Bu mənada, yeni doğum – əvvəlki həyatda baş verən hadisələrin nəticəsidir.
"Şəxsiyyətin bölünməsi" nəzəriyəsi sonrakı buddizm nəzəriyyəsinin əsasında dururdu, bunun da mərkəzi Dharma nəzəriyyəsi idi. Söhbət bədən və digər zahiri predmetlər qavrayışına yaxud bizim ruh haqqında təsəvvürlərlə bağladığımız daxili hiss və fikirlər qavrayışına aid olmasından asılı olmayaraq şüurun bütün hallarının təşkil olunduğu psixi ilkin elementlər kompleksindən gedir.
== Çində buddizm ==
Vicdan azadlığı prinsiplərinə ciddi riayət etməklə ÇXR dövləti, hökuməti ölkəyə feodal keçmişdən qalan və indi də milyonlarla çinlinin şüurunu əsir edən müxtəlif növ mövhumat və xürafatdan azad olmaq üçün əhali arasında maarifçilik işləri də aparır.
Ənənəvi mövhumatlardan bəzisini və onların müasir Çin xalqının həyatında nə cür məna almasını nəzərdən keçirək.
| 