|
1688-ci ildə baş vermiş [[Şanlı inqilab]]<nowiki/>ın,<ref>{{cite book|url=https://archive.org/details/1688firstmodernr00stev|url-access=registration|title=1688: The First Modern Revolution|author=Steven Pincus|year=2009|publisher=Yale University Press |isbn=978-0-300-15605-8|access-date=7 February 2013}}</ref> 1776-cı ildə baş vermiş [[Amerika inqilabı]]<nowiki/>nın və 1789-cu ildə baş vermiş [[Böyük Fransa inqilabı]]<nowiki/>nın rəhbərləri [[Tiraniya|kral tiraniyası]]<nowiki/>nı aradan qaldırmağa haqq qazandırmaq üçün liberal fəlsəfədən istifadə etmişdir.
== Etimologiyası ==
Liberalizm siyasi ədəbiyyatda istifadə etdiyimiz digər terminlərə nisbətən olduqca yenidir. Avropa qaynaqlı, İspan dilindən törənmiş bir söz olmaqla yanaşı, əsli latıncadır. İspan dilindən İngiliscəyə keçmiş və ilk dəfə XIX əsrin əvvəllərində siyasi ədəbiyyata daxil olmuşdur. Bu söz əvvəllər milli olmayan siyasəti ifadə etmək məqsədiylə pisləyici - ittihamedici bir mənada ifadə edilmişdir. Maraqlı şəkildə, daha sonraki illərdə İspanlar "liberal" sifətini İngilis mənşəli siyasəti ifadə etmək məqsədi ilə istifadə etməyə başlamış və Lokçu Konstitusiyalı monarxiya və parlament sisteminin əsaslarını müdafiə edən millət vəkillərini "liberales" olaraq adlandırmışlar. Başqa bir fikrə görə Adam Smit "Xalqların Sərvətin"dəki "Liberal ixracat və idxalat sistemi" ifadəsi ilə liberal qavramını ilk istifadə edən yazıçı olmuşdur. Vaxt keçdikcə istifadəsi yayılan qavram, əsrin ortalarına və sonlarına doğru siyasət lüğətinə yerləşərək, "laissez faire", "laissez passer" (buraxın etsinlər, buraxın keçsinlər) ifadəsinin yerini almış və fikir azadlığını, ifadə azadlığını və sərbəst ticarəti müdafiə edənlərin adlandırılmasında istifadə olunan etiket halına gəlmişdir.Ancaq daha sonra liberalizm bir qavram olaraq getdikcə elastikləşmişdir. Gündəlik dildə, liberalizm özündən bəhs etdirən, fəqət doğru bir tərifi verilmədən üstəlik mənası və önəmi yetəri qədər vurğulanmadan istifadə olunan bir qavram xüsusiyyətini almışdır. Etimoloji olaraq, "liberalizm" və "liberty (azadlıq)" sözləri arasında əlaqə və birləşmə vardır. Lüdvinq fon Mizesə görə "liberalizm bir siyasi doktrinadır" . Mizes, liberalizmin bir "nəzəriyyə" olmadığını , praxeology (insan davranışını öyrenen disiplin), xüsusilə iqtisadiyyat elmi tərəfindən insanın davranış problemlərinə aid inkşaf etdirilmiş nəzəriyyələrin tətbiqi olduğunu deyir. Bir başqa ifadə ilə, liberalizm tətbiqi iqtisadiyyatdan ibarətdir.
== Tarixi ==
=== Doğuşu ===
Liberalizmin köklərinin antik çağda Qədim Yunan Siyasi və İqtisadi düşüncəsinə qədər uzandığı düşünülür. E.Ə. V əsrdə Sofistlərin (Protoqar, Gorgiy və digərləri) düşüncə sistemində liberal düşüncənin izlərini görmək mümkündür. Qədim dünyada bəzi fikir adamları öz əsərləri ilə onlardan sonrakı fikir adamları üzərində təsir yaratmış və liberal ideologiyanın yaranmasına kömek etmişlər. Misal olaraq Aristotelin "Siyasət" adlı əsəri bu mövzu ilə yaxından əlaqəlidir. Orta Çağda Xristian və İslam dünyasında bəxi liberal fikirlərə rast gəlinir. Xristian dünyasında Saint Thomas D'Aquino ilk dəfə iqtidara sərhəd qoyulması və azadlığın qorunmasına aid fikirlər ortaya atmışdır. Aquino bu mənada konstitusiyaçılığın, iqtidara sərhəd qoyulması anlayışının ilk müdafiəçilərindən biri olaraq qəbul olunur. O dövrdə Saint Paulusun "Bütün iqtidar tanrıdan gəlir" sözünə qarşılıq olaraq Saint Thomas, "Bütün iqtidar tanrıdan gəlir, fəqət, xalqın vasitəsi ilə həyata keçirilir" fikrini müdafiə edirdi. Yenə orta əsrlərdə İslam fikir adamı İbn Xəldun liberalizmin ilk xəbərçilərindəndir. İbn Xəldun "Müqəddimə" adlı əsərində liberalizmin bəzi təməl prinsiplərinə rast gəlinir.
=== İntibah dövrü ===
İntibah dövrü, onunla birlikdə gələn yeni insan konsepti və bu konseptə bağlı olaraq vurğulanan azadlıq qavramıdır. İntibah dövrünün əsl önəmi azadlıq qavramı çərçivəsində meydana gələn fərdiyyətçilik anlayışının inkşafına kömek edərək yeni bir insan fəlsəfəsi yaratmış olmasıdır. Bu fəlsəfə liberalizmin ən əsas prinsipləri olan fərdiyyətçilik və azadlıq anlayışının inkşafına töhfə vermişdir. İntibah dövrünün insan anlayışının ən əsas xüsusiyyəti insanın özü öz əli ilə tarix yaratması, öz düşüncəsinə görə hərəkət etməsi və bundan məsul olması anlayışıdır. İntibahla birlikdə insan fərd olaraq cəmiyyətdən ayrı bir varlıq halında başa düşülməyə başlamışdır. İnsan ağlının tək yol göstərən olduğu qəbul edilmiş, insan ağlının davamlı şəkildə irəliyə getdiyi anlayışı, ağıl xarici qadağaların qaldırılaraq ağıla uyğun "rasional" bir qayda qurmağın gərəkli olmağı qəbul olunmuşdur. Liberal axtarışlar və Fransız inqilabı ilə birlikdə azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq mottoları bu axtarışların tarixi nəticələri olmuşdur.
== Mənbə ==
|
